Vikipedi

Süt

Memelilerin meme bezleri tarafından üretilen beyaz sıvı
Başlığın diğer anlamları için Süt (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Süt, dişi memelilerin yavrularını beslemek için memelerinden gelen, besin değeri yüksek olan beyaz bir sıvıdır. Ayrıca bazı bitkilerin türlü organlarında bulunan beyaz renkte öz suya ve erkek balığın tohumuna da süt denir.

Bir bardak inek sütü
Otlanmakta olan bir inek.

Süt, kalsiyum ve proteinin yanı sıra laktoz, süt yağı ve doymuş yağ da dahil olmak üzere birçok besin içerir.[1] Sütteki bağışıklık faktörleri ve bağışıklık düzenleyici bileşenler süt bağışıklığına katkıda bulunur. Kolostrum adı verilen erken laktasyon sütü, birçok hastalığa karşı bağışıklık sistemini güçlendiren antikorlar ve bağışıklık düzenleyici bileşenler içerir. ABD CDC ajansı, 12 aylıktan büyük çocukların günde iki porsiyon süt ürünü tüketmesini önermektedir ve dünya çapında altı milyardan fazla insan süt ve süt ürünleri tüketmektedir.[2]

Tarımsal bir ürün olarak süt, çiftlik hayvanlarından, çoğunlukla ineklerden toplanır. 2011 yılında süt çiftlikleri 260 milyon süt ineğinden yaklaşık 730 milyon ton süt üretti.[3] Hindistan dünyanın en büyük süt üreticisi ve süt tozunun önde gelen ihracatçısıdır. