Ermeni Kırımı sayfasının kaynağını görüntüle

{{koruma}}
{{taraflı|Mart 2023}}
{{Sivillere karşı saldırı bilgi kutusu
| başlık       = Ermeni Kırımı<br />''Ermeni Soykırımı''
| resim        = Marcharmenians.jpg
| resim_boyutu = 300px
| altyazı      = Osmanlı askerleri eşliğinde [[Harput]]'tan Mezire (günümüzde [[Elazığ (il)|Elâzığ]]) yakınındaki bir hapishaneye götürülen [[Ermeni]] savaş esirleri ve iş birlikçi olduğundan şüphelenilen kişiler. Nisan 1915
| bölge        = [[Osmanlı İmparatorluğu]]
| hedef        = [[Osmanlı Ermenileri|Ermeniler]]
| tarih        = 1915{{#tag:ref|Ermeni olayları, 1915 yılında yoğunlaştığı için genellikle bu yıl ile ilişkilendirilir. Çeşitli kaynaklar ayaklanmaların şu yıllar arasında gerçekleştiğini yazar: 1915-1916, 1915-1917, 1915-1918, 1894-1915|group="not"}}
| tür          = {{Yatay liste|[[Açlık]]|[[katliam]]|[[tehcir]]}}
| ölü          = 600.000-1,5 milyon (tartışmalı){{#tag:ref|1,5 milyon tahminlerde kullanılan bir sayıdır.<ref name="CNN">{{Haber kaynağı|başlık = 8 facts about the Armenian genocide 100 years ago|url = http://www.cnn.com/2015/04/23/world/armenian-mass-killings/index.html|website = CNN|erişimtarihi = 13 Aralık 2015|arşivurl = https://web.archive.org/web/20190406211605/https://www.cnn.com/2015/04/23/world/armenian-mass-killings/index.html|arşivtarihi = 6 Nisan 2019|ölüurl = hayır}}</ref><ref name="TMC2016">{{Web kaynağı | başlık = Tsitsernakaberd Memorial Complex | url = http://www.genocide-museum.am/eng/Description_and_history.php | yayıncı = [[Armenian Genocide Museum-Institute]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160313214721/http://genocide-museum.am/eng/Description_and_history.php | arşivtarihi = 13 Mart 2016 | erişimtarihi = 2 Şubat 2015 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="NYTJK">{{Haber kaynağı | soyadı = Kifner | ad = John | başlık = Armenian Genocide of 1915: An Overview | url = http://www.nytimes.com/ref/timestopics/topics_armeniangenocide.html | eser = The [[The New York Times|New York Times]] | yazarbağı = John Kifner | tarih = 7 Aralık 2007 | erişimtarihi = 2 Şubat 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170904220140/http://www.nytimes.com/ref/timestopics/topics_armeniangenocide.html | arşivtarihi = 4 Eylül 2017 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="DM2007">{{Haber kaynağı | başlık= The forgotten Holocaust: The Armenian massacre that inspired Hitler | url= http://www.dailymail.co.uk/news/article-479143/The-forgotten-Holocaust-The-Armenian-massacre-inspired-Hitler.html | gazete= The [[Daily Mail]] | tarih= 11 Ekim 2007 | yer= Londra | erişimtarihi= 2 Şubat 2015 | arşivurl= https://web.archive.org/web/20150106064425/http://www.dailymail.co.uk/news/article-479143/The-forgotten-Holocaust-The-Armenian-massacre-inspired-Hitler.html | arşivtarihi= 6 Ocak 2015 | ölüurl= hayır }}</ref> Ancak çeşitli kaynaklara göre sayı 800.000'den 1.800.000'e kadar değişir.<ref name="FMG">{{Kitap kaynağı|soyadı1=Göçek|ad1=Fatma Müge|başlık=Denial of violence : Ottoman past, Turkish present and collective violence against the Armenians, 1789-2009|tarih=2015|yayıncı=Oxford University Press|isbn=019933420X|sayfa=1|url=https://books.google.com/books?id=q-eMBAAAQBAJ|erişimtarihi=7 Mart 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160516074741/https://books.google.com/books?id=q-eMBAAAQBAJ|arşivtarihi=16 Mayıs 2016|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="AYanir2000">{{Kitap kaynağı | ad = Yair | soyadı = Auron | başlık = The banality of indifference: Zionism & the Armenian genocide | url = https://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44 | yıl = 2000 | yayıncı = Transaction | isbn = 978-0-7658-0881-3 | sayfa = 44 | erişimtarihi = 7 Mart 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160610072243/https://books.google.com/books?id=nnUR4hSTb8gC&pg=PA44 | arşivtarihi = 10 Haziran 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name = "Forsythe2009">{{Kitap kaynağı | ad = David P. | soyadı = Forsythe | başlık = Encyclopedia of human rights | url = https://books.google.com/books?id=1QbX90fmCVUC&pg=PA98 | tarih = 11 Ağustos 2009 | biçim = Google Books | yayıncı = Oxford University Press | isbn = 978-0-19-533402-9 | sayfa = 98 | erişimtarihi = 7 Mart 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160512201800/https://books.google.com/books?id=1QbX90fmCVUC&pg=PA98 | arşivtarihi = 12 Mayıs 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="FRCKJ1990">{{Kitap kaynağı | ad1 = Frank Robert | soyadı1 = Chalk | ad2 = Kurt | soyadı2 = Jonassohn | diğerleri = Institut montréalais des études sur le génocide | başlık = The history and sociology of genocide: analyses and case studies | url = https://books.google.com/books?id=UgzAi1DD75wC&pg=PA270 | tarih = 10 Eylül 1990 | yayıncı = Yale University Press | isbn = 978-0-300-04446-1 | sayfalar =270-| erişimtarihi = 7 Mart 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160527171543/https://books.google.com/books?id=UgzAi1DD75wC&pg=PA270 | arşivtarihi = 27 Mayıs 2016 | ölüurl = hayır }}</ref><ref name="HP2015">{{Web kaynağı | başlık = 100 Years Ago, 1.5 Million Armenians Were Systematically Killed. Today, It's Still Not A 'Genocide.' | url = http://www.huffingtonpost.com/2015/04/23/armenian-genocide-controversy_n_7121008.html | website = The Huffington Post | erişimtarihi = 13 Aralık 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160312203433/http://www.huffingtonpost.com/2015/04/23/armenian-genocide-controversy_n_7121008.html | arşivtarihi = 12 Mart 2016 | ölüurl = hayır }}</ref> Bazı araştırmacılara göre ise hayatını kaybeden Ermenilerin sayısı 800.000'den de azdır.<ref name="The Turks and Europe, by Gaston Gaillard">{{Kitap kaynağı | ad1 = Gaston | soyadı1 = Gaillard | başlık = The Turks and Europe | url = https://catalog.hathitrust.org/Record/006069867 | tarih = 1921 | yayıncı = T. Murby | isbn =  | sayfalar =293-295| erişimtarihi = 15 Ağustos 2021 | ölüurl = hayır |arşivurl= https://web.archive.org/web/20210816021559/https://catalog.hathitrust.org/Record/006069867 |arşivtarihi= 16 Ağustos 2021 }}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/anadolu-da-ermeni-den-cok-turk-oldu-39233151|başlık=Anadolu’da Ermeni’den çok Türk öldü|erişimtarihi=30 Nisan 2022|dil=Türkçe|çalışma=[[Hürriyet (gazete)|Hürriyet]]|yazarlar=Benmayor, Gila|tarih=Mart 2001|alıntı=Anadolu'da 3 milyona yakın Müslüman ile 600 bin Ermeni öldürüldü. 1915'te Van'daki Müslümanlar'ın üçte ikisi öldürülmüştü. Bu insanlar kimin tarafından öldürüldü diye sorarsanız, Ruslar ve Ermeniler diyebilirim.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20220423222724/https://www.hurriyet.com.tr/gundem/anadolu-da-ermeni-den-cok-turk-oldu-39233151|arşivtarihi=23 Nisan 2022|ölüurl=hayır}}</ref>|group ="not"|name="sayı"}}
| işleyen      = [[Osmanlı İmparatorluğu]] ([[İttihat ve Terakki]]), [[Jön Türkler]]
| sebep        = [[Ermeni isyanları]]
| mahkemeler   = {{Yatay liste|[[Malta Mahkemeleri]]|[[Özel Osmanlı Askerî Mahkemeleri]]}}
}}
'''Ermeni Kırımı''',<ref name="tehcir">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://belleten.gov.tr/tam-metin/93/tur|başlık=Ermenilerin Tehcir Edilmesi Kararında Etkili Olan Faktörler ve Maraş-Zeytun Ermenilerinin Tehciri|tarih=2009|sayı=267|sayfalar=555-580|çalışma=Belleten|cilt=73|ad=Nejla|soyadı=Günay|issn=0041-4255|doi=10.37879/belleten.2009.555|erişim-tarihi=23 Mayıs 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230428113040/https://belleten.gov.tr/tam-metin/93/tur|arşivtarihi=28 Nisan 2023|ölüurl=hayır}}</ref> '''1915 Olayları, Ermeni Tehciri'''<ref name=":6">{{Kitap kaynağı|başlık=Millî Kurtuluş Tarihi 1838'den 1995'e|sayfa=1138|yayımcı=Tekin Yayınevi|yıl=1998|isbn=975-478-081-1|ilk=Doğan|son=Avcıoğlu}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/24-nisan-1915te-ne-oldu/ | başlık = 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? {{!}} | erişimtarihi = 23 Nisan 2023 | tarih = 6 Mayıs 2015 | dil = tr-TR | çalışma = Türkler ve Ermeniler - Tarih Boyunca Türk-Ermeni İlişkileri {{!}} Marmara Üniversitesi Projesi | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160606175752/https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/24-nisan-1915te-ne-oldu/ | arşivtarihi = 6 Haziran 2016}}</ref> veya '''Ermeni Soykırımı'''<ref>{{Kaynak|yayıncı=Uluslararası Soykırım Araştırmacıları Derneği|tür=teyit|başlık=Ermeni Soykırımı|alıntı=3-11 Haziran 1997'de Montreal'de düzenlenen Soykırım Araştırmacıları Derneğinin işbu toplantısı, 1915'te Türkiye'de gerçekleşen toplu Ermeni katliamlarının Birleşmiş Milletler Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi tüzüğüne istinaden soykırım olduğunu tekrar teyit eder. Ayrıca Ermeni Soykırımının, Türk hükûmeti ve Türk hükûmetinin resmî ve gayriresmî temsilcileri ya da destekçileri tarafından reddedilmesini kınar.}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.history.com/topics/world-war-i/armenian-genocide | başlık = Armenian Genocide | erişimtarihi = 7 Ekim 2020 | tarih =  | çalışma = The Armenian genocide was the systematic killing and deportation of Armenians by the Turks of the Ottoman Empire. | yayıncı = History Channel | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180913032113/https://www.history.com/topics/world-war-i/armenian-genocide | arşivtarihi = 13 Eylül 2018 | ölüurl = hayır }}</ref> ({{dil|hy|Հայոց Ցեղասպանութիւն}}, ''Hayodz Dzeğasbanutün''),{{refn|group=not|[[Klasik Ermeni ortografi]]sinde {{dil|hy|Հայոց ցեղասպանութիւն|dil_adı=hayır}}}} [[Osmanlı hükûmeti]]nin [[Ermeniler]]e karşı gerçekleştirdiği [[tehcir|sürgün]]<ref name="tehcir"/> ve [[katliam]]lardır.<ref>{{Kitap kaynağı| yayıncı = İletişim Yayınları| isbn = 978-975-05-2485-1| soyadı = Dündar| ad = Fuat| başlık = Modern Türkiye’nin Şifresi: İttihat Ve Terakki’nin Etnisite Mühendisliği (1913-1918)| tarih = 2008|basım=2|sayfalar=248-249|alıntı="Türkiye'de 'Ermeni tehciri' ve Türkiye dışında 'Ermeni soykırımı' olarak tanımlanan, İttihatçı hükümetin Ermeni sorununun 'kesin çözüm'üne yönelik devreye soktuğu politikaları Türkiye-içi çalışmalar Ermenilerin başka bir bölgede 'yeniden iskanı' olduğunu savunurken, diğer kesim için tehcir, İttihatçı iktidarın önceden alınmış planlı yok etme kararının, soykırım kararının bir aracı olduğunu savunur."}}</ref> [[Etnik temizlik|Etnik temizliğin]]<!--TARTIŞMA SAYFASINDA KONUŞMADAN DEĞİŞTİRMEYİNİZ. Bu kısım tartışma sayfasındaki konuşmalar sonucunda yazılmıştır. "Etnik temizlik" ifadesini değiştirmeyin.--> sonucunda ölen Ermenilerin sayısı tartışmalıdır; sayı, çeşitli araştırmacılara göre 600.000 ile 1,5 milyon arasında değişiklik gösterir.<ref group="not" name="sayı" /> 1914 yılında Osmanlı topraklarında yaşayan [[Osmanlı Ermenileri|Ermeni nüfusu]]  hakkında yapılan farklı tahminler mevcuttur. Osmanlı resmî kayıtlarına göre 1,2 milyon<ref>{{Web kaynağı|url=https://tr.wikipedia.org/wiki/1914_Osmanl%C4%B1_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu_n%C3%BCfus_say%C4%B1m%C4%B1|başlık=1914 Osmanlı Nüfus Sayımı|erişimtarihi=23 Mayıs 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230424230523/https://tr.wikipedia.org/wiki/1914_Osmanl%C4%B1_%C4%B0mparatorlu%C4%9Fu_n%C3%BCfus_say%C4%B1m%C4%B1|arşivtarihi=24 Nisan 2023|ölüurl=hayır}}</ref> ile [[Kutsal Eçmiyadzin Ana Makamı|Ermeni Patrikhanesi]]'ne göre 1 milyon 914 bin 620<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Ermeni Soykırımı|kitapbaşlığı=Ermeni Soykırımı|basım=1.|sayfa=394|yayıntarihi=2015|yayıncı=İletişim Yayınları|ad=Raymond|soyadı=Kevorkian|çevirmen-ad=Ayşen|çevirmen-soyadı=Ekmekçi}}</ref> Ermeni yaşamaktaydı. 1922 sayımlarına göre ise 817 bin Ermeni 'mülteci' olarak Osmanlı topraklarını terk etmiş, 95 bin Ermeni ise din değiştirerek Türkiye topraklarında yaşamaya devam etmiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/US_State_Department_document_on_Armenian_Refugess_in_1921.jpg|başlık=1922 Dünya Ermeni Nüfusu|erişimtarihi=23 Mayıs 2023|arşivtarihi=6 Eylül 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190906165945/https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/66/US_State_Department_document_on_Armenian_Refugess_in_1921.jpg|ölüurl=hayır}}</ref> Bu tahminlere göre Osmanlı topraklarında bulunan 900 bin Ermeni hayatta kalmışken, 300 bin ile 1 milyon arasında Ermeni hayatını kaybetmiştir. Olayların başlangıç tarihi çoğunlukla 250 Ermeni aydının ve komite liderinin Osmanlı yöneticileri tarafından [[İstanbul]]'dan [[Ankara]]'ya [[24 Nisan 1915'te Ermeni aydınların sürgünü|sürüldüğü ve birçoğunun öldürüldüğü 24 Nisan 1915]] ile ilişkilendirilmektedir. Ermeni Kırımı, sağlıklı erkek nüfusun toptan öldürülmesi ya da askere alınarak zorla çalıştırılması ve sonrasında kadın, çocuk ve yaşlılarla birlikte [[ölüm yürüyüşü]] koşullarında [[Suriye Çölü]]'ne sürülmesi gibi olaylarla birlikte [[I. Dünya Savaşı]] sırasında ve sonrasında iki aşamada gerçekleşti. Osmanlı askerlerinin koruması eşliğinde yaşadıkları yerlerden sürülen Ermeniler; sürgün sırasında yiyecek ve su sıkıntısı yaşadı; ayrıca çeşitli raporlara göre zaman zaman soygun ve katliamlara maruz kaldı.<ref>{{Kitap kaynağı|ad1=Hans-Lukas|soyadı1=Kieser|ad2=Dominik J.|soyadı2=Schaller|dil=Almanca|başlık=Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah|url=https://archive.org/details/dervlkermorddena0000unse|yayıncı=Chronos|yıl=2002|isbn=3-0340-0561-X|sayfa=114}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı | başlık = Armenia: The Survival of A Nation | url = https://archive.org/details/armeniasurvivalo0000walk | ad = Christopher J. | soyadı = Walker | yayıncı = Croom Helm | yer = Londra | yıl = 1980 | sayfalar =[https://archive.org/details/armeniasurvivalo0000walk/page/200 200]-03}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı | başlık = The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915–1916: Documents Presented to Viscount Grey of Falloden | url = https://archive.org/details/treatmentofarmen0000unse | ad1 = Viscount James | soyadı1 = Bryce | yazarbağı= James Bryce, 1st Viscount Bryce | ad2 = Arnold | soyadı2 = Toynbee |basım= uncensored| editör-ad = Ara | editör-soyadı = Sarafian | yer = Princeton, [[New Jersey|NJ]] | yayıncı = Gomidas | yıl = 2000 | isbn = 0-9535191-5-5 | sayfalar =[https://archive.org/details/treatmentofarmen0000unse/page/635 635]-49}}</ref> Ülke genelindeki [[Ermeni diasporası]], genel anlamda Ermenilerin [[Doğu Anadolu Bölgesi|Doğu Anadolu]]'dan sürülme işleminin doğrudan bir sonucu olarak ortaya çıktı.<ref>{{Web kaynağı | başlık = The Many Armenian Diasporas, Then and Now | url = http://www.geocurrents.info/place/russia-ukraine-and-caucasus/caucasus-series/the-many-armenian-diasporas-then-and-now | website = GeoCurrents | erişimtarihi = 13 Aralık 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160714201103/http://www.geocurrents.info/place/russia-ukraine-and-caucasus/caucasus-series/the-many-armenian-diasporas-then-and-now | arşivtarihi = 14 Temmuz 2016 | ölüurl = hayır }}</ref>

Yapılan katliamların Ermenileri ortadan kaldırmak için düzenli bir şekilde gerçekleştiğini öne süren bazı tarihçiler, ölümleri ilk modern soykırımlardan biri olarak kabul etti.<ref name="24.04.1998">{{Web kaynağı | url = http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html | başlık = Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution | yayıncı = Armenian genocide | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160312230331/http://www.armenian-genocide.org/affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html | arşivtarihi = 12 Mart 2016 | erişimtarihi = 17 Eylül 2010 | ölüurl =evet}}</ref><ref name = "Ferguson">{{Kitap kaynağı | yazarbağı = Niall Ferguson | soyadı = Ferguson | ad = Niall | başlık = The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West | url = https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial | yer = New York | yayıncı = Penguin Press | yıl = 2006 | isbn = 1-59420-100-5 | sayfa = [https://archive.org/details/warofworldtwenti00nial/page/177 177]}}</ref><ref name = "IAGS">{{Dergi kaynağı | yayıncı = Genocide Watch | url = http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf | biçim = PDF | başlık = A Letter from The International Association of Genocide Scholars | tarih = 13 Haziran 2005 | erişimtarihi = 17 Eylül 2010 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171011090846/http://www.genocidewatch.org/images/Turkey-_13Jun05ErdoganletterAmericanHistoricalAssociation.pdf | arşivtarihi = 11 Ekim 2017 | ölüurl =evet}}</ref> Ermeni Kırımı, soykırım çalışmaları alanında [[Holokost]]'tan sonra üzerinde en çok araştırma yapılan ikinci konu oldu.<ref name="nazi">{{Kaynak | soyadı = Rummel | ad = RJ | başlık = The Holocaust in Comparative and Historical Perspective | dergi = The Journal of Social Issues | cilt = 3 |sayı= 2 | tarih = 1 Nisan 1998}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı| yayıncı = ABC-CLIO| isbn = 978-1-4408-6468-1| soyadı = Bartrop| ad = Paul R.| başlık = Modern Genocide: Analyzing the Controversies and Issues| tarih =18 Ekim 2018|sayfa=74}}</ref>

Osmanlı İmparatorluğu'ndan sonra gelen devlet olan Türkiye Cumhuriyeti, ''[[soykırım]]'' sözcüğünün Osmanlı yönetiminin son yıllarında gerçekleşen toplu katliamları tanımlamak için doğru terim olmadığını belirterek sözcüğü kullanmayı [[Ermeni Soykırımı'nın reddi|reddeder]]. Son yıllarda Türkiye Cumhuriyeti, Ermeni Kırımının bir soykırım olarak tanınmasına yönelik çağrılarla tekrar karşı karşıyadır.<ref>{{Web kaynağı | başlık = For Turkey, denying an Armenian genocide is a question of identity | url = http://america.aljazeera.com/articles/2015/4/24/for-turks-acknowledging-an-armenian-genocide-undermines-national-identity.html | website = america.aljazeera.com | erişimtarihi = 13 Aralık 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160225100349/http://america.aljazeera.com/articles/2015/4/24/for-turks-acknowledging-an-armenian-genocide-undermines-national-identity.html | arşivtarihi = 25 Şubat 2016 | ölüurl =evet}}</ref> 2021 itibarıyla 33 ülke (parlamento ve siyasi organı) tehcirleri resmen [[Ermeni Soykırımı'nın tanınması|soykırım olarak tanımlamıştır]]<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.armenian-genocide.org/current_category.7/affirmation_list.html | başlık = Resolutions, Laws, and Declarations | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | çalışma = www.armenian-genocide.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20021021021623/https://www.armenian-genocide.org/current_category.7/affirmation_list.html | arşivtarihi = 21 Ekim 2002}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://genocide-museum.am/eng/states.php | başlık = Genocide Museum {{!}} The Armenian Genocide Museum-institute | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | tarih = 25 Nisan 2019 | çalışma = web.archive.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210308151711/https://web.archive.org/web/20190425020531/http://genocide-museum.am/eng/states.php | arşivtarihi = 8 Mart 2021 | ölüurl =  }}</ref> ve bu görüş birçok soykırım araştırmacısı tarafından da paylaşılır.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Monroe|ad1=Kristen Renwick|başlık=Ethics in an age of terror and genocide : identity and moral choice|tarih=2012|yayıncı=Princeton University Press|yer=Princeton, N.J.|isbn=0691151431|sayfa=13|url=https://books.google.com/books?id=jfWCEiDUVo0C|erişimtarihi=7 Mart 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160206230709/https://books.google.com/books?id=jfWCEiDUVo0C|arşivtarihi=6 Şubat 2016|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Loytomaki|ad1=Stiina|başlık=Law and the Politics of Memory: Confronting the Past|tarih=2014|yayıncı=Routledge|isbn=1136007369|sayfa=31|url=https://books.google.com/books?id=NJ_AAwAAQBAJ|alıntı=To date, more than 20 countries in the world have officially recognized the events as genocide and most historians and genocide scholars accept this view.|erişimtarihi=7 Mart 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160206230709/https://books.google.com/books?id=NJ_AAwAAQBAJ|arşivtarihi=6 Şubat 2016|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Frey|ad1=Rebecca Joyce|başlık=Genocide and international justice|tarih=2009|yayıncı=Facts On File|yer=New York|isbn=0816073104|sayfa=83|url=https://books.google.com/books?id=m569AfPJkB4C|erişimtarihi=7 Mart 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160206230709/https://books.google.com/books?id=m569AfPJkB4C|arşivtarihi=6 Şubat 2016|ölüurl=hayır}}</ref>

== Terminoloji ==
{{Ana|Ermeni Kırımı terminolojisi}}
<!---English-language words and phrases used by contemporary accounts to characterise the event include "massacres", "atrocities", "annihilation", "holocaust", "the murder of a nation", "race extermination" and "a crime against humanity".<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/23768090|başlık=The Armenian genocide : history, politics, ethics|tarih=1992|yayıncı=St. Martin's Press|diğerleri=Hovannisian, Richard G.|isbn=0312048475|konum=New York|oclc=23768090|sayfa=xvi}}</ref>--->[[Raphael Lemkin]] "soykırım" (''[[wikt:genocide|genocide]]'') terimini, [[Yunanca]]da "ırk" anlamına gelen ''genos'' ve [[Latince]]de "katletmek" anlamına gelen ''cide'' sözlerini birleştirerek 1943 yılında üretti ve Ermeni katliamlarının da bir soykırım olduğunu şu sözlerle gündeme getirdi: "Soykırım [kavramı] ile ilgilenmeye başladım, çünkü birçok kez gerçekleşti. Önce Ermenilerin başına geldi, ardından da [[Adolf Hitler|Hitler]] [[Holokost|harekete geçti]]."<ref>{{Haber kaynağı |soyadı=Stanley |ad=Alessandra |başlık=A PBS Documentary Makes Its Case for the Armenian Genocide, With or Without a Debate |eser=[[The New York Times]] |tarih=17 Nisan 2006 |url=https://www.nytimes.com/2006/04/17/arts/television/a-pbs-documentary-makes-its-case-for-the-armenian-genocide.html |erişimtarihi=22 Aralık 2018 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20180913165616/https://www.nytimes.com/2006/04/17/arts/television/a-pbs-documentary-makes-its-case-for-the-armenian-genocide.html |arşivtarihi=13 Eylül 2018 |ölüurl=hayır }}</ref><!---türkçe kaynak: http://t24.com.tr/video/soykirim-kelimesini-bulan-lemkin-once-ermenilerin-basina-geldi-sonra-hitler-harekete-gecti,2302--->

Bahsi geçen toplu katliamların varlığını tamamen yok sayanlar gibi, bu katliamları tanımlamak için doğru kelimenin "soykırım" olmadığını savunanlar da bu terimin siyasi meşruiyetini reddederler. İlk kesimi temsil edenler "Sözde Ermeni Soykırımı", "Ermeni tezleri", "Ermeni iddiaları"<ref>Erdoğan tells Germany to look at own 'genocide' history, Yeni Şafak, 6 Haziran 2016. "...Armenian claims of "genocide" during the 1915 events", "Turkey denies the alleged Armenian "genocide", [http://www.yenisafak.com/en/news/erdogan-tells-germany-to-look-at-own-genocide-history-2476428] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20171020050847/http://www.yenisafak.com/en/news/erdogan-tells-germany-to-look-at-own-genocide-history-2476428|tarih=20 Ekim 2017}}</ref> ve "Ermeni yalanları"<ref>{{Web kaynağı | url = http://aa.com.tr/en/todays-headlines/history-group-head-slams-outlandish-german-resolution/585892 | başlık = History group head slams 'outlandish' German resolution | eser = aa.com.tr | tarih = 7 Haziran 2016 | erişimtarihi = 17 Haziran 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180809122056/https://www.aa.com.tr/en/todays-headlines/history-group-head-slams-outlandish-german-resolution/585892 | arşivtarihi = 9 Ağustos 2018 | ölüurl = hayır }}</ref> gibi adlandırmaları tercih ederler.

== Arka plan ==
{{Ana|Osmanlı Ermenileri}}
=== Osmanlı yönetimi altında Ermeniler ===
Tarihsel Ermenistan'ın [[Batı Ermenistan]] olarak da bilinen batı kısmı [[Amasya Antlaşması]] (1555) ile Osmanlı hâkimiyetine girmiş ve [[Kasr-ı Şirin Antlaşması]] (1639) ile Doğu Ermenistan'dan kesin bir şekilde ayrılmıştı.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Herzig|ad1=Edmund|soyadı2=Kurkchiyan|ad2=Marina|başlık=The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity|tarih=2004|yayıncı=Routledge|isbn=978-1-135-79837-6|sayfa=47|url=https://books.google.com/books?id=B8WRAgAAQBAJ&dq=peace+of+amasya+treaty+of+zuhab+armenia+permanently|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729041013/https://books.google.com/books?id=B8WRAgAAQBAJ&dq=peace+of+amasya+treaty+of+zuhab+armenia+permanently|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}<br />{{Kitap kaynağı|soyadı1=Khachaturian|ad1=Lisa|başlık=Cultivating Nationhood in Imperial Russia: The Periodical Press and the Formation of a Modern Armenian Identity|tarih=2011|yayıncı=Transaction Publishers|isbn=978-1-4128-1372-3|sayfa=1|url=https://books.google.com/books?id=A0uY_tuRcx8C&dq=western+armenia+treaty+of+zuhab|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160623201239/https://books.google.com/books?id=A0uY_tuRcx8C|arşivtarihi=23 Haziran 2016|ölüurl=hayır}}</ref> Bu bölünmeden sonra zaman zaman bölgeye Osmanlı veya Türk Ermenistanı şeklinde isimler verilmişti.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Adalian|ad1=Rouben Paul|yazarbağı1=Rouben Paul Adalian|başlık=Historical Dictionary of Armenia|tarih=2010|yayıncı=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-7450-3|sayfa=337|basım=2.|url=https://books.google.com/books?id=QS-vSjHObOYC&dq=turkish+armenia+western+armenia|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729041039/https://books.google.com/books?id=QS-vSjHObOYC&dq=turkish+armenia+western+armenia|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Ermeniler, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki [[Millet (Osmanlı İmparatorluğu)|millet sistemi]] dahilinde yarı özerk bir cemaatti ve büyük çoğunluğu [[Ermeni Apostolik Kilisesi]]'nin ruhani liderlerinden olan [[İstanbul Ermeni Patrikhanesi|Kostantiniyye Ermeni Patriği]] etrafında toplanmıştı. İmparatorluğun başta başkent [[İstanbul]] olmak üzere çeşitli batı illerinde geniş [[İstanbul Ermenileri|Ermeni gruplara]] rastlansa da Ermeni nüfusun çoğunluğu imparatorluğun doğu illerinde yaşamaktaydı.

Ermeni cemaati üç farklı mezhepten oluşmaktaydı; büyük çoğunluğun bağlı olduğu Ermeni Apostolik Kilisesi'nin yanı sıra [[Ermeni Katolik Kilisesi|Ermeni Katolik]] ve [[Ermeni Protestan Kilisesi|Ermeni Protestan]] mezhepleri de mevcuttu. Millet sistemi sayesinde Ermeni cemaatine kendi yönetim sistemi altında (örneğin kilisenin kendi yargı sistemini oluşturması) kendisini idare etme izni verilmişti. Ayrıca bu sistemle birlikte Osmanlı yönetimi Ermeni cemaatinin işlerine oldukça az müdahale etmekteydi. Düzyanları (darphaneciler), [[Balyan ailesi|Balyanları]] (saray mimarları) ve [[Dadyan ailesi|Dadyanları]] (barutçu ve sanayi fabrikası yöneticileri) kapsayan İstanbul merkezli zengin sosyete ''Amira'' sınıfı dışındaki Ermeni nüfusun yaklaşık %70'i taşrada tehlikeli koşullar altında fakir bir şekilde yaşamaktaydı.<ref>{{Kaynak | yazarbağı = Hagop Barsoumian| soyadı = Barsoumian | ad = Hagop | yıl = 1982 | katkı = The Dual Role of the Armenian Amira Class within the Ottoman Government and the Armenian Millet (1750–1850) | başlık = Christians and Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society | cilt = I | editör1-ad = Benjamin | editör1-soyadı = Braude | editör2-ad = Bernard | editör2-soyadı = Lewis | yer = New York | yayıncı = Holmes & Meier}}</ref><ref name="Barsoumian">{{Kaynak | soyadı = Barsoumian | ad = Hagop | yıl = 1997 | katkı = The Eastern Question and the Tanzimat Era | başlık = The Armenian People From Ancient to Modern Times | cilt = II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century | editör-ad = Richard G | editör-soyadı = Hovannisian | editör-bağ = Richard G. Hovannisian | yer = New York | yayıncı = St. Martin's | sayfalar =175-201| isbn = 0-312-10168-6}}</ref>

10 Ocak 1828 tarihinden itibaren [[Ermeni Katolik Kilisesi|Katolik]] ve [[Ermeni Apostolik Kilisesi|Gregoryen]] [[Ermeniler]] arasında ihtilaf çıkmıştı. İstanbul Ermeni Patrikliğinin baskısı ve Ermeniler arasında artan iç çatışmaların sonucu olarak Padişah [[II. Mahmud|II. Mahmut]] tarafından çıkartılan bir fermanla, Ankara ve İstanbul'da yaşayan Katolik Ermeniler, Osmanlı sınırlarında bulunan bölgelere [[1828 Ermeni Tehciri|zorunlu göçe]] tabi tutuldular. ([[II. Mehmed]]'in [[Bursa]]'dan İstanbul'a getirdiği Ermeniler hariç tutulmuştur.) Sürgün esnasında, Katolik Ermeniler Gregoryen Ermeniler tarafından yapılan sıkıntılı muamelelere maruz kalmış, İstanbul'da ve Ankara'da sahip oldukları gayrimenkul ve değerli eşyalara Gregoryen Ermeniler tarafından el konulmuştur. Aynı yıl patlak veren [[1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı]]'nda Katolik Ermenilerin Osmanlı yanında yer alarak Ruslara karşı [[Ahılkelek]]'teki savunmaya katılmaları, Katolik Ermenilere yönelik olumsuz izlenimi yok etmiş; baskıların azalmasını, sürgünden dönmelerine izin verilmesini sağlamıştır. Bu dönem, Katolik Ermenilerin ayrı bir millet ve kilise olarak tanınmalarına yardımcı olmuştur. 6 Ocak 1830 tarihinde Padişah II. Mahmud tarafından ilan edilen bir fermanla millet olarak tanınan Katolik Ermenilerin kilisesine diğer Katolik azınlıklar da bağlanmıştır.

Ermeni nüfusla ilgili var olan verilerde, Ermeni Patrikhânesi'ne ait rakamlar ile Osmanlı resmî rakamları birbirini tutmamaktadır. Patrikhâneye göre 1882 yılında 1.630.000'i [[Vilâyat-ı Sitte]]'de, 280.000'i [[Kilikya]]'da ve 135.000'i İstanbul'da olmak üzere imparatorlukta 2.660.000 Ermeni yaşamaktaydı.<ref>{{Kitap kaynağı|yazar=Léart, Marcel <nowiki>[</nowiki>[[Kirkor Zöhrap|Zöhrap, Kirkor]]<nowiki>]</nowiki>|başlık=La Question arménienne à ta lumière des documents|yer=Paris|yayımcı=A Challamel|tarih=1913|sayfalar=50-59}}</ref> İmparatorluğun 1882-1893 arası devam eden nüfus sayımlarındaki Atik ile Sicil Vukuat Defterleri, kadın ve erkeklerin birlikte kaydedildiği ilk defterlerdir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.nvi.gov.tr/osmanli-donemi | başlık = Osmanlı Dönemi | erişimtarihi = 3 Kasım 2021 | çalışma = www.nvi.gov.tr | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200722181727/https://www.nvi.gov.tr/osmanli-donemi | arşivtarihi = 22 Temmuz 2020}}</ref> [[1893 Osmanlı İmparatorluğu nüfus sayımı|1893'te biten sayıma]] göre İmparatorluğun 1.001.465 Ermeni vatandaşı bulunmaktadır. [[1914 Osmanlı İmparatorluğu nüfus sayımı]] verilerine göre imparatorluğun 1.173.422 Ermeni vatandaşı bulunmaktadır.

Ermeniler doğu illerinde çeşitli [[Türkler|Türk]], [[Zazalar|Zaza]] ve [[Kürtler|Kürt]] gruplara zaman zaman fazla vergi ödemek zorunda kalıyordu. Ayrıca [[haydut]]luk ve insan kaçırmalara maruz kalıyor, [[İslam|Müslüman]] olmaya zorlanıyorlardı. Bunlar yaşanırken merkezî ya da yerel devlet makamları, Ermenileri korumak için harekete geçmiyordu.<ref name = "Barsoumian" /> Müslüman ülkelerde uygulanan [[zimmi]] sistemine uygun olarak Osmanlı İmparatorluğu'nda da Hristiyan ve Yahudilerin bazı özgürlükleri kısıtlanıyordu. İmparatorluğun zimmî sistemi büyük ölçüde [[Ömer Paktı]] örnek alınarak oluşturulmuştu. Devlet gayrimüslimlerin mülk edinme, yaşama ve ibadet etme özgürlüklerini koruyordu ancak özünde ikinci sınıf vatandaş statüsüne düşmelerini sağlıyordu. Örneğin gayrimüslimleri küçük düşürücü bir şekilde tanımlamak için [[gâvur]] sözcüğünü kullanıyordu. Ömer Paktı kapsamında gayrimüslimlerin yeni ibadet alanları inşa etmesi yasaklansa da bu yasağa Osmanlı İmparatorluğu'nun her bölgesinde uyulmadı. Bazı yerlere ibadethane inşa edilmesinin önüne geçilse de bazı bölgelerde yeni ibadet yapılarının ortaya çıkışı görmezden gelindi. Dini azınlık mahallelerinin oluşumu ile ilgili herhangi bir yasa bulunmamasına rağmen ibadet yeri oluşturma engeli yüzünden gayrimüslim halk, var olan tapınaklara yakın yerlerde toplanıp yaşamaya başladı.<ref name="ÁgostonMasters2010">{{Kitap kaynağı|yazar1=Gábor Ágoston|yazar2=Bruce Alan Masters|başlık=Encyclopedia of the Ottoman Empire|url=https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA185|tarih=21 Mayıs 2010|yayıncı=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1025-7|sayfa=185|erişimtarihi=12 Ekim 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200726100718/https://books.google.com/books?id=QjzYdCxumFcC&pg=PA185|arşivtarihi=26 Temmuz 2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="Balakian">{{Kitap kaynağı | yazarbağı = Peter Balakian| soyadı = Balakian | ad = Peter | başlık = The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response | url = https://archive.org/details/burningtigrisarm00bala| yer = New York | yayıncı = HarperCollins | yıl = 2003 | isbn = 0-06-019840-0}}</ref>

Diğer yasal sınırlamalara ek olarak, Hristiyanlar birçok alanda Müslümanlara eşit sayılmamış ve çeşitli yasaklara maruz kalmışlardır. Örneğin bir Müslüman yargılanırken Hristiyan ve Yahudilerin tanıklığı mahkemeler tarafından kabul edilmiyor; tanıklıkları ancak ticari davalarda geçerli oluyordu. Gayrimüslimlerin silah taşıması, deveye ve ata binmesi yasaktı. Evlerinin Müslümanlarınkinden yüksek olmaması gerekiyordu. Ayrıca bazı dini uygulamaları kısıtlanmıştı; örneğin kiliselerin çan çalması kesinlikle yasaktı.<ref name="ÁgostonMasters2010"/><ref name = "Akçam">{{Kitap kaynağı | ad = Taner | soyadı = Akçam | yazarbağı = Taner Akçam | başlık = A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility | yer = New York | yayıncı = Metropolitan Books | yıl = 2006 | isbn = 0-8050-7932-7 | url = https://books.google.com/books?id=-etxMiFnkXAC&lpg=PP1&pg=PT62#v=onepage&q=%E2%80%9CRight%20to%20intervene%E2%80%9D | erişimtarihi = 25 Ağustos 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190729041051/https://books.google.com/books?id=-etxMiFnkXAC&lpg=PP1&pg=PT62#v=onepage&q=%E2%80%9CRight%20to%20intervene%E2%80%9D | arşivtarihi = 29 Temmuz 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Islahat çalışmaları, 1840'lar-1880'ler ===
{{Ana|Ermeni Sorunu}}
[[Dosya:Ethnic map of Asia Minor and Caucasus in 1914.jpg|küçükresim|1914'te [[Anadolu]] ve [[Kafkasya]]'daki etnografik dağılımı gösteren bir Alman haritası. Ermeniler mavi ile gösterilmiştir.]]

19. yüzyılın ortalarında üç büyük Avrupalı güç olan Büyük Britanya, Fransa ve Rusya, Osmanlı'daki Hristiyan azınlıkların durumunu sık sık gündeme getirir oldu ve azınlıklara Müslümanlarla eşit haklar verilmesi için yönetime baskı yapmaya başladı. 1839'dan anayasanın ilan edildiği 1876'ya kadar göreve gelen [[Tanzimat]] dönemi Osmanlı hükûmetleri, azınlık haklarını iyileştirmeyi amaçlayan bir dizi ıslahat yaptı. Ancak imparatorluğun Müslüman nüfusu Hristiyanlarla eşit statülere sahip olmayı reddedince ıslahatların çoğu hiçbir zaman uygulamaya geçemedi. 1870'lerin sonunda [[Rum]]lar ve [[Balkanlar]]daki çeşitli Hristiyan milletleri Osmanlı yönetimini istemiyorlardı ve zayıf durumdaki Osmanlı'dan ayrılmak için [[büyük güç]]lerden yardım alıyorlardı.<ref name="Dadrian">{{Kitap kaynağı |yazarbağı=Vahakn Dadrian |soyadı=Dadrian |ad=Vahakn N |başlık=The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus |url=https://archive.org/details/historyofarmenia00dadr |yer=Oxford |yayıncı=Berghahn Books |yıl=1995 | isbn=1-57181-666-6}}</ref>{{rp|192}}<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Suny|ad1=Ronald Grigor|başlık=Looking toward Ararat Armenia in modern history|tarih=1993|yayıncı=Indiana university press|yer=Bloomington|isbn=0253207738|sayfa=101|url=https://books.google.com/books?id=fsEeXBmL1vcC|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729042613/https://books.google.com/books?id=fsEeXBmL1vcC|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref>

Diğer Hristiyan toplulukların ayrılıkçı hareketlerini sürdürdüğü yıllarda Ermenilerin büyük çoğunluğunda böyle bir girişim gözlemlenmemişti ve bu yüzden ''Millet-i Sadıka'' yani "sadık millet" şeklinde anılıyorlardı.<ref>{{Web kaynağı | başlık = What happened to the Armenians (Millet-i Sadıka)? | eser = DailySabah | erişimtarihi = 3 Mayıs 2018 | url = https://www.dailysabah.com/feature/2014/04/26/what-happened-to-the-armenians-milleti-sadika | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180626192212/https://www.dailysabah.com/feature/2014/04/26/what-happened-to-the-armenians-milleti-sadika | arşivtarihi = 26 Haziran 2018 | ölüurl = hayır }}</ref> 1860'ların ortalarında ve 1870'lerin başlarında Ermeni toplumundaki bu pasiflik yerini yeni düşünce akımlarına bıraktı. Avrupa üniversitelerinde ya da imparatorluktaki Amerikan misyoner okullarında eğitim gören aydınların öncülüğünde Ermeniler, ikinci sınıf vatandaş statülerini sorgulamaya ve Osmanlı yönetiminden daha iyi bir muamele görmek için çeşitli yöntemlerle baskı uygulamaya başladı. Böyle bir zamanda Ermeni Cemaati Konseyi, Batı Ermenistan'daki köylülerin imzalarını toplayarak Osmanlı hükûmetine bir dilekçe yazdı. Bu dilekçede "Ermeni kasabalarında [Müslüman] Kürtler ve [[Çerkesler]] tarafından yapılan yağma ve işlenen cinayetler, vergi toplanmasında usulsüzlükler, hükûmet yetkililerinin cezaî davranışları ve Hristiyanların mahkemelerdeki şahitliğinin kabul edilmemesi" konularındaki mağduriyetlerin giderilmesi talep edildi. Osmanlı yönetimi bu şikâyetleri kabul ederek sorumluların cezalandırılacağının sözünü verdi ancak tam anlamıyla herhangi bir adım atmadı.<ref name="Akçam" />{{rp |36}}

Özellikle [[Hersek İsyanı|Bosna Hersek]], [[Bulgar İsyanları|Bulgaristan]] ve [[1876-1877 Osmanlı-Sırp Savaşı|Sırbistan]]'dakiler olmak üzere [[Büyük Doğu Buhranı]] sırasında Hristiyan halklar tarafından çıkarılan ayaklanmaların Osmanlı yönetimi tarafından şiddet kullanarak bastırılması sonucunda [[Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı|Birleşik Krallık]] ve [[Fransa]], 1856 [[Paris Antlaşması (1856)|Paris Antlaşması]]'nın kendilerine Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Hristiyan azınlıkları koruma ve olaylara müdahale hakkı verdiğini hatırlattı.<ref name="Akçam" />{{rp |35vd}} Bu devletlerin bu yöndeki baskısı iyice artarken [[Osmanlı padişahları listesi|Sultan]] [[II. Abdülhamid]], kısa süreliğine anayasa ilan edip meclis açarak meşruti monarşiye geçti ve Büyük Güçler ile görüşmelere başladı. Aynı sıralarda Kostantiniyye Ermeni Patriği II. Nerses, Ermenilerin "topraklara el konulması ... kadın ve çocuklara dinden dönme baskısı, kundaklama, şantaj, tecavüz ve cinayet" gibi olaylar yüzünden oluşan şikayetlerini Büyük Güçler'e iletti.<ref name="Akçam" />{{rp |37}}

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Rusya'nın kesin zaferiyle sona erdi ve Rus ordusu Osmanlı'nın doğu topraklarının büyük bölümünü işgal etti. Bu işgal, doğudaki Ermeni köylerinde Osmanlı yöneticileri tarafından gerçekleştirilen katliamların öncesine denk gelmekteydi. Bu olayların arefesinde Patrik Nerses ve elçileri, Ermenilere yerel özerklik verilen bir maddenin 3 Mart 1878'de imzalanacak olan [[Ayastefanos Antlaşması]]'na eklenmesi yönündeki isteklerini Rus liderlere sundu. Ruslar maddenin eklenmesine sıcak bakarak konuyu gündeme taşıdı, ancak madde Osmanlılar tarafından görüşmelerde kesin bir şekilde reddedildi. Bunun üzerine iki taraf da [[Bâb-ı Âlî|Bâb-ı Âli]]'nin yoğun Ermeni nüfuslu illerde şartları iyileştirecek ıslahatlar yapması üzerinde anlaşmaya vardı ve Rusya ıslahatların garantörü oldu.<ref>{{Kaynak |başlık=[[Ayastefanos Antlaşması]] |alıntı=As the evacuation of the Russian troops of the territory they occupy in Armenia&nbsp;... might give rise to conflicts and complications detrimental to the maintenance of good relations between the two countries, the [[Sublime Porte]] engaged to carry into effect, without further delay, the improvements and reforms demanded by local requirements in the provinces inhabited by Armenians and to guarantee their security from Kurds and [[Circassians]]. |bölüm=16. Madde}}</ref> Durum antlaşmaya 16. Madde olarak geçti ve böylece sonradan ''[[Ermeni Sorunu]]'' olarak adlandırılacak mesele ilk kez Avrupa diplomasisinde gündeme geldi.

Antlaşmanın bir kopyasını aldıktan sonra Britanya, antlaşmayı beğenmeyerek özellikle bölgeyi Rusya'nın etkisine fazlasıyla açan 16. maddeye itiraz etti. Ardından antlaşmayı yeniden gözden geçirip tartışmak için hızlı bir şekilde Haziran-Temmuz 1878'de [[Berlin Kongresi]] düzenlendi.{{#tag:ref|Berlin Kongresi'ndeki Büyük Güçler şunlardı: Rusya, Büyük Britanya, Fransa, Avusturya-Macaristan, İtalya ve Almanya.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=EhqpAgAAQBAJ&pg=PA12#v=onepage&q|başlık=Iran-Turkey Relations, 1979-2011: Conceptualising the Dynamics of Politics, Religion and Security in Middle-Power States|soyadı=Elik|ad=Suleyman|tarih=2013|sayfa=12|yayıncı=Routledge|isbn=9781136630880|dil=İngilizce|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729041019/https://books.google.com/books?id=EhqpAgAAQBAJ&pg=PA12#v=onepage&q|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref>|group="not"}} Patrik Nerses, Ermeniler adına konuşmaları için kongreye Başpiskopos [[Mıgırdiç Hrimyan|Hrimyan Hayrik]] liderliğinde bir heyet gönderdi. Ancak herhangi bir ülkeyi temsil etmediği gerekçesiyle heyetin kongredeki oturumlara katılması kabul edilmedi. Yine de heyetin üyeleri, Büyük Güçler'in temsilcileriyle iletişime geçip Osmanlı İmparatorluğu içinde Ermenilere idari özerklik verilmesini tartışmak için çeşitli girişimlerde bulundu.

Osmanlı temsilcileri ile ortak bir noktaya varılmasının ardından Britanya, 16. Madde'nin hafifletilmiş yeni bir sürümünü hazırladı. Maddede bahsedilen illerde ıslahat yapılması hükmü aynen kaldı ancak Rus müdahalesiyle ilgili kısımlar kaldırılarak ıslahatların garantörlüğü daha fazla ülkeye bölüştürüldü. Büyük Güçler'in gözetimine dair muğlak bir ifade içeren yeni madde, Rusya'nın garantörlüğünü somut olarak kaldırmakta ya da dengelemekte başarısız oldu. Böylece ıslahatların zamanlaması ve uygulanması Bâb-ı Âli'nin eline kalmış oldu.<ref name="Akçam" />{{rp|38-39}} Yeni madde, kongrenin son gününde kabul edilerek eski antlaşma yerine imzalanan [[Berlin Antlaşması (1878)|Berlin Antlaşması]]'nda 61. Madde olarak kendine yer buldu ve talepleri karşılanmayan Ermeni heyetini hayal kırıklığına uğrattı.

=== Ermeni Ulusal Hareketi ===
{{Ana|Ermeni Ulusal Hareketi}}
1878 Berlin Antlaşması'nın imzalanmasından sonra ıslahatların yapılması için oluşan beklentiler, Ermeni illerinde gidişatın daha da kötüleşerek şiddet olaylarının artması yüzünden hızla unutulup gitti. Olayların gidişatıyla ilgili artan kaygılar, Avrupa ve Rusya'da yaşayan Ermeni aydınlarının siyasi partiler ve topluluklar kurmasına yol açtı. Bu parti ve topluluklar, Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşayan Ermenilerin her bakımdan daha iyi şartlara sahip olması amacıyla kuruldu. 19. yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde Ermeni aydınlarının bu hareketi üç parti etrafında yoğunlaştı: Etkisi Van çevresi ile sınırlı kalan [[Armenakan]], [[Sosyal Demokrat Hınçak Partisi]] ve [[Ermeni Devrimci Federasyonu]] (Taşnaksutyun). İdeoloji farklılıkları bir kenara bırakıldığında tüm partilerin ortak hedefi meşru müdafaa yoluyla Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Ermenilere daha iyi şartlar sağlamaktı. Ayrıca partiler Avrupalıların ıslahatlar konusunda Osmanlı yönetimine daha fazla baskı yapmasını destekliyordu.<ref>{{Kaynak | soyadı = Nalbandian | ad = Louise | başlık = The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century | yer = Berkeley | yayıncı = University of California Press | yıl = 1963 | url = https://archive.org/details/bub_gb__dIsS3aidr0C | isbn = 0520009142 }}<br />{{Kitap kaynağı | soyadı = Libaridian | ad = Gerard | katkı = What was Revolutionary about Armenian Revolutionary Parties in the Ottoman Empire? | başlık = A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire | editör-bağ = Ronald Grigor Suny | editör-ad = Ronald | editör-soyadı = Suny | yer = Oxford | yayıncı = Oxford University Press | yıl = 2011 | sayfalar =82-112| editörlerigöster = etal | isbn = 9780195393743 | url = http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:osobl/9780195393743.001.0001/acprof-9780195393743-chapter-5 | erişimtarihi = 25 Ağustos 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180710010917/http://www.oxfordscholarship.com/view/10.1093/acprof:osobl/9780195393743.001.0001/acprof-9780195393743-chapter-5 | arşivtarihi = 10 Temmuz 2018 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Hamidiye katliamları, 1894-96 ===
{{Ana|Hamidiye katliamları}}
[[Dosya:1895erzurum-victims.jpg|küçükresim|[[Erzurum]]'da katledilen Ermenilerin cesetleri, 1895.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/viewer/BL/0000057/18951207/050/0037|başlık=The Graphic|ile=The British Newspaper Archive|dil=İngilizce|sayfa=35|tarih=7 Aralık 1895|erişimtarihi=5 Şubat 2018}}</ref>]]
[[Dosya:Карта распределения армянского населения в Турецкой Армении и Курдистане с пояснительною запискою, 1895.jpg|küçükresim|1895’te Ermeni (diğer Hristiyanlar) ve Müslüman nüfusun Türk (Batı) Ermenistan’da ve Kuzeydoğu Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer komşu bölgelerindeki dağılımının haritası
{{Lejant|#3CB371|%75 ve üzeri Müslüman nüfusu}}
{{Lejant|#E0FFFF|%50 - %75 arası Müslüman nüfusu}}
{{Lejant|#DA70D6|%50 - %75 arası Ermeni nüfusu}}
{{Lejant|#FFFF00|%50 - %75 arası Rum ve Nestoriyan nüfusu}}]]

Berlin Antlaşması'nın imzalanmasının hemen ardından Sultan [[II. Abdülhamid]] (1876–1909), Ermenilerin imparatorluktaki hiçbir ilde çoğunluğu oluşturamadığını ve düzenlenen hak ihlali raporlarının abartılmış ya da yanlış olduğunu ileri sürerek ıslahat hükümlerinin uygulanmasının önüne geçti. 1890'da çoğunlukla Kürt çetelerini birleştirerek [[Hamidiye Alayları]]'nı ortaya çıkardı ve alaylar "istedikleri gibi Ermenilerle uğraşmaları" için görevlendirildi.<ref name="Balakian" />{{rp |40}} Genellikle aşırı vergi tahsisi yüzünden Osmanlı yöneticilerinin provokasyonuyla Ermeni nüfuslu yerlerde çıkan ayaklanmalar (örneğin 1894'te [[1894 Sason İsyanı|Sason]] ve 1895-96'daki Zeytun İsyanı), Hamidiye Alayları tarafından baskı ve katliam yoluyla bastırıldı. Bazı durumlarda Ermeniler alaylara karşı üstün geldi ve 1895'te olaylar Büyük Güçler'in fazlasıyla dikkatini çekti. Sonuç olarak Bâb-ı Âli, katliamlar yüzünden kınandı.<ref name="Akçam" />{{rp |40-42}}

Ekim 1895'te Büyük Güçler, Berlin Antlaşması'na benzer şekilde, Hamidiye Alayları'nın yetkilerini kısıtlamak için tasarladıkları yeni bir ıslahat paketini imzalatmak için Abdülhamid'i baskı uygulasa da bu başarıya ulaşamadı. 1 Ekim 1905'te 2 bin Ermeni, ıslahatların uygulanması için dilekçe vermek amacıyla Kostantiniyye'de bir araya geldi ancak Osmanlı inzibat birlikleri mitingi şiddet uygulayarak dağıttı.<ref name="Balakian" />{{rp |57-58}} Kısa bir süre sonra Kostantiniyye'de Ermenilere yönelik şiddet olayları patlak verdi ve Ermeni nüfusun çok olduğu [[Bitlis]], [[Diyarbakır|Diyarbekir]], [[Erzurum]], [[Harput]], [[Sivas]], [[Trabzon]] ve [[Van]] illerinde katliamlar yaşandı. [[Hamidiye Katliamları|Hamidiye katliamları]] olarak adlandırılan bu [[pogrom]]lar serisinde ölen Ermeni sayısı kaynaklara göre farklılık gösterse de Avrupalı araştırmacılar sayının 88.000 ile 325.000 arasında olduğunu öne sürer.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Armenian Genocide | url = http://www.history.com/topics/armenian-genocide | website = history.com | yayıncı = [[History (TV kanalı)|History]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180822131544/https://www.history.com/topics/armenian-genocide | arşivtarihi = 22 Ağustos 2018 | erişimtarihi = 25 Ağustos 2018 | ölüurl = hayır }}<br />The German Foreign Ministry operative, Ernst Jackh, estimated that 200,000 Armenians were killed and a further 50,000 expelled from the provinces during the Hamidian unrest. French diplomats placed the figures at 250,000 killed. The German pastor [[Johannes Lepsius]] was more meticulous in his calculations, counting the deaths of 88,000&nbsp;Armenians and the destruction of 2,500&nbsp;villages, 645&nbsp;churches and monasteries, and the plundering of hundreds of churches, of which 328 were converted into mosques.</ref><ref name="Akçam" /><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/67871124|başlık=Eastern Christianity|erişimtarihi=|tarih=2006|dil=|sayfa=512|sayfalar=|çalışma=|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|diğerleri=Angold, Michael.|isbn=978-0-521-81113-2|oclc=67871124}}</ref>

Abdülhamid, Ermenilerin katledilmesine dair hiçbir zaman doğrudan emir vermese de bazı araştırmacılar padişahın dillendirilmeyen desteğinin olaylarda var olduğunu belirtmektedir.<ref name="Akçam" />{{rp |42}} Katliamlar karşısında Avrupa devletlerinin sessizliğine öfkelenen [[Ermeni Devrimci Federasyonu]], Avrupa sermayeli [[Osmanlı Bankası]]'nı 26 Ağustos 1896'da bastı. [[Osmanlı Bankası Baskını]] olarak bilinen olayda hem Ermeni militanlar hem de Osmanlı askerleri dahil 10 kişi, baskından sonra İstanbul'da başlayan etnik şiddet sırasında ise çoğu Ermeni 6.000 sivil öldü.<ref name=":1">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/57483924|başlık=The great game of genocide : imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|tarih=2005|yer=Oxford|yayıncı=Oxford University Press|soyadı=Bloxham, Donald.|isbn=0-19-927356-1|oclc=57483924}}</ref> Baskın Avrupa kamuoyunda Ermenilere yönelik sempati uyandırarak övgü topladı. Avrupa ve ABD'de çıkan çeşitli gazetelerde Abdülhamid eleştirilerek "büyük katil" ve "kızıl sultan" şekilde adlandırıldı.<ref name="Balakian" />{{rp |35, 115}} Büyük Güçler, yeni ıslahatları yürürlüğe koyma sözü verse de çatışan siyasi ve ekonomik çıkarlar nedeniyle bu söz hiçbir zaman yerine getirilmedi.

== Kırım'ın başlangıcı ==
{{Ana|Osmanlı İmparatorluğu dağılma dönemi}}

=== 1908 Jön Türk Devrimi ===
{{Ana|Jön Türk Devrimi}}
[[Dosya:Second Constitution celebrations in Merzifon, 1908-1.2.jpg|küçükresim|[[İstanbul]]'daki Ermeniler [[İttihat ve Terakki|İTC]] hükûmetinin başa gelişini kutluyor.]]

24 Temmuz 1908'de [[Selanik]] merkezli [[3. Ordu (Osmanlı İmparatorluğu)|Üçüncü Ordu]] subayları, II. Abdülhamid'e [[Askerî darbe|darbe]] yaparak Hamid'in devlet üzerindeki mutlak otoritesine son verdi ve anayasa tekrar ilan edilerek otuz yıl önce tatil edilen meclis tekrar açıldı. Ermeniler, anayasanın ilanını eşitlik taleplerinin sağlanması konusunda bir umut olarak yorumladı. Darbeyi yapan subaylar, çökmekte olduğu anlaşılan devletin yönetiminde ıslahatlar yapmayı ve onu modernleştirerek Avrupa standartlarına ulaştırmayı amaçlayan [[Jön Türkler|Jön Türk]] hareketine bağlıydı.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Young Turk Revolution | url = http://matrix.msu.edu/hst/fisher/HST150/unit6/mod/young_turk_revolution.html | website = matrix.msu.edu | erişimtarihi = 13 Aralık 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160305095246/http://matrix.msu.edu/hst/fisher/HST150/unit6/mod/young_turk_revolution.html | arşivtarihi = 5 Mart 2016 | ölüurl =evet}}</ref> 1902'de Jön Türklerin Paris'te düzenlediği bir kongre sırasında hareketin liberal kanadının başları [[Prens Sabahaddin]] ve [[Ahmed Rıza]] Bey, imparatorluğun tüm azınlıklara bazı yeni haklar tanımasının kendi amaçları açısından da gerekli olduğuna milliyetçi kanadı kısmen de olsa ikna etmişti.

Jön Türk hareketi içinde gizli faaliyet yürüten sayısız devrimci örgütlenme vardı ve bunlardan birinin adı [[İttihat ve Terakki|İttihat ve Terakki Cemiyeti]] (İTC) idi. Yönetime muhalif subayların üye olduğu Selanik merkezli İttihat ve Terakki, merkezî yönetime karşı yapılan bazı isyan hareketlerinin arkasında yer alıyordu. Ek olarak 1908'de Üçüncü Ordu ve İkinci Ordu Birlikleri'ne bağlı kişiler de Sultan II. Abdülhamid'e karşı olduklarını ilan etmişlerdi. Bu muhalif asker dalgası yüzünden Abdülhamid'in otoritesinin sarsılışı imparatorlukta yaşayıp baskı gören [[Araplar]]ı, [[Bulgarlar]]ı, Ermenileri, Rumları, [[Süryaniler]]i ve [[Türkler]]i sevindirmişti.<ref name="Balakian" />{{rp |143-44}}

=== 1909 Adana Katliamı ===
{{Ana|Adana Katliamı}}
[[Dosya:AdanaChristianQuarter.jpg|küçükresim|[[Adana]]'daki katliam sonrası bir Ermeni mahallesi, 1909.]]

1909 başlarında [[1909 Osmanlı karşı darbesi|gerçekleşen karşı darbe]], 13 Nisan 1909'da [[31 Mart Vakası]] ile sonuçlandı. İslamcı ilahiyat öğrencilerinin ve softaların desteğiyle ayaklanan bazı Osmanlı askerî güçleri bu karşı darbe sonucunda, ülkeyi padişahın ve [[şeriat]]ın kontrolü altına döndürmeyi amaçlamıştı. Ayaklanan Osmanlı askerî güçleri ile İttihat ve Terakki arasında patlak veren kargaşa ve çatışmalar, İttihatçıların ayaklanmayı kontrol altına alıp karşıt liderleri [[askerî mahkeme]]lerde yargılamasına kadar devam etti.

Şeriatçı ayaklanma başta Jön Türk hükûmetini hedef alsa da, daha sonradan anayasanın yeniden yapılandırılmasında desteği olduğu varsayılan Ermenilere karşı bir pogroma dönüşerek Adana'da yayıldı.<ref name="Akçam" />{{rp |68-69}}  [[Adana Katliamı]] olarak adlandırılan bu olayda tahminlere göre 15.000 ile 30.000 arasında Ermeni öldürüldü.<ref name="Akçam" />{{rp |69}}<ref name= 30t>{{Haber kaynağı |başlık=30,000 Killed in massacres; Conservative estimate of victims of Turkish fanaticism in Adana Vilayet |url=https://www.nytimes.com/1909/04/25/archives/30000-killed-in-massacres-conservative-estimate-of-victims-of.html |tarih=25 Nisan 1909 |eser=[[The New York Times]] |erişimtarihi=25 Ağustos 2018 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190519091023/https://www.nytimes.com/1909/04/25/archives/30000-killed-in-massacres-conservative-estimate-of-victims-of.html |arşivtarihi=19 Mayıs 2019 |ölüurl=hayır }}</ref>

=== Balkanlar ve Rusya'daki çatışmalar ===
1912'de patlak veren [[Birinci Balkan Savaşı]], Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisiyle ve Avrupa topraklarının %85'inin kaybıyla sonuçlandı. İmparatorluktaki birçok insan {{Kim}}yenilgiyi "Bir araya gelmeyi bilmeyen bir millete Allah'ın verdiği ilahi ceza" olarak yorumladı.<ref name = "Akçam"/>{{rp |84}} Bu olay üzerine ülkedeki Türk milliyetçisi hareketi, [[Anadolu]]'yu yavaş yavaş son sığınak olarak görmeye başladı.{{Kime göre}} Ermeni nüfus ise burada önemli bir azınlığı oluşturmaktaydı.

Yaşadıkları ülkelerin Osmanlı'dan bağımsızlık kazanmasından sonra ve özellikle [[Balkan Savaşları]] sırasında ve sonrasında, Balkanlar'da yaşayan birçok Müslüman katledilirken yüz binlercesi yaşadıkları yerlerden kovuldu ve mülteci durumuna düşüp Anadolu'ya yerleştiler. Bu mülteciler [[muhacir]] olarak adlandırılıyordu.<ref>Carnegie Report, ''Macedonian Muslims during the Balkan Wars'', 1912. {{en}}</ref> Rus-Türk savaşları ve Balkanlardaki çatışmalar yüzünden 19. yüzyılın ortalarından itibaren yüz binlerce Türk, [[Çerkesler|Çerkes]] ve [[Çeçenler|Çeçen]]; [[Çerkes Sürgünü|Çerkes Soykırımı]] gibi kendilerine karşı gerçekleştirilen katliamlar yüzünden Kafkaslardan ve [[Rumeli]]'den Anadolu'ya kaçtı ve diğer bir çoğu sınır dışı edildi. [[Paul Henze]]'ye göre Çerkes Soykırımı'nın gerçekleştirilmesi ve Rusya'nın Çerkesleri etnik bölgelerinden sürme konusundaki başarısı, Osmanlı'ya Ermeni Kırımı'nı gerçekleştirmesi için ilham verdi.<ref>Henze, Paul. ''Circassian Resistance''. Page 111.</ref>

İmparatorluğun Müslüman kesimi, zulmü gören bu mülteciler yüzünden öfkeli bir hâle büründü. O sıralar Kostantiniyye'de yayımlanan bir dergi, havayı şöyle yansıttı: "Bu bir uyarı ... Ey Müslümanlar, rahatlamayın! İntikam almadan kanınızın soğumasına izin vermeyin!"<ref name="Akçam" />{{rp |86}} 850.000 civarındaki Müslüman sığınmacı, Osmanlı'da Ermenilerin yaşadığı yerlere yerleştirildi.{{Kaynak belirt}} Tarihçi [[Taner Akçam]]'a ve diğer tarihçilere göre muhacirler, Hristiyan komşularıyla iyi anlaşmayı kabul etmeyerek Ermeni katliamları ve [[Türkiye'de el konulan Ermeni mülkleri|Ermeni mülklerine el koyulması]] sırasında önemli bir rol oynadılar.<ref name="Akçam" />{{rp |86-87}}

== I. Dünya Savaşı ==
{{Ayrıca bakınız|I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı cepheleri}}
Osmanlı İmparatorluğu, 2 Kasım 1914'te [[İtilaf Devletleri]]'ne karşı [[İttifak Devletleri]]'nin yanında I. Dünya Savaşı'na dahil olarak savaşın Orta Doğu cephesini de açmış oldu. [[Kafkasya Cephesi]], [[İran Cephesi]] ve [[Çanakkale Savaşı|Çanakkale Cephesi]]'nde meydana gelen çatışmalar Ermeni nüfuslu bazı şehirleri de etkiledi. Savaşa girmeden önce İttihat ve Terakki hükûmeti, [[Erzurum Ermeni Kongresi]]'ne özel bir heyet göndererek Ermenilere çeşitli taleplerini iletti. Bu kongrede, [[Kafkasya Cephesi]] açıldığında Rusya Ermenilerinin Rus ordusuna karşı ayaklanarak [[Güney Kafkasya]]'nın Osmanlı tarafından ele geçirilmesini kolaylaştırmaları istendi.<ref name = "Akçam" />{{rp |136}}<ref>{{Kitap kaynağı| soyadı1 = Walker | ad1 = Christopher J | yazarbağı = Christopher J. Walker | yıl = | bölüm = World War I and the Armenian Genocide| başlık = The Armenian People from Ancient to Modern Times | cilt = II | sayfa = 244 }}</ref> 24 Aralık 1914'te Harbiye Nazırı [[Enver Paşa]], 1877-1878 [[93 Harbi|Osmanlı-Rus Savaşı]]'nda imparatorluğun kaybettiği bölgelere yeniden sahip olmak için Rusya'nın [[Kafkas Ordusu (Rusya)|Kafkas Ordusu]]'nu [[Sarıkamış Harekâtı|Sarıkamış]]'ta kuşatıp yok etmeyi amaçlayan planını uygulamaya koydu. Ancak Osmanlı kuvvetleri muharebede bozguna uğratılarak neredeyse tamamen yok edildi. İstanbul'a döndüğünde Enver Paşa, muharebenin bölgedeki Ermenilerin Rusların yanında yer alması yüzünden kaybedildiğini ilan ederek Ermenileri suçladı.<ref name="Balakian" />{{rp |200}} Bunların yanı sıra Kasım 1914'te şeyhülislamın Hristiyanlara karşı [[cihat]] ilan etmesi de bazı milliyetçi kesimleri Ermenilere karşı kışkırttı.<ref>"La Turchia in guerra " in "Pro Familia", Milanօ, 17 Geniano, 1915 pp.&nbsp;38-42<br />"Berliner Morgenpost", " Der Heilige Krieg der Muselmanen", 14 November 1914<br />Ludke T., Jihad made in Germany, Ottoman and German Propaganda and Intelligence Operations in the First World War, Transaction Publishers, 2005, pp.&nbsp;12-13<br />Vahakn Dadrian, The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to eh Caucasus, Berghahn Books, Oxford, 1995, ss. 3-6</ref>

1914'ün Ağustos ayından beri Anadolu'nun doğu sınırlarına yer yer saldırılar gerçekleştiren [[Rusya|Rus]] birlikleri, Osmanlı'nın Sarıkamış mağlubiyeti sonucu askerî eylemlerinin dozunu arttırmıştır. Doğu illerinin Rusya tarafından istilası esnasında karışıklık çıkartmak için teşvik edilen ve bölgede faaliyet gösteren Batılı misyonerlerce de desteklenen Rum ve Ermeni unsurlardan oluşan bir takım çeteler hırsızlık ve öldürme gibi faaliyetlerde bulunurlar.<ref name="atatürk">{{Web kaynağı | url = http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/ataturk/secmeler.html | başlık = ATATÜRK'TEN ERMENİ SORUNU | erişimtarihi = 25 Mayıs 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150610230545/http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/ataturk/secmeler.html | arşivtarihi = 10 Haziran 2015 | ölüurl = hayır }}</ref> Ermeni ve Rum komitacıları, sonralardan İngiliz subayları ile bazı Amerikan memurlarının suskunluklarından kuvvet alırlar, hatta bazı memurlar tarafından da direkt olarak maddi olarak desteklenirler.<ref name="atatürk"/> 1860'lardan beri çeşitli siyasi ve silahlı girişimler içerisinde olan bu Ermeni unsurlar yaşanan gelişmeler ile siyasi kimliklerine güç kazandırır ve itilaf devletlerince daha fazla destek alırlar. Bu süreçte bölgedeki etnik unsurlar arasındaki çatışma ve çekişmeler de hız kazanır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/mine-g-kirikkanat/1915-ganimetin-adresi-suc-mahallidir-1832749 | başlık = 1915: Ganimetin adresi, suç mahallidir! | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | dil = Türkçe | çalışma =  | yayıncı = [[Cumhuriyet (gazete)|Cumhuriyet]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210502062328/https://www.cumhuriyet.com.tr/yazarlar/mine-g-kirikkanat/1915-ganimetin-adresi-suc-mahallidir-1832749 | arşivtarihi = 2 Mayıs 2021}}</ref><ref name=":3">{{Web kaynağı | url = https://hansard.parliament.uk/Commons/1923-03-28/debates/ffd363e7-018b-4556-91d1-6d1f60ed88de/Armenians | başlık = Armenians - Wednesday 28 March 1923 - Hansard - UK Parliament | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | dil = İngilizce | çalışma =  | yayıncı = UK Parliament | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210816021558/https://hansard.parliament.uk/Commons/1923-03-28/debates/ffd363e7-018b-4556-91d1-6d1f60ed88de/Armenians | arşivtarihi = 16 Ağustos 2021}}</ref>

Kafkas sınırlarında, Ermeni köylerine, siyasi ve dini liderlere yönelik saldırılar ve katliamlar 1914 Eylül ayında tekrar tırmanışa geçer. İtilaf devletlerince silahlandırılan Ermenilere karşı Erzurum'da [[Bahattin Şakir]]'in kurduğu çetelere [[Hasan İzzet Paşa]]'nın emriyle [[9. Kolordu (Osmanlı)|9. Kolordu]]'ya bağlı birliklerden subay ve Erzurum'dan ise gençler verilir.<ref>Akçam, A.g.e., s. 233-234.</ref><ref>Müteakid Kaymakam Şerif Köprülü, Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan Muharebesi, İstanbul, 1338, s. 119.</ref> Almanya'nın Erzurum Konsolosu'nun raporuna göre, İzzet Paşa'nın birlikleri Ermeni köylerine baskın, öldürme ve soygun girişimleri gerçekleştirmiştir.<ref>PA-AA / R 14085. Erzurum Konsolosu [[Max Erwin von Scheubner-Richter]]'in 5 Aralık 1914 tarihli raporu.</ref> Benzer şekilde o dönemin savaş tarihçilerinden olan Fransız Gaston Gaillard, Ermenilerin bölgede yaşayan Müslüman Türk ve Kürtlere karşı düzenli saldırılar gerçekleştirdiğini belirtir.<ref name=":4">{{Kitap kaynağı|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/006069867|başlık=The Turks and Europe|erişimtarihi=15 Ağustos 2021|tarih=1921|dil=İngilizce|sayfalar=290-296|çalışma=DISMEMBERMENT OF THE OTTOMAN EMPIRE|yer=Londra|yayıncı=T. Murby|ad=Gaston.|soyadı=Gaillard|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210816021559/https://catalog.hathitrust.org/Record/006069867|arşivtarihi=16 Ağustos 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Savaş çıktıktan sonra Ermeni gönüllülerinin bir kısmı milis (veya çete) gücü olarak dağlara çıkar, bir kısmı da gönüllü olarak Rus Ordusu'na [[Ermeni Gönüllü Tugayları]]'na katılır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Ermeni Etıbba Cemiyeti (1912-1922): Osmanlı'da Tıptan Siyasete Bir Kurum|erişimtarihi=24 Aralık 2020|yazarlar=Arsen Yarman|tarih=2014|dil=|sayfa=|sayfalar=10-14|çalışma=Önsöz|yayıncı=Tarih Vakfı Yurt Yayınları|isbn=978-975-333-317-7}}</ref> Rusların da desteğini alan Ermeniler, Van ve diğer doğu illerinde özellikle müslüman sivil Türklere ve Osmanlı devlet kurumlarına karşı saldırılar düzenler, devlet kurumlarını bombalar.<ref name=":4" /><ref name=":5" />

Ermeni milis ve gönüllülerinin neden olduğu Osmanlı asker ve sivil kaybı sayısı konusunda farklı görüşler vardır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.takvim.com.tr/Aktuel/2009/05/16/iste_gercek_soykirim |başlık=ABD eski Başkanı Reagan'ın danışmanı Fein'den Takvim'e özel açıklama: “Beyaz Saray araştırma yaptı Ermeniler'in 2 milyon Müslüman Osmanlı'yı katlettiği ortaya çıktı.” |erişimtarihi=1 Ocak 2010 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090621071153/http://www.takvim.com.tr/Aktuel/2009/05/16/iste_gercek_soykirim |arşivtarihi=21 Haziran 2009 |ölüurl=hayır }}</ref> Tam rakam bilinmese de Bitlis ve Van civarında 300 bin ila 400 bin Müslüman Kürt'ün, toplamda ise yaklaşık 500 ila 600 bin Müslüman Türk ve Kürt'ün öldürüldüğü düşünülmektedir.<ref name=":5">{{Kitap kaynağı|url=|başlık=Armenia: Secrets of a 'Christian' Terrorist State|erişimtarihi=24 Aralık 2020|yazarlar=Samuel Weems|tarih=2002|dil=İngilizce|sayfa=342|sayfalar=|çalışma=British Colonel Wooley|yayıncı=St. John's Press|isbn=978-0971921238}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=LFDWp7O9_dIC&pg=PA83&dq=Given+the+other+estimates+and+the+overall+populations+involved,+I+estimate+that+from+128,000+to+600,000+Moslem+Turks+and+Kurds+were+killed&hl=nl&sa=X&ei=k0MgU-TVEqL30gWs6YHgCw&redir_esc=y#v=onepage&q=Given%20the%20other%20estimates%20and%20the%20overall%20populations%20involved%2C%20I%20estimate%20that%20from%20128%2C000%20to%20600%2C000%20Moslem%20Turks%20and%20Kurds%20were%20killed&f=false|başlık=Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder Since 1900|erişimtarihi=24 Aralık 2020|yazarlar=Rudolph Joseph Rummel|tarih=Ocak 1998|dil=İngilizce|sayfa=83|sayfalar=|çalışma=Chapter 5: Turkey's Genocidal Purges|yayıncı=LIT Verlag Münster|isbn=978-3825840105|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211101144700/https://books.google.com.tr/books?id=LFDWp7O9_dIC&pg=PA83&dq=Given+the+other+estimates+and+the+overall+populations+involved,+I+estimate+that+from+128,000+to+600,000+Moslem+Turks+and+Kurds+were+killed&hl=nl&sa=X&ei=k0MgU-TVEqL30gWs6YHgCw&redir_esc=y#v=onepage&q=Given%20the%20other%20estimates%20and%20the%20overall%20populations%20involved%2C%20I%20estimate%20that%20from%20128%2C000%20to%20600%2C000%20Moslem%20Turks%20and%20Kurds%20were%20killed&f=false|arşivtarihi=1 Kasım 2021|ölüurl=hayır}}</ref> [[Lozan görüşmeleri|Lozan Görüşmeleri]]'nde [[Avam Kamarası|İngiliz Avam Kamarası]] üyesi T. P. O'Connor; yaklaşık 200 bin Ermeni gönüllünün itilaf devletleri safında Osmanlı'ya karşı savaşırken öldüğünü ifade etmiştir.<ref name=":3" />

=== Amele Taburları ===
{{Daha fazla|Amele Taburları (Osmanlı İmparatorluğu)}}
25 Şubat 1915'te Osmanlı Genelkurmayı, Harbiye Nazırı Enver Paşa tarafından "güvenlik ve önlemleri artırmak" amacıyla hazırlanarak Osmanlı kuvvetlerinde görev yapan tüm etnik Ermenilerin görevlerinden uzaklaştırılması ve terhis edilmeleri emrini veren ''8682 sayılı emri'' yayımladı. Görevden uzaklaştırılan kişiler silahsız bir şekilde [[Amele Taburları (Osmanlı İmparatorluğu)|Amele Taburları]]'na yollandılar. Emirde Ermeni Patrikhanesi, devlet sırlarını Ruslara açıklamakla suçlandı. Enver Paşa, bu kararın "Ermenilerin Ruslar ile iş birliği yapacağına dair kaygı" üzerine çıktığını ifade etti.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Suny|ad1=Ronald Grigor|başlık="They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide|tarih=2015|yayıncı=Princeton University Press|isbn=1400865581|sayfa=244|url=https://books.google.com/books?id=-zBtBgAAQBAJ|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729041037/https://books.google.com/books?id=-zBtBgAAQBAJ|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Normalde Osmanlı Ordusu, yalnızca 20 ile 45 yaş arasındaki gayrimüslim erkekleri düzenli orduya alıyordu. Daha genç (15-20) veya daha yaşlı (45-60) gayrimüslim erkekler ise her zaman Amele Taburları'nda ücretsiz emekle yol yapımı vb. işlerde lojistik destek olarak yer almışlardı. Şubat'tan önce ise bazı Ermeniler hamal olarak kullanılmıştı ancak sonraları idam edilmişlerdi.<ref name=Toynbee>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/armenianatrociti00toyn|başlık=Armenian atrocities, the murder of a nation|soyadı=Toynbee|ad=Arnold Joseph|soyadı2=Bryce|ad2=James Bryce|tarih=1915|yayıncı=Londra, New York [etc.] : Hodder & Stoughton|diğerleri=University of California Libraries|sayfalar=81-82}}</ref> Ermeni askerlerin görevden uzaklaştırılması ile silahsız lojistik taburları, sonradan gerçekleşecek kırımın önemli bir habercisi olarak nitelendirilir. ''[[Andonyan Belgeleri]]''{{'}}nin aktardığına göre bu taburlarda Ermenilerin idam edilmesi, İttihat ve Terakki'nin önceden planlanmış stratejisinin bir parçasıydı. Bu Ermeni acemi birliklerinin ortadan kaldırılması sonradan yerli Türk çeteleri tarafından gerçekleştirildi.<ref name="Balakian" />{{rp |178}}

=== Van, Nisan 1915 ===
Kafkasya'da Teşkilât-ı Mahsusa üniteleri ile birlikte görevde bulunan ve bunları caniler olarak tanımlayan, Alman subay Louis Mosel bölgede görev yapan Jön Türk komitesine bunların işten el çektirilmesi talebinde bulunur. Van civarında görevli olan Alman subay [[Friedrich-Werner von der Schulenburg]]<ref>A.A. Weltkrieg, 11 d secr., Band 4, A 37451. Schulenburg"un Ermurum, 28 Kasım 1915 tarihli raporu.</ref> ve Büyükelçi [[Hans von Wangenheim]] komitenin bölgedeki eylemlerine son verilmesi için gayret ederler.<ref>Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte, Teil 2, Wien / Kölm / Glatz, s. 67-68.</ref><ref>Akçam, A.e.g., s. 235.</ref> 19 Nisan'dan itibaren [[Van İsyanı (1915)|Van İsyanı]] başlar. Ermenilerin isyanı sonrasında Mayıs ayı içinde Rus birlikleri kenti ele geçirirler.<ref name="Prof.Akşin"/> Bu dönemde Van çevresinde 250 bin kadar Ermeni toplanır.<ref name="Prof.Akşin"/> Ağustos ayı içinde Osmanlı Devleti'nin Van'ı bir süreliğine ele geçirmesine rağmen, Rus ve Ermeni kuvvetleri şehri tekrar geri alırlar.<ref name="Prof.Akşin"/> Ve 18 Nisan'da [[Bitlis İsyanı]] yaşanır.<ref name="Prof.Akşin"/>

=== Ermeni aydınların tutuklanması ve sürülmesi, Nisan 1915 ===
{{Ana|24 Nisan 1915'te Ermeni aydınların sürgünü}}
[[Dosya:April24Victims.jpg|küçükresim|24 Nisan 1915'te tutuklanan Ermeni aydınlar zorla göç ettirildi ya da öldürüldü.]]

1914'e gelindiğinde Osmanlı yöneticileri, imparatorlukta yaşayan Ermenilerin devlet güvenliğini tehdit ettiğine dair açıklamalar yapmaya çoktan başlamıştı. Bir [[Osmanlı Donanması|Osmanlı deniz subayı]] tarafından bu durum şu şekilde kaleme alınmıştı:<ref>{{Kitap kaynağı|ilk=Ahmet Refik|son=Altınay|yazarbağı=Ahmet Refik Altınay|başlık=İki Komite, İki Kıta|yer=İstanbul|yıl=1919|sayfa=40}}</ref>

{{quote |İstanbul'da bu muazzam cinayeti haklı göstermek için lazım gelen propagandalar [şu ifadelerle] hazırlanmıştı: Ermeniler düşmanla ittifak etmişler, İstanbul'da isyan çıkaracaklar, İttihad rüesasını öldürecekler, [Çanakkale'deki] boğazı açmaya muvaffak olacaklar [gibi gösterilecekti].}}

[[Dosya:Talat Pasha.jpg|küçükresim|sol|Tutuklamaları emreden Hariciye Nazırı [[Talat Paşa]].]]
Ermenilerin Kızıl Pazar ({{Dil|hy|Կարմիր Կիրակի|dil_adı=e}} ''Garmir Giragi'') olarak adlandırdığı 23-24 Nisan 1915 gecesinde [[Osmanlı hükûmeti]], başkent İstanbul'da yaşayan yaklaşık [[24 Nisan 1915'te Ermeni aydınların sürgünü|250 Ermeni aydın ve komite liderinin]] il genelindeki çeşitli yerlerde toplanmasını ve derhal tutuklanmasını [[s:Talât Paşa'nın Başkomutanlığa yazdığı, Ermeni örgütlerinin faaliyetlerine karşı alınacak tedbirlerle ilgili belge - 24 Nisan 1915|emretti]]. Bu kişiler daha sonra Ayaş ve Çankırı'daki iki toplama merkezine gönderildi.<ref name="Balakian" />{{rp |211-12}} Bu tarih [[Çanakkale Savaşı|Çanakkale]]'de İttifak Devletleri'nin boğazı geçerek başkente ulaşmak için Şubat ve Mart 1915'te giriştikleri [[Çanakkale Savaşı deniz harekâtları|başarısız deniz harekâtlarının]] hemen sonrasına denk düşmekteydi.

24 Nisan tutuklamalarından  dönen az sayıdaki Ermeni lider haricindekiler 29 Mayıs 1915'te Tehcir Kanunu'nun meclisten geçmesinin ardından zorla göç ettirildi ya da öldürüldü.<ref name="Sarınay">{{Dergi kaynağı|url=http://atam.gov.tr/istanbulda-ermeni-faaliyetleri-ve-alinan-tedbirler-1914-1918/|başlık=İstanbul'da Ermeni Faaliyetleri ve Alınan Tedbirler (1914-1918)|dergi=Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi|sayı=67-68-69|ilk=Yusuf|son=Sarınay|arşivurl=https://web.archive.org/web/20130804174747/http://atam.gov.tr/istanbulda-ermeni-faaliyetleri-ve-alinan-tedbirler-1914-1918|arşivtarihi=4 Ağustos 2013|erişimtarihi=28 Nisan 2013|ölüurl=evet}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|yazar1=Uğur Üngor|yazar2=Mehmet Polatel|başlık=Confiscation and Destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property|url=https://books.google.com/books?id=sg0SBwAAQBAJ&pg=PA65|tarih=9 Haziran 2011|yayıncı=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-4411-1020-6|sayfa=65|alıntı=...were rounded up and deported to the interior where most were murdered.|erişimtarihi=25 Aralık 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729041028/https://books.google.com/books?id=sg0SBwAAQBAJ&pg=PA65|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}</ref> 24 Nisan tarihi günümüzde dünya genelindeki Ermeniler tarafından [[Ermeni Soykırımı'nı Anma Günü]] olarak anılmaktadır.
{{temiz}}

=== Tehcir ===
{{Daha fazla|Tehcir Kanunu}}
{{Geniş resim|Armenian Genocide Map-tr.svg|1100px|Tehcir yollarını ve katliam yerlerini gösteren harita.<ref>{{Kitap kaynağı |soyadı1=Hewsen |ad1=Robert H. |soyadı2=Salvatico | ad2= Christopher C.| yıl=2001| başlık=Armenia : a historical atlas |oclc=995496723|yer=Chicago |yayıncı=[[University of Chicago Press]] |isbn=0-226-33228-4 |sayfa=224}}</ref>}}

27 Mayıs 1915'te çıkarılan “[[s:Tehcir Kanunu|Tehcir Kanunu]]” Kanun-ı Muvakkat (geçici yasa) ile, yerel mülki ve askerî yöneticilere, uygun görecekleri kişileri geçici olarak başka vilayetlere nakletme yetkisi verilir.<ref name="Prof.Akşin"/> 30 Mayıs günü Meclis-i Vükelâ (Bakanlar Kurulu) kararıyla [[tehcir]] süresiz hale getirilir.

10 Haziran'da “[[s:Ermenilere Ait Mal, Mülk ve Arazilere Uygulanacak İdare Hakkında Yönetmelik|Ermenilere Ait Mal, Mülk ve Arazilere Uygulanacak İdare Hakkında Yönetmelik]]” bir kararname ile nakledilen kişilerin gayrimenkul varlıklarının nasıl tasarruf edileceği belirlenir.<ref>[http://arsiv.sabah.com.tr/2005/05/12/gnd102.html Sabah Arşiv] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090303204050/http://arsiv.sabah.com.tr/2005/05/12/gnd102.html |tarih=3 Mart 2009 }} Erişim: 05 Aralık 2005</ref> Ermenilerin boşalttığı yerler muhacirlere verilecek, buna karşılık Ermeniler'e mal ve mülklerine karşılık benzerleri yerleştirme bölgelerinde verilecekti.<ref name="Prof.Akşin"/>

[[Türk Tarih Kurumu]] eski başkanı [[Yusuf Halaçoğlu]]'ca Osmanlı arşivlerine dayanan rakamlara göre, 413.067<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.tsk.mil.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_1_Ermeni_Sorunu/konular/ermeni_sorunu_salonu_doc/techire_tabii_tutulan.doc |başlık=TSK Genelkurmay Başkanlığı Sitesi (Word dosyası) |erişimtarihi=8 Mart 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081230094730/http://www.tsk.mil.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_1_Ermeni_Sorunu/konular/ermeni_sorunu_salonu_doc/techire_tabii_tutulan.doc |arşivtarihi=30 Aralık 2008 |ölüurl=evet}}</ref> Ermeni [[tehcir]]e tabi tutulmuştur.

Ancak bu rakam, tehcir arşivleri ellerinde bulunmayan kimi kurumlarca bunlara kendi imkanları ile göç eden Ermeniler eklenerek farklı rakamlar verile gelmiştir.

''[[Encyclopedia Britannica]]'', İngiliz Yabancı İşler Dairesi Yetkilisi [[Arnold J. Toynbee]]'nin 1.000.000-1.200.000 Ermeni'nin tehcire tabi tutulduğunu ve bunlardan 600.000'inin hayatını kaybettiğini söylediğini aktarmaktadır.<ref name="BritannicaArmenian"/>

Tehcire tabi tutulanlar ABD resmî kaynaklarına göre 486.000<ref>[http://tr.wikipedia.org/wiki/Resim:US_State_Department_document_on_Armenian_Deporties_in_1916.jpg ABD Dışişleri Bakanlığı'nın 1916'da Ermeni Sürgünlerine İlişkin belgesi]</ref>{{Birincil kaynak-satır}}, Catholic Encyclopedia'ya göre 600.000,<ref>Edward Aloysius Pace, 1922, The Catholic Encyclopedia: An International Work of Reference on the Constitution, Doctrine ... p.&nbsp;57.</ref> Salahi Sonyel'e göre ise 700.000<ref>Lewy, Guenter, "The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide", p.&nbsp;248.</ref> olarak tahmin edilmektedir.

Bu dönemde [[Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti]] (İngilizce: American Committee for Relief in the Near East-ACRNE) tehcire tabi olanlara Eset Paşanın onayıyla göç bölgelerinde yardımda bulunmuştur. Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti ismini 1918'den sonra almış olan Ermenilere ve [[Süryani]]lere Amerikan Yardım Heyeti adı altında başlayan ve kısaca Yakın Doğu Yardımı (Near East Relief) olarak bilinen ve I. Dünya Savaşı sırasında kurulan bir yardım organizasyonu idi.

İstanbul, İzmir, Kütahya, Balıkesir gibi güvenlik sorunu olmayan bölgelerde göç uygulanmayacaktır.<ref>BOA, DH.ŞFR, 63/37; BOA, DH.ŞFR, 63/137.</ref><ref>BOA, DH.ŞFR, 55/59.</ref><ref>Davut Kılıç, “1915 Sevk ve İskan edilmeyen Ermeniler”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi, Sayı:38 (Nisan 2003).</ref> Karar ve yönetmeliklerde güvenilir, sanatkâr ve ticaret erbabı olan ve kadın, kimsesiz çocuk ve yaşlılar tehcire tutulmayacaklardır.<ref>{{Dergi kaynağı|yazar= Muammer Demirel |yıl= 2005 |başlık= Türkiye'de Kalan Ermeni Nüfus |dergi= ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ |cilt= XXI |sayı= 62}}</ref> Uygulanması emredilen Ereğli’de ise Müslümanlar karşı çıkarlar ve büyük oranda yerlerinde kalacaklardır. Ne var ki Ereğli'den techir edilenler olacak ve bunlar “ayrılıkçı” olarak adlandırılacaklardır. Tehcir kanunun bir başka dikkat çeken yönü ise Müslüman evlerinin aranmasını içermemesidir. Bunun sayesine Anadolu'nun birçok kentinde Müslüman komşularının sakladıkları Ermeniler de tehcire tabi tutulmayacaklardır.<ref>Sarkis Çerkezyan, Dünya Hepimize Yeter, İstanbul, 2003, s.71-72.</ref>

Anadolu'da kendi imkanlarıyla göç yerlerinden ayrılanlar serbestçe yer değiştirirler ve bunlar arasında Anadolu’dan İstanbul'a gelen tahminlere göre yaklaşık 15.000 Ermeni İstanbul Ermenilerinin evlerinde yerleşir. Arşavir Şiraciyan İstanbul'da saklananların büyük çoğunluğunu genç erkekler oluşturduğunu, komitacı olduklarını ve silahlarının bulunduğunu yazmıştır.<ref>Arşavir Şiraciyan, Bir Ermeni Teröristin İtirafları, (Çeviren: Kadri Mustafa Orağlı), İstanbul, 1997, s.54-61.</ref>

[[Mardin]] ve [[Diyarbakır]] bölgesindeki [[Süryaniler]] ile [[Hakkâri]]'deki [[Nasturiler]]'in bir kısmı karara aykırı bir şekilde tehcire tabi tutulmuştur. Diyarbakır'da Ermeniler ve diğer Hristiyan ahaliden yaklaşık 2.000 kişi öldürüldüğünde ise Osmanlı hükûmeti, Ermeniler için uygulanan inzibat tedbirlerinin (Akçam'ın kitabında ''öldürme eylemleri''{{Kdş|Akçam|1999|s=26}}) diğer hristiyanlar için uygulanmaması gerektiğini hatırlatan telgraf çekmiştir.{{Kdş|Akçam|1999|s=25}}<ref>''Ermeniler hakkında ittihaz edilen tedabir-i inzibatiye ve siyasiyetnin diğer Hristiyanlara teşmili kat'iyyen geyr-i ca'iz olduğundan efkar-ı umumiye üzerinde pek fena tesir bırakacak ve bi'lhassa ale'l-itlak Hrisiyanların hayatını tehdid edecek bu kabil vekayi'e derhal hitam verilmesi ve hakikat-ı halin işarı'',, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Belgelerinde Ermeniler 1915-1920, Ankara, 1994, s. 68-69, Belge No: 71.</ref>

Bunu izleyen aylarda Anadolu'nun Ermeni nüfusunun büyük bir kısmı kafileler şeklinde yola çıkarılarak, bölgedeki varlık mücadelesinin zorlukları nedeniyle çatışmalardan arık bulunan nadir Osmanlı toprakları arasına giren, [[Suriye Çölü]]'ndeki [[Deyrizor]]'da kurulan toplama kamplarına sevk edilir.{{Kaynak belirt}} Kafilelere katılanların önemli bir bölümü yolda ölür veya öldürülür. 4 Ağustos'ta yayımlanan bir hükûmet emriyle [[Katolik]] ve [[Protestanlık|Protestan]] Ermenilerin sevki durdurulsa da bu emrin bir etkisi olmaz.

[[Türk Tarih Kurumu]] eski başkanı [[Yusuf Halaçoğlu]]'nun Osmanlı Arşivlerine dayanan rakamlarında, bölgedeki çetelerin saldırısı, hastalık vb. durumlarla toplam 56.610 Ermeni'nin öldüğü aktarılmaktadır.<ref>Yusuf Halaçoğlu, ''Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915)'', Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2001.<!--Sayfa?---></ref>

==== Toplama kampları ====
{{Ana|Deyrizor Kampları|Resulayn Kampları}}
Tehcire tabi tutulan kimselerin mecliste, 1919 senesinden itibaren tekrar iskan edilmesi kararı alınır ve uygulamalar sonucuna, mahfuz arşivlere göre, 277.000 civarında Ermeni tekrar memleketlerine yerleştirilmiştir.<ref>http://www.devletarsivleri.gov.tr/geri-donmek-isteyen-ermenilere-musaade-edilmesi-1715 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150629092711/http://www.devletarsivleri.gov.tr/geri-donmek-isteyen-ermenilere-musaade-edilmesi-1715 |tarih=29 Haziran 2015 }} DH.ŞFR 102/58 7 Ağustos 1919.</ref>{{Birincil kaynak-satır}}

=== Teşkîlât-ı Mahsûsa ===
I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı, [[Teşkîlât-ı Mahsûsa]] adlı özel birlikler kullanılır ve bunlar bu iş için planlanmış gizli birimler (Special Organization) tarafından yapılır.<ref>{{Dergi kaynağı|dergi = International Journal of Middle East Studies|ad=Vahakn|soyadı=Dadrian|yazarbağı = Vahakn N. Dadrian|başlık = The Documentation of the World War I Armenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal|cilt = 23| url = http://links.jstor.org/sici?sici=0020-7438%28199111%2923%3A4%3C549%3ATDOTWW%3E2.0.CO%3B2-2|sayfalar =549-76 (''560'')|ay = Kasım|yıl = 1991|sayı = 4}}</ref> Osmanlı Devleti'nin gizli servisi olan organizasyon İngiliz elçisi Canning Startfort'un (Civinis Efendi) önerileri ile kurulmuş olan düzensiz bir harb birimidir.<ref>{{Kitap kaynağı |başlık=Organized Crime in Europe: Concepts, Patterns and Control Policies in the European Union and Beyond |editör=Cyrille Fijnaut, Letizia Paoli |yayımcı=Springer Science+Business Media |yıl=2004 |isbn=1-4020-2615-3 |bölüm=The Turkish Mafia and the State |yazar=Bovenkerk, Frank |url=http://www.springer.com/social+sciences/criminology/book/978-0-387-09710-7 |doi=10.1007/978-1-4020-2765-9 |sayfalar=594-5|erişimtarihi=25 Kasım 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110606125408/http://www.springer.com/social+sciences/criminology/book/978-0-387-09710-7 |arşivtarihi=6 Haziran 2011 |ölüurl=hayır }}</ref> 17 Kasım 1913 tarihinde [[Enver Paşa]] idaresinde ve örgütlenmeden ise [[Süleyman Askerî]] sorumluluğunda kurulmuştur.<ref name=eren>{{Dergi kaynağı |url=http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=20339 |erişimtarihi=5 Eylül 2008 |tarih=11 Kasım 1995 |başlık=Cumhuriyeti Teşkilat-ı Mahsusa kurdu |cilt=49 |yazar=Eren, M. Ali |dil=Türkçe |dergi=Aksiyon |yayıncı=Feza Gazetecilik A.Ş |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070823164219/http://www.aksiyon.com.tr/detay.php?id=20339 |arşivtarihi=23 Ağustos 2007 |ölüurl=evet }}</ref> Teşkilât-ı Mahsusa birliklerinin insan kaynakları [[Kürtler|Kürt]] aşiretleri, [[Hükümlü|mahkûm]]lar ve [[Kafkas]] ve [[Rumeli]] [[Göçmenler]]inden oluşmaktadır.<ref>Akçam, ''A.g.e.'', s. 227-231.</ref><ref>Mil, ''A.g.e.''</ref>

=== Mülklere el konması ===
{{Ayrıca bakınız|Türkiye'de el konulan Ermeni mülkleri}}
Tehcir Kanunu, sınır dışı edilen Ermenilerin mülkleri ile ilgili bazı tedbirler uygulamaya koydu. 13 Eylül 1915'te Osmanlı meclisinden geçen "Geçiçi Müsadere ve Kamulaştırma Kanunu" ile birlikte "Emvâl-i Metruke" yani terk edilmiş mallar olarak tanımlanan araziler, çiftlik hayvanları ve evler dahil olmak üzere Ermenilere ait tüm mallara Osmanlı yönetimi tarafından el konuldu.<ref name = "Dadrian" />{{rp |224}} Meclis-i Mebusan Reisi [[Ahmed Rıza]] bu kanunu kınayarak şunları söyledi:

{{quote|Kanununun bahsettiği emvali de Emvâl-i Metruke diye tavsif etmek de ka&shy;nunî bir şey değil. Çünkü, bu emvalin sahibi olan Er&shy;meniler, mallarını isteyerek terk etmemişler, onlar yerlerinde teb'îd edilmiş, zorla, cebir ile çıkarılmış. Hükümet, onların mallarını, memurları vasıtasıyla sattırıyor.&nbsp;... Eğer bu memlekette Kanun-u Esasi ve Meşrutiyet varsa bu olamaz, bu bir zulümdür. Beni kolumdan tut, köyümden dışarı at, malımı mülkümü de sonra sat, bu hiçbir vakitte caiz değildir. Bunu ne Osmanlı vicdanı kabul eder ne de kanun.<ref>{{Tez kaynağı|url=http://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/12345/11257/227272.pdf?sequence=1&isAllowed=y|başlık=Tehcirden Milli Mücadele'ye Ermeni malları (1915-1922)|tür=Yüksek lisans|yayımcı=[[Dokuz Eylül Üniversitesi]]|ad=Tayfun|soyadı=Eroğlu|sayfa=45-46|yıl=2008|erişim-tarihi=25 Ağustos 2018|arşiv-url=https://web.archive.org/web/20180825212711/http://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/12345/11257/227272.pdf?sequence=1&isAllowed=y|arşiv-tarihi=25 Ağustos 2018|ölüurl=evet}}</ref>}}

[[Dosya:TrabzonAuction.jpg|küçükresim|sağ|upright=1.05|Ermeni Kırımı sonrası el konulan Ermeni mal ve eşyalarının açık artırmayla satıldığı ve dağıtıldığı [[Trabzon]]'daki bir Ermeni kilisesi, 1918.{{Kdş|Üngör|Polatel|2011|s=74}}]]
1919 [[Paris Barış Konferansı]] sırasında bir Ermeni heyeti, yalnızca Ermeni kilisesinin uğradığı $3.7 milyar ({{CURRENTYEAR}} enflasyon oranları ile yaklaşık ${{formatnum:{{Enflasyon|US|3.7|1919|r=0|fmt=c}}}} milyar) maddi zarara ilişkin bildirimde bulundu.<ref name="Avedian">{{Dergi kaynağı|url=http://www.armenica.org/material/master_thesis_vahagn_avedian.pdf|soyadı=Avedian|ad=Vahagn|başlık=The Armenian Genocide 1915: From a Neutral Small State's Perspective: Sweden|yayıncı=Uppsala University|tarih=21 Mayıs 2008|erişimtarihi=17 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20181228195744/http://www.armenica.org/material/master_thesis_vahagn_avedian.pdf|arşivtarihi=28 Aralık 2018|ölüurl=evet}}</ref> Ermeni cemaati daha sonra Osmanlı yönetimi tarafından el konulan mülk ve malların iadesine ilişkin ek bir talep sundu. Ermeni heyeti tarafından Yüksek Kurul'a sunulan ve Ermeni cemaatinin dini liderleri tarafından hazırlanan ortak bir beyanname, Osmanlı hükûmetinin 2.000 kilise ile 200 manastırı yıktığını ve Ermeni mallarının başkalarına verilmesi için yasal zemin oluşturduğunu iddia etti. Beyanname, Türk ve Rus Ermenistanı'ndaki kişisel mülk ve varlıkların toplam zararıyla ilgili mali bir değerlendirme de sunarak bu zararın sırasıyla 14.598.510.000 ve 4.532.472.000 [[Frank (para)|frank]] ({{CURRENTYEAR}} enflasyon oranları ile yaklaşık ${{formatnum:{{Enflasyon|US|298|2008|r=0|fmt=c}}}} milyar) olduğuna yer verdi.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Baghdjian|ad=Kevork K.|başlık=The Confiscation of Armenian properties by the Turkish Government Said to be Abandoned|yıl=2010|yayıncı=Printing House of the Armenian Catholicosate of Cilicia|isbn=978-9953-0-1702-0|editör=A.B. Gureghian|sayfa=275}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Turabian|ad=Hagop|başlık=L'Arménie et le peuple arménien|yıl=1962|yayıncı=Katcherian|yer=Paris, France|url=http://www.armenews.com/IMG/Partie_5_L_Armenie_et_le_peuple_armenien_Turabian_1962.pdf|sayfalar=265-7|dil=fr|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160304095631/http://www.armenews.com/IMG/Partie_5_L_Armenie_et_le_peuple_armenien_Turabian_1962.pdf|arşivtarihi=4 Mart 2016|ölüurl=evet}}</ref> Ermeni cemaati, aslen kilisenin sahip olduğu mülkün iadesini ve getirilen gelirin geri ödenmesini de istedi. Osmanlı yönetimi hiçbir zaman bu taleplere cevap vermedi ve bu yüzden herhangi bir iade gerçekleşmedi.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Marashlian|ad=Levon|başlık=Finishing the Armenian Genocide: Cleansing Turkey of Armenian survivors|yıl=1999|yayıncı=Wayne State University Press|isbn=978-0-8143-2777-7|url=https://books.google.com/books?id=kiBHkRtRmIIC|editör=Richard G. Hovannisian|yazarbağı=Levon Marashlian|sayfa=118|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190404013808/https://books.google.com/books?id=kiBHkRtRmIIC|arşivtarihi=4 Nisan 2019|ölüurl=hayır}}</ref>

Sürgün edilen Ermenilere ait malların tümüne 1930'ların başında el konuldu.<ref>{{Kitap kaynağı|editör-soyadı=Winter|editör-ad=Jay|başlık=America and the Armenian genocide of 1915|yıl=2003|yayıncı=Cambridge University Press|yer=New York|isbn=978-0-511-16382-1|sayfa=18|url=https://books.google.com/books?id=pnLSRXAXTfcC&|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190404013829/https://books.google.com/books?id=pnLSRXAXTfcC&|arşivtarihi=4 Nisan 2019|ölüurl=hayır}}</ref> O zamandan beri, Ermeni Kırımı sırasında el konulan malların hiçbirinin iadesi yapılmadı.{{Kdş|Üngör|Polatel|2011|s=59}} Türk tarihçi [[Uğur Ümit Üngör]] gibi Ermeni mallarına el konması üzerine araştırmalar yapan çeşitli tarihçiler, kitlesel bir şekilde devlet kontrolüne geçen Ermeni mallarının günümüz Türkiye Cumhuriyeti'ne sermaye sağlayarak ülkenin ekonomik temellerinin oluşumunda önemli bir rol oynadığını savunmaktadır.{{Kdş|Üngör|Polatel|2011|s=80}} El konulan mallar; köylü, asker ve işçi gibi alt sınıf Türklere orta sınıfa yükselme fırsatı sağlamıştır. Üngör'e göre "devletçi Türk ulusal ekonomisinin inşası, Ermeni mallarının yıkımı ve kamulaştırılması olmadan" mümkün olamazdı.<ref>Üngör, U. Ü. (2008). Seeing like a nation-state: Young Turk social engineering in Eastern Turkey, 1913–50. Journal of Genocide Research, 10(1), 15–39.</ref>

=== Kırım'a karşı muhalefet ===
{{Ana|Ermeni Kırımı'na Türk muhalefeti}}
[[Dosya:Mehmet celal.jpg|küçükresim|upright=0.9|[[Mehmed Celal Bey]]]]
Bazı Türk siyasetçiler ve askerî liderler tehcirleri ve katliamları engellemeye çalıştı. Örneğin, 1915'in Konya ve Halep valisi [[Mehmed Celal Bey]] binlerce Ermeni'yi tehcirden kurtarmasıyla bilinir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.ntv.com.tr/yasam/turk-schindleri-vali-celal-bey,oBkWoXE00kaTB7jHfvonyg | başlık = Türk Schindler'i: Vali Celal Bey | erişimtarihi = 11 Ocak 2021 | dil = Türkçe | çalışma = [[NTV]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160422114522/https://www.ntv.com.tr/yasam/turk-schindleri-vali-celal-bey,oBkWoXE00kaTB7jHfvonyg | arşivtarihi = 22 Nisan 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> Tehcir emirlerine karşı çıkması üzerine Celal Bey Halep valiliği görevinden alındı ve Konya'ya nakledildi.<ref name="Akçam" /> Buna rağmen, Celal Bey tehcirler devam ederken defalarca Osmanlı otoritelerinden yerlerinden edilen Ermeniler için sığnak sağlanmasını talep etti.<ref name=":0">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/971493703|başlık=Resistance and revenge : the Armenian assassination of the Turkish leaders responsible for the 1915 massacres and deportations|erişimtarihi=|tarih=|dil=|sayfa=32|sayfalar=|çalışma=|yer=New Brunswick, U.S.A.|yayıncı=|soyadı=Derogy, Jacques.|isbn=978-1-4128-3316-5|oclc=971493703}}</ref> Bu taleplerin yanı sıra Celal Bey Bâb-ı Âli'ye "Ermenilere karşı alınan tedbirlerin her açıdan anavatanın yüksek menfaatlerine aykırı olduğunu" belirten birçok telgraf ve protesto mektubu gönderdi.<ref name=":0" /> Ancak talepleri göz ardı edildi.<ref name=":0" />

18 Haziran 1914'te Ankara valisi olarak atanmış olan [[Hasan Mazhar Bey]] de tehcir kararlarına karşı gelenlerin arasındaydı.<ref>{{Web kaynağı | url = https://armenianweekly.com/2013/07/29/the-real-turkish-heroes-of-1915/ | başlık = The Real Turkish Heroes of 1915 | erişimtarihi = 11 Ocak 2021 | tarih = 29 Temmuz 2013 | dil = en-US | çalışma = The Armenian Weekly | ad = Raffi | soyadı = Bedrosyan | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130801184545/https://armenianweekly.com/2013/07/29/the-real-turkish-heroes-of-1915/ | arşivtarihi = 1 Ağustos 2013 | ölüurl =hayır}}</ref> Ermenileri tehcir etmeye karşı gelmesi sebebiyle Mazhar Bey, Ağustos 1915'te Ankara'daki valilik görevinden alındı ve yerine Teşkîlât-ı Mahsûsa'nın önde gelen bir üyesi olan Atıf Bey getirildi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com.tr/books?id=V_4rITDiSWgC&redir_esc=y|başlık=Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany|erişimtarihi=|tarih=15 Şubat 2013|dil=İngilizce|sayfa=273|sayfalar=|çalışma=|yayıncı=Cornell University Press|ad=Isabel V.|soyadı=Hull|isbn=978-0-8014-6708-0|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210113044006/https://books.google.com.tr/books?id=V_4rITDiSWgC&redir_esc=y|arşivtarihi=13 Ocak 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Mazhar Bey daha sonra bu olayı "Bir gün Atıf Bey yanıma geldi ve otoritelerin tehcir sırasında Ermeniler'in öldürülmesine dair talimatını sözlü olarak iletti. 'Hayır, Atıf Bey. Ben bir valiyim, haydut değil, bunu yapamam, bu görevi bırakacağım ve istersen sen gelip bunu yapabilirsin' dedim." diye anlatır.<ref name="Akçam" />

Osmanlı otoritelerinin Ermenilere yönelik uygulamalarını protesto için daha sonra istifa eden Bağdat valisi [[Süleyman Nazif]], ''Hadisat'' gazetesinin 28 Kasım 1918'deki bir sayısında şunları yazdı: "Tehcir kılıfı altında toplu katliamlar işlendi. İşlenen suçların çok açık olduğu göz önüne alındığında, faillerinin çoktan asılmış olması gerekirdi."<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/772499849|başlık=Judgment at Istanbul : the Armenian genocide trials|erişimtarihi=|tarih=2011|dil=|sayfa=28|sayfalar=|çalışma=|yer=New York|yayıncı=Berghahn Books|seri=English-language ed|diğerleri=Akçam, Taner, 1953-|soyadı=Dadrian, Vahakn N.|isbn=0-85745-286-X|oclc=772499849}}</ref>

Bir gazete haberine göre, [[Türk Kurtuluş Savaşı]] sırasında, [[Nureddin İbrahim Konyar|Nureddin Paşa]] tarafından [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]]'ye Anadolu'da hayatta kalan veya bölgeye geri dönen tüm Ermeni ve Rumları öldürme önerisi sunuldu. Öneri [[Mustafa Kemal Atatürk|Mustafa Kemal (Atatürk)]] tarafından reddedildi.<ref name="Akçam" />

=== Türk-Müslüman katliamları ===
{{Ayrıca bakınız|Müslüman-Türk katliamları#1905-1920 yılları arasında Ermeni çeteleri tarafından yapılan katliamlar}}
[[Dosya:Turks massacred by Armenians in Erzincan.jpg|küçükresim|upright=1.08|Ermeni çeteleri tarafından Erzincan'da öldürülmüş Türk erkek, kadın ve çocuklar, 1918]]
I. Dünya Savaşı'nda Ermeni isyanları boyunca Rusların desteklediği düzensiz Ermeni askerleri, Ermeni Kırımı'na karşılık olarak bölgedeki Türk sivillere karşı birçok katliam ve savaş suçu işledi.<ref name="john">{{Kitap kaynağı|başlık=War in Peace|sayfalar=173-177|yayıncı=Oxford University Press|yıl=2013|isbn=9780199686056|soyadı=Horne|ad=John}}</ref><ref name="mark">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=RRgbAgAAQBAJ&q=immediate+consequence+was+a+range+of+Armenian+atrocities+against+Muslims%3A+the+massacres+in+Erzinjan+and+Erzurum+from+late+...+close+to+10%2C000+estimated+to+have+been+butchered+in+the+two+cities%E2%80%94being+notable+for+their+scale+and+ugliness&pg=PA217|başlık=Devastation|sayfalar=217, 218|yayıncı=Oxford University Press|yıl=2013|isbn=9780191505546|soyadı=Levene|ad=Mark}}</ref> 1915 ve 1916 arasındaki dönemde bölgede en az 128,000 ve bazı tahminlere göre 600,000 kadar Türk ve Kürt, Ermeni gönüllüler ve Rus askerleri tarafından öldürüldü. O dönemde bölgede bulunan bir İranlı büyükelçinin tahminine göre 1917 ve 1918 yılları arasında Rus askerleri tarafından işgal edilmiş bölgede 400,000 Müslüman daha öldürüldü, ancak Rudolph J. Rummel'in dediğine göre bu tahmin güvenilir değildi ve 1915 ve 1918 arasındaki dönemde toplam 150,000 Türk sivil Ruslar ve Ermeniler tarafından öldürüldü.<ref name="Rummel">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=LFDWp7O9_dIC&q=Given+the+other+estimates+and+the+overall+populations+involved%2C+I+estimate+that+from+128%2C000+to+600%2C000+Moslem+Turks+and+Kurds+were+killed&pg=PA83|başlık=Statistics of Democide: Genocide and Mass Murder Since 1900|sayfalar=82, 83|yayıncı=LIT Verlag Münster|yıl=1998|isbn=9783825840105|soyadı=J. Rummel|ad=Rudolph|erişimtarihi=25 Ocak 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201226204817/https://books.google.com/books?id=LFDWp7O9_dIC&q=Given+the+other+estimates+and+the+overall+populations+involved%2C+I+estimate+that+from+128%2C000+to+600%2C000+Moslem+Turks+and+Kurds+were+killed&pg=PA83|arşivtarihi=26 Aralık 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Tarihçi [[Uğur Ümit Üngör]]'e göre, 1916 yılında [[Çoruh Havzası]]'nda 45,000 Türk ve Kürt katledildi.<ref name="google176">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=Ap94gZsbu6QC&pg=PA176|başlık=War in Peace: Paramilitary Violence in Europe After the Great War|sayfa=176|yayıncı=Oxford University Press|yıl=2012|isbn=9780199654918|soyadı1=Gerwarth|ad1=Robert|soyadı2=Horne|ad2=John|erişimtarihi=25 Ocak 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200812051505/https://books.google.com/books?id=Ap94gZsbu6QC&pg=PA176|arşivtarihi=12 Ağustos 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Rus Yarbay Tverdohlebof, 1917 yılı ilkbaharında Ermenilerin halkın elindeki silahları toplamak amacıyla halka zulmettiğini ve işkence yaptığını belirtti.<ref name="Tver5">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=5-6}}.</ref> Daha sonra, Rus ordusu çekildikçe katliamlar artmaya başladı.<ref name="Tver5" /> 1918'de [[Erzincan (merkez)|Erzincan]]'da Ermeniler 800 Türk sivili öldürdü.<ref name="Tver7">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=7}}.</ref> Ermeniler [[Erzurum]]'a çekilirken yoldaki Türk köylerindeki halkı öldürdüler.<ref name="Tver8">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=8}}.</ref> [[Aziziye, Erzurum (ilçe)|Ilıca]]'da Ermenilerden kaçamayan Türkler öldürüldü.<ref name="Tver8" /> [[Tepeköy, Erzurum|Tepeköy]]'ün tüm Müslümanları 17 Şubat 1918 tarihinde öldürüldü.<ref name="Tver23">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=23}}.</ref> Tepeköy'de öldürülen Türklerin cesetleri 2010'da [[Atatürk Üniversitesi]]'nin yaptığı kazılarda bulundu ve sayıları 150 olarak tespit edildi.<ref name="tepekoykazi">[http://www.atauni.edu.tr/#duyuru=ermeni-vahseti-tepe-koy-toplu-mezar-kazisiyla-bir-kere-daha-gozler-onune-serildi Ermeni Vahşeti Tepe Köy toplu mezar kazısıyla bir kere daha gözler önüne serildi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/19981212022930/http://www.atauni.edu.tr/#duyuru=ermeni-vahseti-tepe-koy-toplu-mezar-kazisiyla-bir-kere-daha-gozler-onune-serildi |tarih=12 Aralık 1998 }} (Atatürk Üniversitesi) Tarih: 15 Haziran 2010, Erişim tarihi: 6 Haziran 2011</ref> 26 Şubat 1918 günü [[Tercan, Erzurum|Tekederesi]]'nden çekilen Ermeniler yolları üzerine çıkan Müslümanları öldürdü, önlerine çıkan köylerdeki halkın hayvanlarını çaldı.<ref name="Tver36">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=36}}.</ref> 27 Şubat 1918 günü Ermeniler Erzurum'un [[Alaca, Ilıca|Alaca]] köyünde Türkleri öldürdü.<ref name="Tver9">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=9-10}}.</ref> Erzurum'da Türk çarşıları Ermeniler tarafından yakılmaya başlandı.<ref name="Tver9" /> 26-27 Şubat 1918 gecesi Ermeniler Erzurum'da 3000<ref name="Tver11">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=11-12}}.</ref> ila 8000<ref>Demirel, Muammer. ''Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve çevresinde Ermeni hareketleri, 1914-1918'' (1996), Genelkurmay Basımevi, [http://books.google.com/books?id=209pAAAAMAAJ&q=Erzurum+katliam+8000&dq=Erzurum+katliam+8000&hl=en&ei=vVW5TceACczSsgbmoO3qAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA sf.97] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20131231164424/http://books.google.com/books?id=209pAAAAMAAJ&q=Erzurum+katliam+8000&dq=Erzurum+katliam+8000&hl=en&ei=vVW5TceACczSsgbmoO3qAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC4Q6AEwAA |tarih=31 Aralık 2013 }}</ref><ref>Türközü, Halil Kemal. ''Armenian atrocity according to Ottoman and Russian documents'' (1986), Institute for the Study of Turkish Culture, [http://books.google.com/books?ei=C1S5TfKgFJDfsgbO1LDrAw&ct=result&id=sKsMAAAAIAAJ&dq=Erzurum+massacre&q=%22Erzurum+massacre%22#search_anchor sf.72] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20131231164513/http://books.google.com/books?ei=C1S5TfKgFJDfsgbO1LDrAw&ct=result&id=sKsMAAAAIAAJ&dq=Erzurum+massacre&q=%22Erzurum+massacre%22#search_anchor |tarih=31 Aralık 2013 }}: "In brief, the victims of Erzurum massacre, including aged men women and children totaled at 8000."</ref> Müslümanı öldürdü.<ref name="Tver11" /> Rus Yarbay Tverdohlebof, Şubat 1918 sonlarında Erzurum'a yakın köylerdeki Türklerin "ortadan kaybolduklarını" bildirmektedir.<ref name="Tver30">{{Harvnb|Tverdohlebof|1918|loc=30}}.</ref> Aralık 1918'de [[Uluhanlı]], [[Kamerli]] ve [[Dereleyez]] halkı Ermeni çetelerinin zulmüne uğradı.<ref>ATASE, A1/2, Kls.65</ref><ref>Aliyev, Kanlı Günlerimiz, sf.88-89</ref><ref>Richard Bovannisian,The Republic of Armenia, Vol.1, 1918/1919, Los Angeles, 1971, sf. 229.</ref>  Mayıs 1918'de bölgeyi ele geçiren Osmanlı ordusu Ermenilerin 250 Müslüman köyünü yaktıklarını bildirdi.<ref name="Carthy210">{{Harvnb|McCarthy|1995|loc=2106}}.</ref>

[[Türk Kurtuluş Savaşı]] sırasında Ermeni Kırımı'nın sebep olarak gösterildiği katliamlar devam etti. [[Güneydoğu Anadolu Bölgesi]]nde [[Ermeniler|Ermeni]] - [[Fransızlar|Fransız]] işbirlikçileri Türklere yönelik öldürme, yaralama, gasp vb. olaylarında bulundu.<ref>[http://books.google.com/books?id=6FKf0ocxEPAC&pg=PA301#v=onepage&q&f=false Gary D. Solish (2010) The Law of Armed Conflict: International Humanitarian Law in War] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110511110733/http://books.google.com/books?id=6FKf0ocxEPAC&pg=PA301#v=onepage&q&f=false|tarih=11 Mayıs 2011}} ISBN 9780521870887</ref> 1920 yılında Ermeniler tarafından [[Kozan Katliamı]] gerçekleştirildi.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Ermeniler Ve Türk-Ermeni İlişkileri|tarih=2002|sayfalar=035-057|dergi=OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi|ad=Hülya|soyadı=YARAR|issn=1019-469X|doi=10.1501/otam_0000000482}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=The Armenian Church Beyond the 1700th Anniversary. By Aram I. Antelias. Lebanon, Armenian Catholicosate of Cilicia 2001. Pp.&nbsp;71.|tarih=2010|sayı=1|sayfalar=137-138|dergi=Mission Studies|cilt=27|ad=Martin|soyadı=Conway|issn=0168-9789|doi=10.1163/157338310x498530}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Ahlâk ve İçtenlik|tarih=2014|sayı=1|sayfalar=15-17|dergi=Kilikya|cilt=1|ad=Ahmet|soyadı=İnam|issn=2148-7898|doi=10.5840/kilikya2014112}}</ref> 22 Haziran 1920'de, en az 64 sivil Kahyaoğlu Çiftliğinde Ermeniler tarafından katledildi.<ref name="Kemal1999">{{kitap kaynağı|url=http://books.google.com/books?id=5tVtAAAAMAAJ&dq=isbn:9789751611444&hl=&cd=1&source=gbs_api|başlık=Millı̂ Mücadele'de Adana ve havalisi, 1918-1922|dil=Türkçe|sayfalar=391-392|yayıncı=Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999|yıl=1999|ad=Kemal|soyadı=Çelik|isbn=9789751611444}}</ref> Ermeni ve Fransız askerler tarafından kadınlara sıklıkla tecavüz ediliyordu.<ref name="Kemal">{{kitap kaynağı|url=http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/pdf/celik_02.pdf|başlık=ADANA VE ÇEVRESİNDE ERMENİ VE FRANSIZ CİNAYETLERİ|erişimtarihi=27 Temmuz 2020|arşivtarihi=26 Mart 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120326080536/http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/pdf/celik_02.pdf|ölüurl=evet|sayfalar=12http://strateji.cukurova.edu.tr/ERMENI/pdf/celik_|ad=Kemal|soyadı=ÇELİK}}</ref> Savaş sonucu, Antep'teki 10,000 evden 8,000'i yok edildi.<ref>{{Kaynak|başlık=Özgür bir adam|bölüm=Özgür bir adam|tarih=16 Ekim 2019|sayfalar=74-75|çalışma=Kaçan Adam|yer=New York: Routledge, 2019.|yayıncı=Routledge|ad=Mafalda|soyadı=Ade|isbn=978-0-429-26186-2|doi=10.4324/9780429261862-24}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Mehmet Çilek, İmam Müslim ve Kitâbü't-Temyîz Adlı Eseri, Ankara: Fecr Yayınları 2017. 164 sayfa.|tarih=15 Haziran 2018|sayfalar=170-176|dergi=Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi|ad=Muhammet İkbal|soyadı=ASLAN|issn=1302-4973|doi=10.15370/maruifd.452191|doi-access=ücretsiz}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Tarih Arastırmaları Dergisi Dizini (Cilt: I-XXV, Sayı: 1–40)|tarih=2007|sayı=41|sayfalar=143-193|dergi=Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi|cilt=26|ad=ERCOŞKUN|soyadı=Tülay|issn=1015-1826|doi=10.1501/tarar_0000000399}}</ref> Yunan ordusu ile beraber savaşan Ermeni gönüllüler tarafından da benzer katliamlar gerçekleştirildi. [[Armutlu Yarımadası]]'nda, Yunan ordusu ve Ermeni gönüllüler 27 Türk köyünü ateşe verdi,<ref name="Smith3">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=E4OuoSFztt8C&q=stergiadis+smyrna&pg=PA97|başlık=Ionian vision : Greece in Asia Minor, 1919–1922.|sayfa=209|yer=Londra|yayıncı=C. Hurst|alıntı=At the same time bands of Christian irregulars, Greek Armenian, and Circassian, looted, burned and murdered in the Yalove-Gemlik peninsula.|basım=New edition, 2. impression|yıl=1999|isbn=9781850653684|soyadı=Smith|ad=Michael Llewellyn|erişimtarihi=25 Ocak 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211015084449/https://books.google.com/books?id=E4OuoSFztt8C&q=stergiadis+smyrna&pg=PA97|arşivtarihi=15 Ekim 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Türk kadınlarına tecavüzler etti<ref>Sorrowful Shores, Ryan Gingeras, page 111-112, 2009</ref> ve 5,500<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=-Q4POZH7C1AC&q=1500+survivors+yalova&pg=PT225|başlık=Arnold J. Toynbee: A Life|yayıncı=Oxford University Press|alıntı=To protect their flanks from harassment, Greek military authorities then encouraged irregular bands of armed men to attack and destroy Turkish populations of the region they proposed to abandon. By the time the Red Crescent vessel arrived at Yalova from Constantinople in the last week of May, fourteen out of sixteen villages in that town's immediate hinterland had been destroyed, and there were only 1500 survivors from the 7000 Moslems who had been living in these communities.|yıl=1989|isbn=9780199923397|soyadı=McNeill|ad=William H.|erişimtarihi=25 Ocak 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201128183533/https://books.google.com/books?id=-Q4POZH7C1AC&q=1500+survivors+yalova&pg=PT225|arşivtarihi=28 Kasım 2020|ölüurl=hayır}}</ref> ila 9,100<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.scribd.com/doc/46207420/Ar%C5%9Fiv-Belgelerine-Gore-Balkanlar%E2%80%99da-ve-Anadolu%E2%80%99da-Yunan-Mezalimi-2 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=25 Ocak 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20131202233856/http://www.scribd.com/doc/46207420/Ar%C5%9Fiv-Belgelerine-Gore-Balkanlar%E2%80%99da-ve-Anadolu%E2%80%99da-Yunan-Mezalimi-2 |arşivtarihi=2 Aralık 2013 |ölüurl=hayır}}</ref> Türk sivili öldürdü. Ermeniler ayrıca 5 ve 8 Eylül 1922 arasında 3,500 Türk sivilin yanarak öldüğü ve 855'inin Yunan askerleri tarafından öldürüldüğü [[1922 Manisa yangını|Manisa Yangını]]'nın başlatılmasında önemli bir rol oynadı.<ref name="U.S. Vice-Consul James Loder Park 1923">U.S. Vice-Consul James Loder Park ''to [[Secretary of State]], [[Smyrna]], 11 April 1923.'' US archives US767.68116/34</ref><ref name="Freely10">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=OGzRrs4KkRoC&pg=PA212|başlık=Children of Achilles: The Greeks in Asia Minor Since the Days of Troy|tarih=2010|sayfa=212|yayıncı=.B.Tauris|alıntı=Manisa, which was burned to the ground by the Greeks when they evacuated the town.|isbn=9781845119416|soyadı=Freely|ad=John|erişimtarihi=25 Ocak 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200203070143/https://books.google.com/books?id=OGzRrs4KkRoC&pg=PA212|arşivtarihi=3 Şubat 2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="Kamil Su">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=4XQInQEACAAJ&dq=manisa+isgal+kamil+su+1982|başlık=Manisa ve yöresinde işgal acıları|tarih=1982|sayfalar=26-87|yayıncı=Kültür ve Turizm Bakanlığı|soyadı=Su|ad=Kamil}}</ref><ref name="Ergül1991">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=P6gLAAAAIAAJ&q=manisa+3500+855&dq=manisa+3500+855|başlık=Kurtuluş Savaşında Manisa, 1919-1922|tarih=1991|sayfa=337|yayıncı=Manisa Kültür Sanat Kurumu|alıntı=Daha acısı 3500 kişi ateşte yakılmak ve 855 kişi kurşunlanmak suretiyle öldürülmüştü. Üç yüz kızın ırzına geçilmişti. Sadece bir mahalleden 500 kişi götürülmüştü. Ölü veya diri oldukları hakkında bir bilgi alınamamiştır. (English) "The more painful, that 3500 people were burned to death and 855 people were shot dead. Three hundred girls were raped. From only one district, 500 people were taken away. Their fate was unknown."|soyadı=Ergül|ad=Teoman}}</ref>

=== Mahkemeler ===
;Eylül 1915 ile Haziran 1916 arasındaki örfi yargılamalar
Tehcir sürerken, kendilerine verilen yetkiyi istismar eden, görevini kötüye kullananlar hakkında yargılama yapılmıştır. Henüz savaşı hangi tarafın kaybedeceğinin de belli olmadığı Eylül 1915 ile Haziran 1916 arasında, vilayetlerde kurulan Divan-ı Harbi Örfi mahkemelerinde 1.673 kişi yargılanmış, 67'si idam olmak üzere 659'u cezalandırılmıştır. Bu yargılamalar, Osmanlı devletinin sistematik soykırım amacı gütmediğinin kanıtlarının başında gösterilmektedir. Asker, memur ve sivillerden oluşan toplam 1.673 kişi yargılanır. Bunlardan 67'si idama, 524 kişi hapse, 68 kişi kürek, para, pranga ve sürgün cezalarına çarptırılırlar. 1918 senesi ve Mondoros Mütarekesi'ne kadar aralıklarla yapılan yargılamalarda cezalandırılanların sayısı bir kat daha artarak 1.397'ye kadar yükselir.<ref>Şafak Ural, Kâzım Yetiş, Feridun Mustafa Emecen, ''Çeşitli yönlerden Türk-Ermeni ilişkileri'', İstanbul Üniversitesi, 2006, s.196.</ref> Mehmed Talat ve Said Halim'in Yüce Divan'a sevki
1918 senesinde ise, ilk olarak 28 Ekim 1918'de Talat Paşa ve Said Halim paşa Yüce Divan'a sevkedilecekler. Çok geçmeden de 19 Şubat 1919'da Birinci Cihan Harbi'nin tarafsız ülkeleri Danimarka, İsveç, İsviçre, Hollanda ve İspanya'ya başvurularak iddiaları soruşturmak üzere ikişer yargıç görevlendirmelerini talep edilecektir. Ancak, bu girişimi İngilizler ve Fransızlar engelleyeceklerdir.

;Âliye Divan-ı Harb-i Örfi ve Malatya sürgünleri
{{Ayrıca bakınız|Âliye Divan-ı Harb-i Örfi|Malta Sürgünleri}}
Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra 18 Ocak 1919 tarihinde Britanya Yüksek Komiseri [[Amiral Calthorpe]] [[Malta Adası]]'na götürülür ve bu olaylarda katliam yapmakla suçlanan 145 kişinin yargılandığı bir mahkeme kurulur. 29 Temmuz 1921'de İngiliz Kraliyet Başsavcısı sanıkların hepsine beraat kararı verir. Bu mahkemede ABD tarafından da ellerinde bu konunun soykırım olduğunu gösterir hiçbir belge olmadığı bildirilmiştir (ABD o dönemde bölgede konuyla ilgili gözlemciler bulundurmaktadır).<ref>Konuyla ilgili TBMM tutanağı: http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic?P4=11665&P5=B&page1=10&page2=10 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20071231194239/http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_b_sd.birlesim_baslangic?P4=11665&P5=B&page1=10&page2=10 |tarih=31 Aralık 2007 }}</ref>

Kırımın en büyük sorumlularına ve bazı işbirlikçi Ermenilere karşı [[Talat Paşa suikastı]] gibi bir dizi suikast gerçekleştirildi.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/964583676|başlık=Famous assassinations in world history : an encyclopedia|tarih=2014|yer=Santa Barbara, California|ad=Michael|soyadı=Newton|isbn=978-1-61069-286-1|oclc=964583676|erişimtarihi=10 Nisan 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221108225331/https://www.worldcat.org/title/964583676|arşivtarihi=8 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Bu operasyon [[Nemesis Operasyonu]] olarak da anılır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/80448383|başlık=West of Malatia : the boys of '26|tarih=2004|yer=Bloomington, IN|yayıncı=AuthorHouse|ad=Sarkis J.|soyadı=Eminian|isbn=1-4184-1262-7|oclc=80448383}}</ref>

=== 1914'ten 1918'e Ermeni nüfusu, ölenler ve sağ kalanlar ===
{{Ana|Osmanlı Ermenileri nüfusu|Osmanlı Ermenileri kayıpları|Ermeni Kırımı'nda sağ kalanlar}}
Ermeni Kırımı sırasında kaç Ermeni'nin hayatını kaybettiğine dair fikir birliği olmamasına rağmen batılı tarihçiler, 1914 ve 1918 arasında 500.000'den fazla Ermeni'nin öldüğünü genel anlamda kabul eder. Tahminler 800.000<ref name="Heidenrich2001">{{Kitap kaynağı|yazar=John G. Heidenrich|başlık=How to prevent genocide: a guide for policymakers, scholars, and the concerned citizen|url=https://books.google.com/books?id=z7SDOxidP5EC&pg=PA5|yıl=2001|yayıncı=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-96987-5|sayfa=5|erişimtarihi=2 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160603235710/https://books.google.com/books?id=z7SDOxidP5EC&pg=PA5|arşivtarihi=3 Haziran 2016|ölüurl=hayır}}</ref> ile 1,500.000 (Fransa,<ref>{{Haber kaynağı |başlık=French in Armenia 'genocide' row |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6043730.stm |eser=BBC News |tarih=12 Ekim 2006 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080407032232/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6043730.stm |arşivtarihi=7 Nisan 2008 |ölüurl=hayır }}</ref> Kanada<ref>{{Haber kaynağı |ad=Allan |soyadı=Woods |başlık=Turkey protests Harper's marking of genocide |url=http://www.canada.com/ottawacitizen/news/story.html?id=cd6618e1-508d-4d27-a607-18e10e743d28 |eser=[[Ottawa Citizen]] |tarih=6 Mayıs 2006 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080313074119/http://www.canada.com/ottawacitizen/news/story.html?id=cd6618e1-508d-4d27-a607-18e10e743d28 |arşivtarihi=13 Mart 2008 |ölüurl=hayır |erişimtarihi=1 Haziran 2016 }}</ref> ve diğer bazı devletlerin rakamı) arasında değişiklik gösterir. ''[[Encyclopædia Britannica]]'', [[Britanya Dışişleri Bakanlığı]] yetkilisi [[Arnold J. Toynbee]]'nin yaptığı bir araştırma sonucunda 600.000 Ermeni'nin "öldüğünü veya tehcir sırasında katledildiğini" belirttiği 24 Mayıs 1916 tarihli rapora dayanarak aynı sayıyı aktarır.<ref name="Bryce">{{Dergi kaynağı | başlık = The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915–16: Documents presented to Viscount Grey of Falloden, Secretary of State for Foreign Affairs | yazar = Viscount Bryce | yer = New York ve Londra | yayıncı = GP Putnam's Sons, for His Majesty's Stationery Office | yıl = 1916}}</ref><ref>{{Ansiklopedi kaynağı | url = http://www.britannica.com/topic/Death-toll-from-the-Armenian-deportation-and-massacres-1688531 | ansiklopedi = [[Encyclopædia Britannica]] | başlık = Death toll of the Armenian Massacres | erişim-tarihi = 29 Nisan 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200413234106/http://www.britannica.com/topic/Death-toll-from-the-Armenian-deportation-and-massacres-1688531 | arşivtarihi = 13 Nisan 2020 | ölüurl = hayır }}</ref> Ancak bu rakam Kırım'ın yalnızca ilk yılını hesaplamıştır ve Mayıs 1916'dan sonra hayatını kaybedenler bu sayıya dahil değildir.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı1=Melson|ad1=Robert|başlık=Revolution and genocide: on the origins of the Armenian genocide and the Holocaust|tarih=1996|yayıncı=University of Chicago Press|yer=Şikago|isbn=0226519910|sayfa=147|basım=1. pbk.|url=https://books.google.com/books?id=Zekyebn_tDYC|erişimtarihi=2 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160615163819/https://books.google.com/books?id=Zekyebn_tDYC|arşivtarihi=15 Haziran 2016|ölüurl=hayır}}</ref>

Daha önceden Talat Paşa'ya ait olan belgelere göre 1915'ten 1916'ya kadar 970.000'den fazla Osmanlı Ermenisi, ülkenin resmî nüfus kayıtlarında ortadan kayboldu. Belgeler ve kayıtlar, 1983'te Paşa'nın eşi Hayriye Talat Bafralı tarafından bunları ''Talât Paşa'nın Evrak-ı Metrukesi'' (''Talat Paşa'nın Kara Kaplı Defteri'' olarak da bilinir.) adıyla yayımlayacak olan Türk gazeteci [[Murat Bardakçı]]'ya verildi. Belgelere göre, Osmanlı İmparatorluğu'nda 1915 yılına gelmeden önce 1,256.000 Ermeni yaşamaktaydı. Ancak Talat Paşa'nın kendisinin eklediği dipnotta bu sayının yüzde 30 kadar fazlasının gerçek rakamı vereceği tahmin edilmiştir. Buna ek olarak Paşa, yaptığı hesaplamaya Protestan Ermenileri dahil etmemiştir. Bu yüzden tarihçi [[Ara Sarafyan]]'a göre savaş başlamadan önce imparatorluğun Ermeni nüfusu 1,700.000 civarındaydı.<ref>{{Haber kaynağı|soyadı1=Sarafian|ad1=Ara|başlık=Talaat Pasha’s Black Book documents his campaign of race extermination, 1915–17|url=http://www.armeniancause.net/wp-content/uploads/2009/04/N1-new.pdf|ajans=The Armenian Reporter|yayıncı=Armenian Cause Foundation|tarih=13 Mart 2009|erişimtarihi=1 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171011090701/http://www.armeniancause.net/wp-content/uploads/2009/04/N1-new.pdf|arşivtarihi=11 Ekim 2017|ölüurl=hayır}}</ref> İki yıl sonra 1917'ye gelindiğinde ise bu sayı 284.157'ye düşmüştü.<ref>{{Haber kaynağı|son=Tavernise|ilk=Sabrina|url=http://www.nytimes.com/2009/03/09/world/europe/09turkey.html?em|başlık=Nearly a Million Genocide Victims, Covered in a Cloak of Amnesia|gazete=[[The New York Times|New York Times]]|tarih=8 Mart 2009|erişimtarihi=2 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160717152308/http://www.nytimes.com/2009/03/09/world/europe/09turkey.html?em|arşivtarihi=17 Temmuz 2016|ölüurl=hayır}}</ref>

Amerikalı tarihçi [[Justin McCarthy]], savaş öncesindeki Ermeni nüfusunu ve ardından ölümden kurtulan kişi sayısını tahminen hesaplayarak 600.000'den biraz az sayıda Ermeni'nin 1914 ile 1922 arasında öldüğünü öne sürdü.<ref>Justin McCarthy, ''The End of Ottoman Anatolia'', in ''Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire'', New York Univ. Press, 1983.</ref> Daha sonradan yayımladığı makalelerden birinde ise 1913'teki kayıtlar göz önüne alındığında sayıya 250.000 kişinin daha eklenmesi gerektiğini yani toplamda 850.000 kişinin hayatını kaybettiğini ifade etti.<ref>Justin McCarthy, ''The Population of the Ottoman Armenians'', in ''The Armenians in the Late Ottoman Period'', The Turkish Historical Society For The Council Of Culture, Arts And Publications Of The Grand National Assembly Of Turkey, Ankara, 2001, ss.&nbsp;65-86</ref>

Ancak McCarthy'nin rakamlarına birçok uzman tarafından karşı çıkılmıştır. Bunlardan Frédéric Paulin, McCarthy'nin [[metodoloji]]sini sert bir şekilde eleştirerek kusurlu olduğunu öne sürdü.<ref>Frédéric Paulin, ''Négationnisme et théorie des populations stables : le cas du génocide arménien'', in Hervé Lebras (dir.), ''L'Invention des populations. Biologie, Idéologie et politique'', Editions Odile Jacob, 2000.</ref> Diğer uzmanlardan Hilmar Kaiser de<ref>Hilmar Kaiser, a German expert on the Armenian genocide, also criticizes McCarthy's calculation techniques in an interview with Dirk van Delft published in the ''[[NRC Handelsblad]]'', s. 51, Amsterdam, Saturday, 27 Mayıs 2000</ref> profesörler [[Vahakn Dadrian]]<ref>Vahakn N. Dadrian, ''Warrant for Genocide: Key Elements of Turko-Armenian Conflict'', New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers, 1999. See also his essay: ''Ottoman Archives and Denial of the Armenian Genocide'', in ''The Armenian Genocide: History, Politics, Ethics'', R.G. Hovanissian, ed. New York: St. Martin's Press, 1992 ss.&nbsp;294-7</ref> ve [[Levon Marashlian]] gibi benzer eleştiriler sundu.<ref>Levon Marashlian, ''Politics and Demography: Armenians, Turks and Kurds in the Ottoman Empire'', Zoryan Institute for Contemporary Armenian Research & Documentation Inc. Eylül 1990.</ref> Bu eleştiriler yalnızca McCarthy'nin metodolojisi ve hesaplama sonuçlarıyla ilgili değildi, ayrıca kendisinin birincil kaynaklarıyla yani Osmanlı nüfus sayımlarıyla da ilgiliydi. Eleştiri yapan uzmanlar, 1912'de yapılmış resmî bir nüfus sayımı olmadığına dikkat çekerek rakamların 1905'te II. Abdülhamid tahttayken yapılan sayıma dayandığını bildirdi.<ref>Kemal H. Karpat, ''Ottoman Population 1830–1914: Demographic and Social Characteristics'', Madiscon, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1985. See also ''Tableau indicant le nombre des divers éléments de la population dans l'Empire Ottoman au 1er Mars 1330 (14 Mars 1914)'', Istanbul: Zellitch Brothers, 1919. Foreword by Refet. FO 371/4229/86552. Mayıs 1919.</ref> Osmanlı nüfus sayımları Ermeni nüfusunu 1,2 milyon olarak iddia ederken [[Harput]] [[Kaymakam]]ı [[Faiz El-Guseyn]], bu sayının 1,9 milyon olduğunu iddia eder.<ref name="ma">{{Kitap kaynağı | yazar = El-Ghusein, Fà'iz | yazarbağı = Faiz El-Ghusein | başlık = ''[[Martyred Armenia]]'' | yıl = 1917 | sayfa = [[s:Page:Martyred Armenia – El-Ghusein.djvu/9|7]]}}</ref> Bunların yanı sıra bazı modern çalışmalar 2 milyonun üzerinde bir sayı verir. Alman konsolos yardımcısı [[Max Erwin von Scheubner-Richter]], 100.000'den az sayıda Ermeni'nin Kırım'dan kurtulduğunu ve diğerlerinin ortadan kaldırıldığını ({{Dil|de|ausgerottet|dil_adı=e}}) yazar.<ref>Fisk, Robert (2005), The Great War for Civilisation: The Conquest of the Middle East, New York: [[Alfred A. Knopf]], ISBN 1-84115-007-X.</ref>{{rp |329-30}}

Toplu ölümler, [[Türkiye]] kurulmadan birkaç yıl önce [[Türk Kurtuluş Savaşı|Kurtuluş Savaşı]] sırasında [[Türk Kurtuluş Savaşı Doğu Cephesi|Doğu Cephesi]]'nde devam etti.<ref>{{Kitap kaynağı|yazar=Christopher J. Walker|başlık=Armenia, the Survival of a Nation|url=https://books.google.com/books?id=KNEOAAAAQAAJ|yıl=1980|yayıncı=St. Martin's Press|isbn=978-0-312-04944-7|erişimtarihi=2 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160615161123/https://books.google.com/books?id=KNEOAAAAQAAJ|arşivtarihi=15 Haziran 2016|ölüurl=hayır}}
* {{Kitap kaynağı|soyadı=Akçam|ad=Taner|başlık=A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility|yıl=2007|sayfa=327|url=https://books.google.com/books?id=E-_XTh0M4swC|erişimtarihi=2 Haziran 2016|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160610200821/https://books.google.com/books?id=E-_XTh0M4swC|arşivtarihi=10 Haziran 2016|ölüurl=hayır}}</ref> Kayıtlara göre 60.000 ile 98.000 arasında Ermeni sivil, Türk ordusu tarafından öldürüldü.<ref name="Dad360-361">These are according to the figures provided by [[Aleksandr Myasnikyan|Alexander Miasnikyan]], the President of the Council of People's Commissars of Soviet Armenia, in a telegram he sent to the Soviet Foreign Minister [[Georgy Chicherin]] in 1921. Miasnikyan's figures were broken down as follows: of the approximately 60,000 Armenians who were killed by the Turkish armies, 30,000 were men, 15,000 women, 5,000 children, and 10,000 young girls. Of the 38,000 who were wounded, 20,000 were men, 10,000 women, 5,000 young girls, and 3,000 children. Instances of mass rape, murder and violence were also reported against the Armenian populace of Kars and Alexandropol: see [[Vahakn N. Dadrian]]. (2003). ''The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus''. New York: Berghahn Books, [https://books.google.com/books?id=ZCVJMAVoMM0C&pg=PA360 ss. 360-361] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160615210259/https://books.google.com/books?id=ZCVJMAVoMM0C&pg=PA360|tarih=15 Haziran 2016}}. ISBN 1-57181-666-6.</ref> Bazı sayımlarda ise katledilen toplam Ermeni sayısı yüz binler olarak geçti.<ref name="Akçam" />{{rp |327}}<ref>Armenia : The Survival of a Nation, Christopher Walker, 1980.</ref>

== Mirası ve tarihyazımı ==
{{Ana|Ermeni Kırımı'nın tarihyazımı}}

=== Türkiye ===
{{Ana|Türkiye'de Ermeni Kırımı'nın mirası}}

=== Ermenistan ve Azerbaycan ===
[[Dosya:Genocide Memorial complex from air on a sunny day, September 2017.jpg|küçükresim|[[Erivan]]'daki bir tepede bulunan [[Tsitsernakaberd|Ermeni Soykırımı Anıt Kompleksi]]'nin havadan görünümü]]
Kırım'ın ellinci yıldönümü olan 24 Nisan 1965'te, sadece Erivan'da yüz bin Ermeni olayların soykırım olarak tanınması ve Ermenistan'ın Türkiye'den toprak ilhak etmesi için dünya çapında eylemler yaptı.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/897378977|başlık=Great catastrophe : Armenians and Turks in the shadow of genocide|tarih=2015|sayfalar=140-142|yer=Oxford|ad=Thomas|soyadı=De Waal|isbn=978-0-19-935070-4|oclc=897378977|erişimtarihi=26 Nisan 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200611033901/http://www.worldcat.org/oclc/897378977|arşivtarihi=11 Haziran 2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref name=":2">{{Kitap kaynağı|url=https://www.worldcat.org/oclc/918841514|başlık=Open wounds : Armenians, Turks and a century of genocide|tarih=2015|sayfa=110|yer=Oxford|ad=Vicken|soyadı=Cheterian|isbn=978-0-19-026351-5|oclc=918841514}}</ref> İki yıl sonra, Erivan'daki [[Tsitsernakaberd]]'de Kırım'a adanmış bir anıtın inşası tamamlandı.<ref name=":2" />

[[Karabağ hareketi|1988'den beri]], Ermeniler ve Türki [[Azeriler]] uluslararası alanda Azerbaycan'ın bir parçası olarak tanınan bir Ermeni yerleşim bölgesi olan [[Dağlık Karabağ]] üzerine [[Dağlık Karabağ sorunu|uzun sürmüş bir etnik-toprak anlaşmazlığında]] bulundular. Başlangıçta Ermenilerin barışçıl protestoları olarak başlayan anlaşmazlık kısa süre içerisinde şiddete dönüştü ve her iki tarafta da katliamlara yol açarak yarım milyondan fazla kişinin yerinden edilmesiyle sonuçlandı.<ref name=":1" /><ref name=":2" /> Anlaşmazlık boyunca hem Azerbaycan hem de Ermenistan birbirlerini diğer tarafa karşı soykırım planlamakla suçladılar, ancak bu iddialar diğer gözlemciler tarafından şüpheci bir şekilde ele alındı.<ref name=":1" /> Bu sorunun bir parçası olarak, Azerbaycan da Türkiye'nin 1915 Kırımı'nı reddetme çabasına katıldı.<ref name="tandfonline.com">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09668136.2018.1489634|başlık=The Uses and Abuses of History: Genocide and the Making of the Karabakh Conflict|tarih=3 Temmuz 2018|sayı=6|dil=İngilizce|sayfalar=884-903|çalışma=Europe-Asia Studies|cilt=70|ad=Vicken|soyadı=Cheterian|issn=0966-8136|doi=10.1080/09668136.2018.1489634|erişimtarihi=26 Nisan 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210426003101/https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09668136.2018.1489634|arşivtarihi=26 Nisan 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Viken Çeteryan'a göre, "1915 Kırımı'nın çözülmemiş tarihi mirası" Karabağ sorununa neden oldu ve çözülmesini engelliyor.<ref name="tandfonline.com"/>

=== Arşiv kaynakları ===
[[Dosya:Order to relocate Armenians.jpg|upright=0.91|küçükresim|Tehcir Emri Osmanlı Arşivi'nden]]
[[Dosya:AmbassadorMorgenthautelegram.jpg|küçükresim|upright=0.91|ABD Büyükelçisi [[Henry Morgenthau Sr.]] tarafından ABD Dışişleri Bakanlığı'na gönderilen 16 Temmuz 1915 tarihli telegraf. Katliamlardan “Irk imha harekâtı” (“campaign of race extermination.”) olarak bahsetmiştir.]]

==== Osmanlı kaynakları ====
:İlgili maddeler : [[Tehcir Kanunu]], Ermenilerin Nakil ve Sevklerini Gerektiren Siyasî Sebepler,<ref>{{Web kaynağı |url=https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilerin_Nakil_ve_Sevklerini_Gerektiren_Siyas%C3%AE_Sebepler |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=26 Haziran 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150627132240/https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilerin_Nakil_ve_Sevklerini_Gerektiren_Siyas%C3%AE_Sebepler |arşivtarihi=27 Haziran 2015 |ölüurl=hayır }}</ref> Ermenilere Ait Mal, Mülk ve Arazilere Uygulanacak İdare Hakkında Yönetmelik,<ref>{{Web kaynağı |url=https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilere_Ait_Mal,_M%C3%BClk_ve_Arazilere_Uygulanacak_%C4%B0dare_Hakk%C4%B1nda_Y%C3%B6netmelik |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=26 Haziran 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150627142000/https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilere_Ait_Mal,_M%C3%BClk_ve_Arazilere_Uygulanacak_%C4%B0dare_Hakk%C4%B1nda_Y%C3%B6netmelik |arşivtarihi=27 Haziran 2015 |ölüurl=hayır }}</ref> Ermenilerin İskân ve İaşeleri ile Diğer Konular Hakkında Yönetmelik.<ref>{{Web kaynağı |url=https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilerin_isk%C3%A2n_ve_ia%C5%9Feleri_ile_di%C4%9Fer_konular_hakk%C4%B1nda_y%C3%B6netmelik_-_10_Haziran_1915 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=26 Haziran 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150627163304/https://tr.wikisource.org/wiki/Ermenilerin_isk%C3%A2n_ve_ia%C5%9Feleri_ile_di%C4%9Fer_konular_hakk%C4%B1nda_y%C3%B6netmelik_-_10_Haziran_1915 |arşivtarihi=27 Haziran 2015 |ölüurl=hayır }}</ref>

[[Teşkilât-ı Mahsusa]]'nın kayıtlarının imha edilmiş bulunması ve [[İttihat ve Terakki]] Cemiyeti kayıtlarının kaybedilmiş olması, bunların işe bulaşmış olup, tehcir kanununun gerçekde bir toplu imha projesi olduğu tezini kanıtlamayı kimilerince güçleştirmektedir.<ref>Erik Jan Zürcher, ''Modern Türkye'nin Tarihi'', İletişim Yayınları, İstanbul, 1995, ISBN 975-470-514-3, s. 171.</ref>

Teşkilât-ı Mahsusa ve İttihat ve Terakki arşivlerinin Ekim-Kasım 1918'de, yani Osmanlı Devleti'nin savaşta yenildiği ve [[Talât Paşa]] hükûmetinin düştüğü günlerde, yakılarak imha edildiği aktarılmaktadır.<ref>Örneğin, Taner Akçam, ''İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu,'' İmge Kitabevi, Mart 1999, s. 308-309.</ref>

[[Şevket Süreyya Aydemir]], Talât Paşa'nın 7 Kasım 1918'de yurt dışına kaçmadan önce [[Arnavutköy, Beşiktaş|Arnavutköy]]'de bulunan bir dostunun [[yalı]]sına bavullar dolusu evrak götürdüğünü ve bu evrakların yalının alt katındaki ocakta yakıldığı nakledildiği aktarmıştır.<ref>Şevket Süreyya Aydemir, ''Makedonya'dan Orta Asya'ya Enver Paşa'', C. 3: 1914-1922, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1985, s. 468.</ref>

Teşkilât-ı Mahsusa şefi [[Hüsamettin Ertürk]]'e göre, 14 Ekim 1918'de kurulan [[Ahmet İzzet Furgaç|Ahmet İzzet Paşa]] hükûmeti, Teşkilât-ı Mahsusa Müdürlüğü'ne çalışmaların derhal durdurulması ve arşivlerin yokedilmesi emrini vermiştir.<ref>Bilge Criss, ''İşgal Altında İstanbul 1918-1923'', İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s. 147.</ref>

[[Mithat Şükrü Bleda|Mithat Şükrü (Bleda)]] ve [[Ziya Gökalp]]'a göre, önemli evraklar [[Dr. Nazım Bey]] tarafından alınıp götürülmüştür.<ref>2. Oturum, Ana İddianame, Takvim-i vakayi, No. 3543, 27 Nisan 1335, Aktaran, Akçam, a.g.e., s. 308.</ref>

Teşkilât-ı Mahsusa hakkında (bu güne kadar tek köklü araştırmanın yazarı olan) Philipp Stoddard'a göre, Teşkilât-ı Mahsusa Ermeni tehcirinde hiçbir rol oynamamıştır. [[Guenter Lewy]] Stoddard'la 2001 senesinde görüştüğünü ve Stoddard'ın hâlâ aynı görüşü savunduğunu bildirmiştir.<ref name=Lewy>Guenter Lewy ''The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide'' (''Osmanlı Türkiyesinde Ermeni Katliamları: Tartışmalı bir soykırım''), Salt Lake City, 2005, s. 291.</ref>

2005 senesinde yayınlanan, Talat Paşa'nın Enver Paşaya yazmış olduğu bir mektupta Teşkilât-ı Mahsusa ile ilgili şu ifadeleri bu iddianın yanlışlığını belgelemektedir: "(...) Mayıs'ın yirmi beşine kadar olan İstanbul gazetelerini okuduk. Arkadaşları
Teşkilât-ı Mahsusa'dan dolayı itham ediyorlar. Guya bütün Ermeni ve Rum tehcirini ve bir takım fenalıkları
Teşkilât-ı Mahsusa yapmış. Bu da İttihat ve Terakki Merkez-i Umumisi'ne tabi imiş. Bundan bir netice çıkaramadıkları reis ve müddeiumumilerin mütemadiyen istifa ettikleri anlaşılıyor. Mahkûm edemeyeceklerini anladıklarından dolayı, Malta'ya göndermiş olacaklar. (...)"<ref>Murat Bardakci (2013), "Talat Paşa’nın Evrak-ı Metrûkesi". ''Everest Yayınevi'', s. 157.</ref>

Örgütün kayıtlarını Ermeni sorunu nedeniyle imha etmiş olması tezi, Talat Paşa'nın Ermeni tehciri konusunda kaleme almış olduğu evrâk-i metrukesi'nin mahfuz olması nedeniyle, savunulan imhanın önceliğinin Ermeni faciası olamayabileceği antitezini ayrıca kuvvetlendirmektedir.<ref>Kitabiyat, Fuat Dündar ''TALAT PAŞA’NIN EVRAK-I METRÛKESİ’ni okumak'' (2005).</ref>

Kayıtların imha edilmesi konusunda, somut olarak soykırım projesinin belgelerinin yok edilmesi tezinin haricinde farklı gerekçeler öne çıkmaktadır. Teşkilatın yurt içi ve yurt dışında, (kimileri idamla sonuçlanabilecek olan) çok sayıda yasa dışı eylemleri bulunuyordu: karşı-istihbarat, propaganda, örgütlenme, suikast ve darbe gibi. Bu gizli örgütün 8 Ekim 1918'de İttihat ve Terakki hükûmetinin iktidardan ayrılması ile tasfiye edilmiş olması neticesinde üyelerinin divan-ı harpça takibe alınılması kararlaştırılmıştı. Söz konusu kayıtların imha edilme gerekçelerinin, savunulan tehcirde teşkilatın rol oynamasıyla ilintilendirilmesinin dışında, dönemin osmanlı hukukunca idama kadar gidebilecek olan pek çok suçları olması kayıtlarını imha etmelerini kuvvetle izah etmeye yetebilir niteliktedir.

[[İstiklal Mahkemeleri|Ankara İstiklal Mahkemesinde]] [[İzmir Suikastı]] sanıklarından [[Kör Ali İhsan Bey]] sorgu esnasında elindeki (Kırım ile ilgili ?){{Netleştir}} bütün belgeleri yaktığını söylemiştir.<ref>1926 Ankara İstiklal Mahkemesi, İzmir Suikasti İddianame ve Savunmalar, s. 36, Aktaran, Akçam, ''a.g.e.'', s. 309.</ref>

==== Ermeni kaynakları ====
Belgelerin bazısının (örneğin: [[Andonyan Belgeleri]]) düzmece olduğu ortaya çıkarılmıştır. Bundan dolayı hükûmetin parmağı olduğunu kanıtlama iddiasındaki yayınların birçoğu savaş zamanındaki propagandanın damgasını taşımaktadır.<ref name="tur2">Zürcher, ''a.g.y.''</ref>

==== Alman kaynakları ====
Savaş zamanının Alman kaynakları hakkında aynı şey (propaganda olduğu) savunulmamıştır.<ref name="tur2" />

==== Türklerin tepkileri ====
[[Enver Paşa]]'nın amcası [[Halil Kut|Halil Paşa (Kut)]] anılarında (güncel Türkçe çeviriye göre) şöyle yazmıştır:<ref>Halil Paşa, (haz. Taylan Sorgun), ''İttihat ve Terakki'den Cumhuriyet'e Bitmeyen Savaş'', Kamer, İstanbul, 1997, s. 240-241.</ref>

{{quote2|Vatanımın en korkunç ve acı günlerinde vatanımı düşmana esir olarak tarihten silmeye kalktıkları için son ferdine kadar yok etmeye çalıştığım Er&shy;meni Milleti, bugün Türk milletinin âlicenaplığına sığındığı için huzura ve rahata kavuşturmak istediğim Ermeni milleti. Eğer siz Türk vatanına sâdık kalırsanız elimden gelen her iyi şeyi yapacağım. Eğer yine bir takım şuursuz komitacılara takılarak Türk'e ve Türk vatanına ihanete kalkarsanız bütün memleketinizi saran ordularıma emir vererek Dünya üstünde nefes alacak tek Ermeni bırakmayacağım, aklınızı başınıza alın.|}}

Ahmet Refik 1919'da yayımlanan ''İki Komite İki Savaş'' adlı eserinde İttihatçıların Ermenileri imha etmek ve bu surette [[Vilâyât-ı Sitte]] meselesini ortadan kaldırmak istediğini aktarmıştır.<ref>Ahmet Refik, (haz. Hamide Koyukan), ''İki Komite İki Kıtal'', [[Kebikeç (dergi)|Kebikeç]], Ankara, 1994, ISBN 975-7981-00-1, s. 27, Aktaran, Akçam, ''a.g.e.'',</ref>

Bursa milletvekili [[Hasan Fehmi Kolay|Hasan Fehmi Bey (Kolay)]], TBMM'nin 17 Teşrinievvel 1336 (17 Ekim 1920) tarihli gizli oturumunda şöyle konuşmuştur:<ref>''Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları'', C. 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1985, s. 177.</ref>
{{quote2|Tehcir meselesi, biliyorsunuz ki Dünya'yı velveleye veren ve hepimizi katil telâkki ettiren bir vaka idi. Bu yapılmazdan evvel Âlem-i Nasraniyet'in bunu hazmetmeyeceği ve bunun için bütün gayz ve kinini bize tevcih edeceklerini biliyorduk. Neden katillik unvanını nefsimize izafe ettik? Neden o kadar azim, müşkül bir dava içine girdik? Sırf canımızdan daha aziz ve daha mukaddes bildiğimiz vatanımızın istikbalini taht-ı emniyete almak için yapılmış şeylerdir.|}}

Vahakn N. Dardian'ın aktardığına göre, Mustafa Kemal (Atatürk), yabancı basına karşı kitle halinde acımasızca evlerinden göçürülen ve kırıma uğratılan milyonlarca Hristiyan yurttaşın hayatlarının hesabını vermek zorunda olduğunu söylemiştir.<ref>Emile Hildebrand, “Kemal Promises More Hangings of Political Antagonist on Turkey”, 1 Ağustos 1926 tarihli ''Los Angels Examiner'', Sunday edition, section VI, Vahakn N. Dardian, “The Documentation of the World War I Amrenian Massacres in the Proceedings of the Turkish Military Tribunal”, ''International Journal of Middle East Studies'', Cilt 23, 1991, s. 569-570.</ref> Fakat ''Türkiye'de zuhura gelmiş şayan-ı arzu olmayan bazı ahval'' olarak bahsettiği olaylarda Ermenilerin başına ne geldiyse kendi politikaları yüzünden geldiğini söyleyerek Müslümanların sorumlu tutulmayacağını eklemiştir.<ref>Gazi Mustafa Kemal, ''Nutuk - Söylev'', Cilt III, Vesikalar, Vesika 220, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1981, s. 256-257.</ref>

=== Soykırım terimi ===
[[Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesi]]'nin tanımlamasına göre: ulusal, etnik, ırksal ya da dinsel bir öbeğin tümünü ya da bir bölümünü yok etme niyetiyle yapılan yapılan saldırılar ''soykırım'' olarak nitelendirilir ve katliam olsa bile bir millete veya ırka yöneltilmediği takdirde ''soykırım'' sayılmaz. Birleşmiş Milletler Soykırım Sözleşmesi (9 Aralık 1948) 260 A-III BM Kararıdır. Jenosit ([[soykırım]]) kavramı Polonyalı hukukçu [[Raphael Lemkin]] tarafından ortaya atılmıştır. Raphael Lemkin, kavramı [[Yunanca]] “genos” (soy, kavim) ve [[Latince]] “cidus” (öldüren) kelimelerini bir araya getirerek oluşturmuştur. Ermeni Soykırımı tezi ve 11 Ağustos 1933'te [[Irak]]'ın kuzeyinde [[Duhok ili|Duhok]] ve [[Nineve ili|Musul]] illerinde yaşanan [[Süryaniler]]e yönelik katliamı ([[Simele Katliamı]]) inceleyerek 'Crime of Barbarity' (Barbarlık suçları) adlı yazısını hazırlayan Lemkin, aynı yılda [[İspanya]]'nın başkenti [[Madrid]]'de toplanan [[Milletler Cemiyeti]]'nin Hukuk Konseyi'nde “''Bir kişiyi öldüreni yargılamak mümkünken, bir milyon insanı ölüme göndereni yargılamak niçin mümkün olmuyor''” sorusunu ortaya atarak uluslararası bir soykırım sözleşmesi çabası içine girdi. ''Soykırım'' sözcüğünü 1944 yılında ''Axis Rule in Occupied Europe'' (İşgal Altındaki Avrupa'da ittifak Güçlerinin İktidarı) adlı kitabında ilk olarak kullanan Raphael Lemkin. Lemkin, Ermeni meselesini 20. yüzyıla ait tipik bir soykırım örneği olarak tanımlıyordu.<ref>Samantha Power, ''A Problem from Hell: America and the Age of Genocide'', Basic Books New York 2002.</ref>

Zamanın İçişleri Bakanı Mehmed Talat Bey'in 1915 yılı içinde [[Andonyan belgeleri]] diye bilinen ünlü “Talat Paşa telgraflarının” kopyalarını barındıran kitapta soykırımı planladığı öne sürülmüştür. [[Andonyan Belgeleri|Andonyan Belgeleri']]nde Ermeni tehciri sırasında Ermenilerin imha edilmesini emreden 50 telgraf ve 2 mektup mevcuttur ancak Andonyan Belgeleri'nin sahte olduğu ortaya çıkarılmıştır. Bundan dolayı hükûmetin parmağı olduğunu kanıtlama iddiasındaki yayınların birçoğu savaş zamanındaki propagandanın damgasını taşımaktadır.<ref>[http://books.google.de/books?id=RInzgxRX5uEC&pg=PA115&dq=z%C3%BCrcher+turkey+andonian#v=onepage&q=&f=false Erik-Jan Zürcher ''Turkey: A Modern History''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20121014231110/http://books.google.de/books?id=RInzgxRX5uEC&pg=PA115&dq=z%C3%BCrcher+turkey+andonian#v=onepage&q=&f=false |tarih=14 Ekim 2012 }}, Londra 2004, S.115/116 ''The Armenian side has tried to demonstrate this involvement, but some of the documents it has produced (the so-called Andonian papers) have been shown to be forgeries.''</ref>

Teşkilât-ı Mahsusa nın sadece cephe ve cephe gerisi Ermeni güçlerin tavsiyesinin ([[Ermeni İsyanları (I. Dünya Savaşı)|Ermeni İsyanlarına karşı]] enformasyon toplama ve değerlendirme, toplanan enformasyonun operasyonel şekilde kullanılması ve örtülü faaliyette bulunma) yanında “tehcir” edilen Ermeni sivil halka karşı planları olduğu ve bu planların “soykırım” tanımına girdiği ileri sürülmektedir.

İttihat ve Terakki sözcülerinden [[Hüseyin Cahit]] (Yalçın)'a göre yurdun Ermenilerden arındırılması “müthiş ve memleket için zaruri olduğu sarahatle anlaşılan” bir karardır.<ref>Hüseyin Cahit Yalçın, ''Yakın Tarihimiz,'' C. I, s. 89.)</ref> 2 Ağustos 1914'te seferberlik günün gecesi, [[Kuşçubaşı Eşref]]'in “Anadolu'dan gayri Türk unsurların tasfiye” planı doğrultusunda İttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumi'de alınan karar ile [[Doğu Anadolu Bölgesi]]'nde Teşkilat-ı Mahsusa birlikleri oluşturulmuştur.<ref>Akçam, ''A.g.e.'', s. 211.</ref><ref>A. Mil, Umumi Harpte Teşkilatı Mahsusa, ''Vakit'', 2 Ekim (İkinciteşrin) 1933.</ref><ref>Talat ve Atıf'ın ifadeleri, ''Takvim-i Vekayi'', 4 Mayıs 1335.</ref> [[Celâl Bayar]]'ın [[Teşkilat-ı Mahsusa]] şefi [[Eşref Kuşçubaşı]]'ya atfen belirttiğine göre Mayıs-Ağustos 1914'te Harbiye Nezaretinde yapılan toplantıların başlıca konusu stratejik noktalarda kümelenmiş ve dış tesirlere bağlı gayrı Türk yığınlarının tasfiyesi idi."<ref>Celâl Bayar, ''Ben de Yazdım'', C. 5, s. 1573.</ref>

Teşkilat-ı Mahsusa hakkında araştırma yapan yazar Philipp Stoddard'a göre, Teşkilat-ı Mahsusa, Ermenilerin sınır dışı edilmesinde herhangi bir rol oynamamıştır.<ref>Philip H. Stoddard’ın önsözü. Eşref Kuşçubaşı, The Turkish Battle of Khaybar (Hayber Savaşı) Philip H. Stoddard and H. Basri Danışman, (İstanbul: Arba Yayınları, 1999), ss. 21-32</ref> [[Ermeni Soykırımı'nın İnkârı|Soykırım inkar tezini]] başlatan kişi olarak tanınan Guenter Lewy Stoddard'la 2001 senesinde görüştüğünü ve Stoddard'ın hâlâ aynı sonucu savunduğunu bildiriyor.<ref name="Lewy"/> Lewy, soykırım tezinin savunucularından olan Vahakn Dadrian'ın, orijinal kaynakların imkân vermeyeceği varsayımlarda bulunduğunu bildiriyor.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.meforum.org/article/880 |başlık=Guenter Lewy ''Ermeni Soykırımına Yeniden Bir Bakış'' |erişimtarihi=25 Kasım 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081210030610/http://www.meforum.org/article/880 |arşivtarihi=10 Aralık 2008 |ölüurl=evet }}</ref>

Soykırımı tanımında insan kayıplarının hangi amaçla gerçekleştirildiğini içermektedir. 1915 olaylarının ardındaki hükûmet politikasını kanıtlayacak belgelerin ortaya çıkarılması, soykırım tartışmalarının ana eksenini oluşturmuştur. Ayrıca Osmanlı arşivlerinde yer alan kayıtlara göre, 1906-1922 yılları arasında [[Anadolu]]'da ve Kafkaslar'da, 517.955 Müslüman Osmanlı vatandaşının öldüğü aktarılmıştır.<ref name="ref337">Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri, Yayın No: 23, 24, 34, 35.</ref><!-- [[Bernard Lewis]], [[Gilles Veinstein]], [[Erich Feigl]], [[Donald Quataert]], [[Guenter Lewy]], [[Cem Özgönül]], [[Justin McCarthy]], [[Udo Witzens]]---><!-- Somut olarak neleri savundukları yazılacak.--->

[[Taner Akçam]], ''İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu: İttihat ve Terakki'den Kurtuluş Savaşı'nda'' adlı eserinde [[Jenosit]]'in Türkçe karşılığı olarak kullanılan Soykırım kavramını tercih etmediğini açıklamaktadır. Bunun nedeni olarak Kırım kavramının sıradan bir katliamdan farklı olarak Ermenilere yapılanları tanımlamak için [[Anadolu]]'da yaygın olduğunu ve Soykırım kelimesinin [[Nazi]]lerin [[Yahudiler]]e yönelik [[ırkçılık|ırkçılığa]] dayalı bir jenosit türünü çağrıştırması ve konuyla uğraşan tüm araştırmacıların Ermeni Kırımı'nın arkasındaki ana nedeninde ırkçılığın yatmadığı noktada hemfikir olduklarını göstermektedir. Ayrıca Kırım kavramını tercih etmesinin psikolojik boyutunun olduğunu da itiraf etmektedir.<ref>Akçam, ''a.g.e.'', s. 21-22.</ref>

Yakın yıllarda Ermeni Soykırımı hakkındaki eserlerden biri de Ermeni asıllı Amerikalı tarihçi Vahakn Dadrian'ın ''The History of the Armenian Genocide'' (1995) adlı eseridir. Ermeni soykırımının resmî Osmanlı makamları tarafından değil, İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne bağlı gizli bir örgüt olan [[Teşkilat-ı Mahsusa]] eliyle yürütüldüğü de iddia edilir.<ref>Vahakn N. Dadrian, ''The History of the Armenian Genocide'', New York 2nd paperback ed. 2004, s. 235-243.</ref>

Ayrıca Toynbee, 1967'de yayımlanan ''Acquaintances'' adlı eserinde ''“1915'te Türkiye'de işlenmiş olan soykırım üstüne çalışmalarım bana ilk günahın gerçekliğini gösterdi”'' diye yazmış,<ref>Arnold J. Toynbee, ''Acquaintances'', Oxford University Press, Londra, 1967, s. 242.</ref> [[Vahakn Dadrian]]'a yazdığı 6 Aralık 1973 tarihli mektubunda ''“Ermeni Soykırımı büyük bir suçtur”'' demiştir.<ref>V. N. Dadarian, 'The Naim-Andonian Documents on the World War I. Destruction of Ottoman Armenians: The Amatomy of Genocide', ''International Journal of Middle East Studies'', Vol. 18, No. 3, August 1986, s. 343.</ref>

==== Soykırım olarak tanımlayan ülke ve kuruluşlar ====
[[Dosya:States recognising the Armenian Genocide.svg|küçükresim|upright=1.59|Ermeni Soykırımı'nı tanıyan devletler (koyu yeşil)]]
{{Ayrıca bakınız|Ermeni Soykırımı'nın tanınması|Soykırımların İnkârının Cezalandırılmasına İlişkin Yasa}}
Ermeni Soykırımı son yıllarda bazı uluslararası kuruluşlar ve pek çok devletlerin parlamentoları tarafından resmen tanınmıştır.
[[Dosya:Erivan'da 1915'in 100. yılı anma töreni.jpg|upright=1.14|küçükresim|[[Erivan]]'daki [[Tsitsernakaberd]]'de gerçekleştirilen 100. yıl anma töreninden bir kare.]]
Günümüzde [[İsviçre]]'de Ermeni Soykırımını reddetmek suçtur. Benzer bir yasa taslağı da [[Fransa|Fransız]] parlamentonun her iki kanadında kabul edilmiş; ancak Fransa Anayasa Konseyi “anayasaya aykırılık” gerekçesiyle yasayı iptal ettiği için yürürlüğe girmemiştir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Decision n ° 2012-647 DC of 28 February 2012 | url = http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/les-decisions/acces-par-date/decisions-depuis-1959/2012/2012-647-dc/decision-n-2012-647-dc-du-28-fevrier-2012.104949.html | yayıncı = conseil-constitutionnel.fr | erişimtarihi = 18 Aralık 2012 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151210040117/http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/francais/les-decisions/acces-par-date/decisions-depuis-1959/2012/2012-647-dc/decision-n-2012-647-dc-du-28-fevrier-2012.104949.html | arşivtarihi = 10 Aralık 2015 | ölüurl = evet }}</ref> Bunun dışında 30 kadar ülke, parlamentolarında, Ermeni soykırımı tezini tanıyan yasaları kabul etmişlerdir. [[Amerika Birleşik Devletleri]], dönemin başbakanı [[Joe Biden]]'in 2021 yılında yaptığı başkanlık açıklaması ile olayı soykırım olarak kabul etmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2021/04/24/statement-by-president-joe-biden-on-armenian-remembrance-day/ | başlık = Statement by President Joe Biden on Armenian Remembrance Day | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | tarih = 24 Nisan 2021 | dil = en-US | çalışma = The White House | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210424160412/https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2021/04/24/statement-by-president-joe-biden-on-armenian-remembrance-day/ | arşivtarihi = 24 Nisan 2021}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.cnn.com/2021/04/24/politics/armenian-genocide-biden-erdogan-turkey/index.html | başlık = Biden officially recognizes the massacre of Armenians in World War I as a genocide | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | çalışma = CNN | ad = Kevin Liptak | soyadı = CNN | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210424162446/https://www.cnn.com/2021/04/24/politics/armenian-genocide-biden-erdogan-turkey/index.html | arşivtarihi = 24 Nisan 2021}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://time.com/5959135/biden-armenia-genocide/ | başlık = What Biden's Recognition of Armenian Genocide Means to Armenian-Americans | erişimtarihi = 16 Ağustos 2021 | dil = İngilizce | çalışma = Time | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210427185718/https://time.com/5959135/biden-armenia-genocide/ | arşivtarihi = 27 Nisan 2021}}</ref> Olay, daha önceden [[Amerika Birleşik Devletleri'nin eyaletleri|eyalet]] bazında, 50 eyaletten 49'unda<ref name="ReferenceA">{{Haber kaynağı|url=https://armenianweekly.com/2019/03/20/alabama-becomes-49th-u-s-state-to-recognize-the-armenian-genocide|başlık=Alabama Becomes 49th U.S. State to Recognize the Armenian Genocide|eser=[[Armenian Weekly]]|tarih=20 Mart 2019|erişimtarihi=13 Ocak 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190602204622/https://armenianweekly.com/2019/03/20/alabama-becomes-49th-u-s-state-to-recognize-the-armenian-genocide/|arşivtarihi=2 Haziran 2019|ölüurl=hayır}}</ref> ve [[Washington, DC]] yönetimince soykırım olarak kabul görmüştü.<ref>{{Web kaynağı | url = https://armenpress.am/eng/news/996717.html | başlık = District of Columbia Council passes Armenian Genocide recognition resolution | yayıncı = Armenpress.am | erişimtarihi = 27 Kasım 2019 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20191129045040/https://armenpress.am/eng/news/996717.html | arşivtarihi = 29 Kasım 2019 | ölüurl = hayır }}</ref>

İlk Ermeni Kırımı Anıtı 24 Nisan 1968 tarihinde Lübnan'ın Beyrut şehrinde dikilmiştir. Bundan sonra Ermenistan, ABD, Mısır, Fransa, Brezilya, Bulgaristan ve İtalya gibi ülkelerde de bu tip anıtlar dikilmiştir.

==== Türkiye'deki yaklaşımlar ====
[[Yusuf Hikmet Bayur]], 12 Temmuz 1921 tarihli [[Vakit (gazete)|''Vakit'' gazetesi]]nden alıntı yaparak birçok yerde çoktan beri süregelmiş olan sorunların bu olay ile baş göstererek asla arzu etmediği suistimallere sebep olduğu, birçok memurun haddinden ziyade [[zulüm]] ve [[şiddet]] gösterdiği ve birçok yerde birtakım masumların da kurban olduğunu aktarmaktadır.<ref>Yusuf Hikmet Bayur, ''a.g.e.'', Cilt: III, Kısım: III, s. 43-44.</ref> Ayrıca, tehcir sırasında Ermenilere karşı herhangi bir saldırıda bulunanların tevkif edilerek, [[Âliye Divan-ı Harb-i Örfi|Divan-ı Harp Mahkemesi]]ne sevk edilmesi ve en ağır şekilde cezalandırılmaları da karara bağlanmıştır.{{Kaynak belirt}}

[[Yusuf Halaçoğlu]], tehcire tabi tutulan Ermenilerin sayısının [[Halep]]'ten gelenlerle birlikte 438.758 kişi olduğunu, açlık, tifo ve dizanteri gibi hastalıklar, iklim koşulları, Arap aşiretleri ve eşkıyaların saldırıları sonucu ancak 382.148 kişinin iskân sahasına varabildiğini söylemektedir.<ref>Yusuf Halaçoğlu, ''Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915)'', Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 2001.</ref>

Bunların yanında Türkiye'nin tezine göre Ermeniler [[I. Dünya Savaşı]] sırasında büyük bir isyan başlatmış ve birçok yerde katliamlar yapmışlardır. Buna dair Ermenilere (Bir Ermeni'nin Fransız Horizon gazetesinde yayınlanan mektubu) ve Ruslara (Rusya'nın Paris Büyükelçisi Sazanov'a ait bir yazı) ait önemli vesikalar mevcuttur.<ref>[http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=184 TTK] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20081221143701/http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=184 |tarih=21 Aralık 2008 }} (Belgelerin orijinalleri mevcuttur).</ref>

Türk gazeteci [[Güneri Cıvaoğlu]] 11 Ekim 2007 günlü [[Milliyet (gazete)|Milliyet gazetesindeki]] yazısında,<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.milliyet.com.tr/2007/10/11/yazar/civaoglu.html |başlık=Milliyet, Güneri Civaoğlu |erişimtarihi=29 Nisan 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150428152054/http://www.milliyet.com.tr/2007/10/11/yazar/civaoglu.html |arşivtarihi=28 Nisan 2015 |ölüurl=hayır }}</ref> [[Ovannes Kaçaznuni|Ermeni siyasetçi ve Ermenistan'ın ilk başbakanı olan Ovannes Kaçaznuni]]'nin 1923 yılında Bükreş'te yapılan Ermeni meselesiyle ilgili Taşnak Partisi toplantısında [[:en:Hovhannes Katchaznouni#Report to the 1923 ARF Congress|bir rapor sunduğunu]], ilgili raporda önemli itirafların yer aldığını belirtmiştir. İlgili rapor<ref name="archive.org">[http://www.archive.org/stream/armenianrevolution00katc#page/n0/mode/2up The Armenian Revolutionary Federation Has Nothing To Do Any More: The Manifesto of Hovhannes Kajaznuni. New York 1955.]</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ito.org.tr/itoyayin/0019410.pdf |başlık=Ermenistan'ın ilk başbakanı Ovanes Kaçaznuni'nin 1923 yılında Bükreş'te yapılan Taşnak Partisi toplantısına sunduğu raporun Türkçe baskısı (İstanbul Ticaret Odasınca hazırlatılmış) |erişimtarihi=1 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150430235844/http://www.ito.org.tr/itoyayin/0019410.pdf |arşivtarihi=30 Nisan 2015 |ölüurl=evet}}</ref> Ocak 2008 tarihli ve [[İstanbul Ticaret Odası|İstanbul Ticaret Odası Başkanlığınca]] Türkçe olarak kitapçık halinde yayımlanmış olup, raporun önsözünde [[Murat Yalçıntaş|İTO başkanı Murat Yalçıntaş]]'ın yaptığı açıklamada "''1882 yılında kurulduğunda ilk başkanı Osmanlı tebası bir Ermeni olan İstanbul Ticaret Odası, Birinci Dünya Savaşı yıllarında yaşanan tarihi olayların hiçbir politik kaygı taşımadan değerlendirilmesini arzu etmektedir. ''" ifadesine yer vermiştir. Ayrıca, ilgili raporda [[Ovanes Kaçaznuni|Ovannes Kaçaznuni]]'ye ait " ''Osmanlı'dan, Akdeniz'e uzanan bir Ermenistan talep ettik. Derhal gönüllü birlikleri oluşturduk, Türklere karşı ayaklandık ve savaştık. İsyanımızın temelinde İtilaf Devletleri'nin bize vadettiği Ermenistan hayali vardı, gerçeği göremedik.''" şeklinde ifadeler de yer almaktadır. [[Ovannes Kaçaznuni|Kaçaznuni]]raporda, [[Ermeniler]]in gerçeklik duygularını kaybettiğini, hayallere kapıldığını ve [[Türkler|Türkler'in]] ne yaptığını bildiklerini, pişmanlık duyacak bir nedenlerinin olmadığını yazmıştır.<ref name="archive.org"/>
<ref>{{Web kaynağı |url=http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1505/2133.pdf |başlık=Berna TÜRKDOĞAN, TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ(TEHCİRDEN GÜNÜMÜZE)-(Doktora Tezi, ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ) ANABİLİM DALI Ankara,2008) |erişimtarihi=1 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160310133746/http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1505/2133.pdf |arşivtarihi=10 Mart 2016 |ölüurl=hayır }}</ref> [[Ovannes Kaçaznuni|Kaçaznuni]]'nin raporu [[Avrupa|Avrupa'daki]] kütüphanelerden toplatıldı ve [[Ermenistan|Ermenistan'da]] yasaklandı.

Ağustos 2009'da Ermenistan merkezli bir haber ajansının yayınladığı habere göre Atatürk, [[Amerikalılar|Amerikalı]] [[Amiral Bristol]]'e 7 Mart 1920'de gönderdiği telgrafta, “Kendi çıkarlarının peşinde koşanlar Anadolu'da 20 bin Ermeni'nin öldürüldüğü yalanını uydurdu.” diyerek, bu olayın bir katliam olmadığını ve Ermenilerin saldırmasına yerel halkın gösterdiği direnişin doğal sonucu olduğunu belirterek bunun dünya kamuoyuna bildirilmesini istemiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.cnnturk.com/2009/dunya/08/28/ermeni.ajansi.ataturku.agir.bir.dille.elestirdi/541057.0/ | başlık = Atatürk, ABD'den destek istedi | erişimtarihi = 28 Ağustos 2009 | yayımcı = CNNTÜRK.com | tarih = 28 Ağustos 2009 | dil = Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140407072708/http://www4.cnnturk.com/2009/dunya/08/28/ermeni.ajansi.ataturku.agir.bir.dille.elestirdi/541057.0/ | arşivtarihi = 7 Nisan 2014 | ölüurl = evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.haberturk.com/haber.asp?id=168291&cat=180&dt=2009/08/26 | başlık = Ermeni ajansı Atatürk'ün mektubunu yayınladı | erişimtarihi = 28 Ağustos 2009 | yayımcı = HaberTürk.com | tarih = 26 Ağustos 2009 | dil = Türkçe | arşivurl = https://web.archive.org/web/20100219080613/http://www.haberturk.com/haber.asp?id=168291&cat=180&dt=2009%2F08%2F26 | arşivtarihi = 19 Şubat 2010 | ölüurl = evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://www.showhaber.com/189549/manset/Ataturke-Cirkin-Elestiri.html | başlık = Atatürk'e çirkin eleştiri | erişimtarihi =28 Ağustos 2009| yayımcı = ShowHaber.com | tarih =28 Ağustos 2009| dil = Türkçe | arşivengelli = evet}}</ref>

[[Milas]] doğumlu olup 1910'de [[Amerika Birleşik Devletleri|ABD]]'ye göç eden [[Yahudiler|Yahudi]] [[Albert Jean Amateau|Albert Amateau]] yeminli noter beyanında “Soykırım'ın tamamen yalan ve bir iftira kampanyası eseri olduğu” nu beyan etmektedir.<ref>Wendy O'steen Noteri 1 Aralık 1992</ref>

Türkiye'de öğretim üyeleri ve gazetecilerden oluşan bir grup 2008'de "[[Özür Diliyorum]]" adıyla, imza kampanyası başlattılar.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ozurdiliyoruz.com | başlık = www.ozurdiliyoruz.com ana sayfası | erişimtarihi = 14 Şubat 2008 | yayımcı = ozurdiliyoruz.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150815013428/http://www.ozurdiliyoruz.com/ | arşivtarihi = 15 Ağustos 2015 | ölüurl = evet }}</ref><ref name="taraf">{{Haber kaynağı | url=http://www.timeturk.com/Ermeni-sorunuyla-ilgili-yeni-kampanya-38561-haberi.html | başlık=Ermeni sorunuyla ilgili yeni kampanya | yayımcı=TimeTurk | erişimtarihi=30 Aralık 2008 | arşivurl=https://web.archive.org/web/20081224235859/http://www.timeturk.com/Ermeni-sorunuyla-ilgili-yeni-kampanya-38561-haberi.html | arşivtarihi=24 Aralık 2008 | ölüurl=hayır }}</ref> Prof. [[Ahmet İnsel]], Prof. [[Baskın Oran]], Dr. [[Cengiz Aktar]] ve gazeteci-yazar [[Ali Bayramoğlu]], kampanyanın öncülüğünü yaptılar. Ermenilerin başına gelenlerin yıllardır konuşulmamış olunmasından dolayı kişisel olarak özür dilenmektedir.<ref>{{Haber kaynağı |url=http://www.skyturkonline.com/news.jsp?c=1&newsId=77154 |başlık=´Ermenilerden özür diliyorum´ |yayımcı=SkyTürk |erişimtarihi=21 Aralık 2008 }}{{Ölü bağlantı}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = http://turquieeuropeenne.eu/spip.php?page=print&id_article=3078 | başlık = Ermenilerden özür diliyorum | erişimtarihi = 15 Haziran 2009 | yayımcı = turquieeuropeenne | tarih = 16 Aralık 2008 | yazar = Bülent Tegün | arşivengelli = evet }}{{Ölü bağlantı|tarih=Nisan 2020 }}</ref> Kampanya yayınlandığı ilk 24 saat içinde 5000 kişi tarafından imzalandı.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,597145.00.html |başlık=´Erdogan lehnt Entschuldigung bei Armeniern ab´ (Almanca)|yayımcı=Der Spiegel |erişimtarihi=2 Ocak 2009}}</ref> Bu kampanyaya karşı olanlar ise yeni kampanyalar başlattılar.<ref>{{Haber kaynağı |url=http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay&ArticleID=913117 |başlık=“Özür diliyorum”a karşı “Özür bekliyorum’u başlattılar |yayımcı=Radikal |erişimtarihi=19 Şubat 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090210071934/http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetay |arşivtarihi=10 Şubat 2009 |ölüurl=hayır }}</ref>

Türkiye'deki siyasetçiler, öğretim üyeleri, gazeteciler, öğrenciler, meslek kuruluşları ve her kesimden insanın katıldığı<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ozurdilemiyoruz.biz/index2.php |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=2 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150217014235/http://www.ozurdilemiyoruz.biz/index2.php |arşivtarihi=17 Şubat 2015 |ölüurl=evet}}</ref> "Özür Dilemiyoruz" adlı imza kampanyasına<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ozurdilemiyoruz.biz/ |başlık=Ermenilerden özür dilemiyoruz imza kampanyası |erişimtarihi=2 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150424213147/http://www.ozurdilemiyoruz.biz/ |arşivtarihi=24 Nisan 2015 |ölüurl=evet}}</ref> iştirak edenlerin sayısı Mayıs 2015 tarihi itibarıyla 91.000 kişiden fazla olmuştur.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ozurdilemiyoruz.biz/imzalayanlar.php |başlık=Kampanyaya katılanların listesi |erişimtarihi=2 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150425084016/http://www.ozurdilemiyoruz.biz/imzalayanlar.php |arşivtarihi=25 Nisan 2015 |ölüurl=evet}}</ref>

Dönemin Başbakanı [[Recep Tayyip Erdoğan]], aydınların 1915 olayları konusunda Ermenilerden özür dileme kampanyası başlatmasına tepki göstererek, konu ile ilgili olarak yaptığı açıklamada: "''Herhalde onlar böyle bir soykırımı işlemiş olacaklar ki özür diliyorlar. Türkiye Cumhuriyeti'nin böyle bir sorunu yok''" dedi.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.timeturk.com/tr/2008/12/17/basbakan-dan-ozurcu-aydinlara-tepki.html#.VUVEq47tmko |başlık=Time Türk, Başbakan'dan özürcü aydınlara tepki |erişimtarihi=2 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150528100547/http://www.timeturk.com/tr/2008/12/17/basbakan-dan-ozurcu-aydinlara-tepki.html#.VUVEq47tmko |arşivtarihi=28 Mayıs 2015 |ölüurl=hayır }}</ref>

[[Milliyetçi Hareket Partisi (1993)|Milliyetçi Hareket Partisi]] (MHP) Genel Başkanı [[Devlet Bahçeli]], yaptığı yazılı açıklamada, kendilerini aydın olarak tanımlayan bir grubun Ermenilerden özür dilenmesi amacıyla başlatmak istedikleri "özür diliyorum" kampanyasının "yozlaşma ve çürümenin ulaştığı vahim durumu göstermesi" açısından ibret verici olduğunu söyledi.<ref>{{Haber kaynağı |url=http://haber.mynet.com/detay/politika/Bahceli-ozur-dilenecek-bir-konu-yok/07Aralik2008/X1228648648078 |başlık=Bahçeli, özür dilenecek bir konu yok |yayımcı=Mynet |erişimtarihi=21 Aralık 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081210135717/http://haber.mynet.com/detay/politika/Bahceli-ozur-dilenecek-bir-konu-yok/07Aralik2008/X1228648648078 |arşivtarihi=10 Aralık 2008 |ölüurl=hayır }}</ref>

[[Türk Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı]], yaptığı açıklamada kampanyayı doğru bulmadığını, özür dilemenin yanlış olduğu ve zarar verici sonuçlar da doğurabilecek bir davranış olduğunu belirtti.<ref name=Genelkurmay>{{Haber kaynağı |url=http://www.ntvmsnbc.com/news/469547.asp |başlık=Genelkurmay: Özür dileme zarar verir |yayımcı=NTVMSNBC |erişimtarihi=21 Aralık 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081221165356/http://www.ntvmsnbc.com/news/469547.asp |arşivtarihi=21 Aralık 2008 |ölüurl=hayır }}</ref> Genelkurmayın yaptığı açıklama, Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Koray Çalışkan ve [[Sosyalist Demokrasi Partisi]] (SDP) Genel Başkanı Filiz Koçali tarafından "demokrasiye müdahale" olarak değerlendirildi.<ref name=Genelkurmay/>

[[Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Analizler Merkezi|TÜRKSAM]] Başkanı [[Sinan Oğan]], özür metninde "Ermeni Soykırımı" adı yerine "Büyük Felaket" (Մեծ Եղեռն ''Medz Yeğern'') adının kullanılmasının Türk halkını aldatmaya yönelik bir kelime oyunu olduğunu iddia etti. Oğan, Ermenicede bu kavramının [[İsa]]'nın [[çarmıh]]a gerilmesi için de kullanıldığını belirti. Bu ismin seçiminin [[Holokost]] (Yahudi Soykırımı) örneğinde olduğu gibi Ermenilerin de kendilerine has bir soykırım adı oluşturma çabası olduğunu iddia etti. Özür metninde soykırım kelimesinin kullanılmamasının amacının konu hakkında fazla bilgiye sahip olmayan Türk halkını aldatmak ve olayı basit ve masum bir özür kampanyası olarak göstererek imza toplamak ve dünyanın en büyük suçu kabul edilen [[soykırım]] suçunu Türk halkına kabul ettirmek olduğunu savundu.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.turksam.org/tr/makale-detay/424-ermenilerin-turklerden-ozur-dilemesi-ne-anlama-gelir |başlık=TÜRKSAM Uluslararası İlişkiler ve Stratejik analizler Merkezi |erişimtarihi=2 Mayıs 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20160506164307/http://www.turksam.org/tr/makale-detay/424-ermenilerin-turklerden-ozur-dilemesi-ne-anlama-gelir |arşivtarihi=6 Mayıs 2016 |ölüurl=evet}}</ref>

Türkiye Cumhuriyeti tarihinde bir ilk olarak 24 Nisan 2014 arefesinde Başbakanlık tarafından Ermenice dahil dokuz dilde bir taziye mesajı yayınlanarak "''Ermeni vatandaşlarımız ve dünyadaki tüm Ermeniler için özel bir anlam taşıyan 24 Nisan, tarihi bir meseleye ilişkin düşüncelerin özgürce paylaşılması için değerli bir fırsat sunmaktadır. (...) Türkiye'de 1915 olaylarına ilişkin farklı görüş ve düşüncelerin serbestçe ifade edilmesi; çoğulcu bir bakış açısının, demokrasi kültürünün ve çağdaşlığın gereğidir.''" dendi. "''Her din ve milletten milyonlarca insanın hayatını kaybettiği I. Dünya Savaşı esnasında, tehcir gibi gayr-ı insani sonuçlar doğuran hadiselerin yaşanmış olması, Türkler ile Ermeniler arasında duygudaşlık kurulmasına ve karşılıklı insani tutum ve davranışlar sergilenmesine engel olmamalıdır.''" ifadesine yer verilen "''Kadim ve eşsiz bir coğrafyanın benzer gelenek ve göreneklere sahip halklarının, geçmişlerini olgunlukla konuşabileceklerine, kayıplarını kendilerine yakışır yöntemlerle ve birlikte anacaklarına dair umut ve inançla, 20. yüzyılın başındaki koşullarda hayatlarını kaybeden Ermenilerin huzur içinde yatmalarını diliyor, torunlarına taziyelerimizi iletiyoruz.''" dendi.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/04/140423_erdogan_1915_aciklama | başlık = 1915'te ölen Ermeniler için ilk taziye mesajı | erişimtarihi = 28 Kasım 2020 | yayımcı = BBC | tarih = 23 Nisan 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160607101329/https://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/04/140423_erdogan_1915_aciklama | arşivtarihi = 7 Haziran 2016 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://www.sabah.com.tr/yazarlar/amerika/markar.esayan/2015/01/27/turkiyede-degisen-1915-algisi | başlık = Türkiye’de değişen 1915 algısı | erişimtarihi = 28 Kasım 2020 | yayımcı = Sabah | tarih = 27 Ocak 2015 | yazar = Markar Esayan | arşivurl = https://web.archive.org/web/20201101095602/https://www.sabah.com.tr/yazarlar/amerika/markar.esayan/2015/01/27/turkiyede-degisen-1915-algisi | arşivtarihi = 1 Kasım 2020 | ölüurl =hayır}}</ref>

Bunun ardından, her yıl 24 Nisan'da resmi taziye mesajı yayınlanması gelenek haline geldi.

=== Kültürel kayıp ===
[[Dosya:Varagavank view Bachmann 1913.png|thumbnail|Van'daki [[Yedi Kilise (Van)|Yedi Kilise]]'nin Türk ordusu tahrip etmeden önce 1913'te çekilmiş bir fotoğrafı.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Kévorkian|ad=Raymond H.|yazarbağı=Raymond Kévorkian|başlık=The Armenian Genocide: A Complete History|url=https://archive.org/details/armeniangenocide00kvor|yıl=2011|yayıncı=[[I.B. Tauris]]|yer=Londra|isbn=978-1-84885-561-8|s=[https://archive.org/details/armeniangenocide00kvor/page/n333 326]}}</ref>]]
{{Ayrıca bakınız|Türkiye'deki Ermeni kültürel mirası}}
Ermeni kültür, din, tarih ve toplumsal mirasına ait nesnelerin yok edilmesi, hem kırımın kendisinin hem de sonrasındaki inkâr sürecinin bir başka önemli parçasıydı. Bu bağlamda Ermeni kiliseleri ve manastırları tahrip edildi veya camilere dönüştürüldü, Ermeni mezarlıkları yerle bir edildi ve Van gibi bazı şehirlerde Ermeni mahalleleri yıkıldı.<ref>Bevan, Robert. ''The Destruction of Memory: Architecture at War''. Reaktion Books, 2007, ss. 52-60.</ref>

Katliamlarla aynı dönemde Ermeniler tazminat almaksızın servetlerini ve mülklerini kaybetti.<ref name="TottenParsons2004">{{Kitap kaynağı|soyadı1=Totten|ad1=Samuel|yazarbağı1=Samuel Totten|soyadı2=Parsons|ad2=William S.|soyadı3=Charny|ad3=Israel W.|yazarbağı3=Israel Charny|başlık=Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts|url=https://books.google.com/books?id=5Ef8Hrx8Cd0C&pg=PA69|erişimtarihi=24 Nisan 2016|yıl=2004|yayıncı=Psychology Press|isbn=978-0-415-94430-4|sayfa=69|arşivurl=https://web.archive.org/web/20161229114344/https://books.google.com/books?id=5Ef8Hrx8Cd0C&pg=PA69|arşivtarihi=29 Aralık 2016|ölüurl=hayır}}</ref> İş yerleri ve çiftleri ellerinden alındı; tüm okullar, kiliseler, hastaneler, yetimhaneler, manastırlar ve mezarlıklar Türk devletinin mülkü hâline geldi.<ref name="TottenParsons2004" /> Ocak 1916'da Osmanlı Ticaret ve Ziraat Nezareti, imparatorluğun sınırları içinde faaliyet gösteren tüm mali kuruluşların Ermeni varlıklarını hükûmete devretmesini emreden bir kararname çıkardı.<ref name="Business Wire">{{Haber kaynağı | başlık = Armenian Genocide Descendants File Class Action against Deutsche Bank and Dresdner Bank Announces Kabateck Brown Kellner LLP | yayıncı = Business Wire | tarih = 6 Mayıs 2010 | url = http://www.prweb.com/releases/2006/01/prweb332249.htm | erişimtarihi = 25 Aralık 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20171020050850/http://www.prweb.com/releases/2006/01/prweb332249.htm | arşivtarihi = 20 Ekim 2017 | ölüurl =evet}}</ref><!---https://books.google.com.tr/books?id=Ykw0BwAAQBAJ&dq=Ticaret+ve+Ziraat+Nezareti+ermeni&hl=tr&source=gbs_navlinks_s ---> Gayrimenkul, nakit, banka mevduatı ve mücevheratın yanı sıra altı milyon Türk altın parasının böylece Ermenilerden alındığı kaydedildi. Bu varlıklar daha sonra [[Deutsche Bank|Deutsche]] ve [[Dresdner Bank|Dresdner]] bankaları dahil çeşitli Avrupa bankalarına yatırıldı.<ref name="Business Wire" /><!---http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/ermenilerden-alman-bankalarina-paramizi-iade-edin-davasi-3787298--->

I. Dünya Savaşı'nın son bulmasıyla Ermeni Kırımı'ndan sağ kalanların bazıları evlerine geri dönmeye ve mülklerini geri istemeye çabaladı ancak [[Ankara Hükûmeti]] bunun önüne geçti.<ref name="TottenParsons2004" />

1914'te İstanbul Ermeni Patriği, gözetimi altındaki Ermeni kutsal bölgelerinin bir listesini hazırladı. Bu listede 200 tanesi manastır, 1.600 tanesi kilise olmak üzere 2.549 dini yer vardı. 1974'te UNESCO, 1923'ten sonra Türkiye'nin doğusunda ayakta kalan 913 Ermeni tarihî eserinden 464 tanesinin tamamen ortadan kaybolduğunu, 252 tanesinin harabeye dönüştüğünü ve 197 tanesinin onarılması gerektiğini belirten bir açıklama yaptı.<ref>[http://www.genocide-museum.am/trk/cultural_genocide.php Kültürel Soykırım] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160328022202/http://www.genocide-museum.am/trk/cultural_genocide.php |tarih=28 Mart 2016 }}, The Armenian Genocide Museum-Institute.<br />{{Kitap kaynağı|soyadı=Bevan|ad=Robert|başlık=The destruction of memory architecture at war|yıl=2006|yayıncı=Reaktion|yer=Londra|isbn=1-86189-638-7|sayfalar=52-59|url=https://books.google.com/books?id=Xuz6GngdaVsC|erişimtarihi=25 Aralık 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200613224207/https://books.google.com/books?id=Xuz6GngdaVsC|arşivtarihi=13 Haziran 2020|ölüurl=hayır}}</ref>

=== Kültürel yansımaları ===
;Romanlar
Ermeni soykırımı tezlerine dayanak oluşturan önemli birincil kaynaklar, ABD Büyükelçisi [[Henry Morgenthau]]'nun ''[[Büyükelçi Morgenthau'nun Öyküsü]]'' (1919), Alman din adamı [[Johannes Lepsius]]'un ''Bericht über die Lage des armenischen Volkes in der Türkei'' (Ermeni Halkının Türkiye'deki Durumunu Anlatan Rapor - 1916) adlı eserleri ile, İngiliz Hükûmeti'nin tarihçi [[James Bryce]] ve [[Arnold Toynbee]]'ye hazırlattığı bir belge derlemesi olan ''Mavi Kitap'' 'tır.
* [[Franz Werfel]], ''[[Musa Dağ'da Kırk Gün]]'' (1936) adlı [[Samandağı]] Ermenilerinin direnişini anlatan romanı yazmıştır.
* Douglas Scott, ''The Disinherited'' (Mirassız bırakılanlar), Century, 1990
* Louis Carzou, ''La Huitième Colline'' (Sekizinci Tepe), Liana Levi, 2006
* Halil İbrahim Özcan, Küller Arasında, NoktaKitap, 2009

;Filmler
* ''Ravished Armenia'' (ABD, 1919)
* ''America America'' (ABD, 1963)
* ''Nahapet'' (Sovyetler Birliği, 1977)
* ''The Forty Days of Musa Dagh'' (ABD, 1982)
* ''[[Mayrig]]''&nbsp;(Fransa, 1991)
* ''Avetik'' (Hollanda, 1992)
* ''[[Ararat (film)|Ararat]]'' (Kanada, 2002)
* ''[[Tarlakuşları Çiftliği]] (İtalya, 2007)''
* ''Ravished Armenia'', restore edilmiş ve 23dk. eklenmiş versiyonu (2009, ABD)
* ''[[Kesik (film)|Kesik]]'' (Almanya, 2014)
* ''1915'' (ABD, 1915)
* ''The Promise'' (ABD, 2016)
* ''[[Osmanlı Subayı]]'' (2017)

;Müzik
* [[System of a Down]]: ''P.L.U.C.K.''
* System of a Down: ''Holy Mountains''
* [[Serj Tankian]]: ''Yes, It's Genocide''
* Diamanda Galas: Defixiones, Will and Testament: Orders from the Dead

== Galeri ==
<gallery>
Dosya:Near East Relief slide.jpg|[[Yakın Doğu Amerikan Yardım Heyeti]] tren vagonlarından inen kadınlara yardım ederken (1919)
Dosya:Near east relief the armenian refugees in syria-1.png|Suriye'de Ermeniler
Dosya:Near East relief armenian woman with baby in syria3.png|Suriye'de Ermeni anne ve çocuğu
Dosya:Near East relief armenians bound for Greece.png|Yunanistan'a gemi ile taşınan Ermeniler
Dosya:Armenians 1915 escaping from a railroad train.png|Tehcire tabi tutulanlar Ermeniler tren vagonlarıyla
Dosya:Armenian Genocide Memorial - Yerevan (2903020364).jpg|Soykırım Anıtı
Dosya:April24Victims.jpg|24 Nisan'da tutuklanan Osmanlı Ermenisi aydınlar
Dosya:Bursa Armenian Genocide Orphans.jpg|Ermeni yetimler, Bursa
Dosya:Armenian Genocide Orphans in Pera.jpg|Ermeni yetimler, Pera
Dosya:Armenian woman kneeling beside dead child in field.png|Ermeni anne ve çocukları
Dosya:Armenian genocide4.jpg|Ermeni çocuklar, Doğu Anadolu
Dosya:Armenians hung.jpg|Alman ve Osmanlı muhafızları tarafından asılan Ermeniler
Dosya:Armenian refugees at Van crowding around a public oven during 1915.png|Tehcir edilen Ermeniler fırın önünde ekmek bekliyorlar, Van
Dosya:Armenianvictimsassault.jpg|Ermeni çocukların cesetleri
Dosya:Armenianmothermourning.jpg|Beş çocuğunun cesetlerinin yanında bir Ermeni anne
Dosya:BaqubaArmenianOrhpans.jpg|Irak'ta 850 Ermeni yetim çocuk
Dosya:Armenian_genocide_heads.jpg|Başı kesilmiş Ermenilerin başları
Dosya:Armenian_woman_and_sons.jpg|Ölmüş çocuğunun yanında duran anne
</gallery>

== Ayrıca bakınız ==
* [[Ermeni Soykırımı'nın inkârı]]
* [[1915'te Ermeni aydınların sürgünü]]
* [[Dersim İsyanı]]
* [[Ermenistan-Türkiye ilişkileri]]
* [[Müslüman-Türk katliamları]]
* [[Osmanlı İmparatorluğu gerileme dönemi]]
* [[Rum Kırımı]]
* [[Süryani Katliamı]]
* [[Türkiye'de ırkçılık]]
* [[Hamidiye katliamları]]
* [[Adana katliamı]]

== Notlar ==
{{Kaynakça|group="not"}}

== Kaynakça ==
{{kaynakça}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==
<div class="references-small">
* [https://web.archive.org/web/20130207120401/http://www.tsk.tr/8_tarihten_kesitler/8_1_ermeni_sorunu/konular/gorduklerim_yasadiklarim/yarbay_tverdohlebov.pdf Gördüklerim Yaşadıklarım, Rus Yarbay Tverdohlebov (Gn. Kur. Bşk. Yayınları/PDF formatında kitap)]
* Ahmed Rüstem Bey, (Çev. Cengiz Aydın), ''Cihan Harbi ve Türk Ermeni Meselesi'', Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2001. ISBN 975-8509-14-4
* {{Kaynak |url=https://www.worldcat.org/oclc/42716426 |başlık=İnsan hakları ve Ermeni sorunu : İttihat ve Terakki'den Kurtuluş Savaşı'na |yazarbağı=Taner Akçam |tarih=1999 |yer=Kızılay, Ankara |yayıncı=İmge Kitabevi |seri=1. baskı |ad=Taner |soyadı=Akçam |isbn=975-533-246-4 |oclc=42716426}}
* {{Kaynak |url=https://www.worldcat.org/oclc/220038517 |başlık=Türk ulusal kimliği ve Ermeni sorunu |tarih=2001 |yer=Cağaloğlu, İstanbul |yayıncı=Su Yayınları |seri=5. baskı Tarihi |ad=Taner |soyadı=Akçam |isbn=975-6709-15-4 |oclc=220038517}}
* {{Kaynak |url=https://www.worldcat.org/oclc/46735286 |başlık=Ermeni tabusu aralanırken : diyalogdan başka bir çözüm var mı? |tarih=2000 |yer=Cağaloğlu, İstanbul |yayıncı=Su Yayınları |ad=Taner |soyadı=Akçam |isbn=975-6709-06-5 |oclc=46735286}}
* [[Gündüz Suphi Aktan|Aktan, Gündüz Suphi]], ''[[Açık Kriptolar]]'', Aşina Kitaplar, Ankara, 2006. ISBN 978-9944-963-05-3
* Dadrian, Vahakn N. (Çev. Attila Tuygan), ''Ermeni Soykırımında Kurumsal Roller'', Belge Yayınları, İstanbul, 2004. ISBN 975-344-300-5
* Gaunt, David (Çev. Ali Çakıroğlu), ''Katliamlar, Direniş, Koruyucular: I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu'da Müslüman-Hıristiyan İlişkileri'', Belge Yayınları, İstanbul, 2007. ISBN 975-344-387-0
* [[Yusuf Halaçoğlu|Halaçoğlu, Yusuf]], ''Ermeni Tehciri'', Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2003. ISBN 975-8486-15-2
* İrtem, Süleyman Kani, ''Ermeni, Meselesinin İçyüzü'', Temel Yayınları, İstanbul, 2004, ISBN 975-410-047-0
* Kılıç, Selami, Ermeni Sorunu ve Almanya, İstanbul, 2003, ISBN 975-343-381-6
* Palalı, İrfan, ''Tehcir Çocukları'', Su Yayınları, İstanbul, 2008. ISBN 9756709467
* Temir, Taner, ''1915 ve Sonrası Türkler ve Ermeniler'', İmge Kitabevi, Ankara, 2001. ISBN 975-533-318-5
* Samuel Weems, Ermenistan: Terörist “Hıristiyan” Ülkenin Sırları, (Armenia: Secrets of A “Christian” Terrorist State), Azeri Türkçesinden çeviren Hüseyin Adıgüzel (İstanbul: İleri Yayınları, March 2006), ISBN 975-6288-82-5, 392 sayfa.
* [[Leonid Bolhovitinov|Bolhovitinov, Leonid Mitrofanoviç]], (Yayına hazırlayan: Mehmet Perinçek), ''[[Bolhovitinov 11 Aralık 1915 Tarihli Resmî Ermeni Raporu (kitap)|Bolhovitinov 11 Aralık 1915 Tarihli Resmî Ermeni Raporu]]'', Doğan Kitap, İstanbul, 2009. ISBN 978-605-111-115-5
*{{Kitap kaynağı|soyadı1=Üngör|ad1=Uğur Ümit|soyadı2=Polatel|ad2=Mehmet|yazarbağı1=Uğur Ümit Üngör|yazarbağı2=Mehmet Polatel|başlık=Confiscation and destruction: The Young Turk Seizure of Armenian Property|yıl=2011|yayıncı=e Continuum International Publishing Group|yer=New York|isbn=978-1-4411-3578-0|url=https://books.google.com/books?id=06K7KM4s-wgC|kaynak=harv|erişimtarihi=25 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190729040959/https://books.google.com/books?id=06K7KM4s-wgC|arşivtarihi=29 Temmuz 2019|ölüurl=hayır}}
</div>

== Dış bağlantılar ==
{{Vikiler| commons= Armenian_Genocide| s= Ermeni soykırımı iddiaları | }}
* {{Kaynak | url = http://genocide-museum.am/trk/ | başlık = Ermeni Soykırımı Müzesi ve Enstitüsü | yer = Erivan, [[Ermenistan|ERM]] | erişimtarihi = 25 Ağustos 2018 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20180820122403/http://www.genocide-museum.am/trk/ | arşivtarihi = 20 Ağustos 2018 | ölüurl = hayır }}.
* {{Kaynak | url = http://turkish.armenian-genocide.org | başlık = Ermeni Milli Enstitüsü | yer = Washington, D.C. | erişimtarihi = 12 Ekim 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200817183529/https://turkish.armenian-genocide.org/ | arşivtarihi = 17 Ağustos 2020 | ölüurl = hayır }} (Ermeni Soykırımı çalışmalarına, araştırmalarına ve doğrulamaları için)

{{Ermeni Kırımı}}
{{Ermeni Sorunu}}
{{Ermenistan konuları}}
{{I. Dünya Savaşı}}
{{Türk milliyetçiliği}}
{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Ermeni Kırımı| ]]
[[Kategori:Ermenistan-Türkiye ilişkileri]]
[[Kategori:Asya'da etnik temizlik]]
[[Kategori:Avrupa'da etnik temizlik]]
[[Kategori:Türkiye Cumhuriyeti tarihi]]
[[Kategori:Batı Azerbaycan Eyaleti tarihi]]
[[Kategori:I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı İmparatorluğu]]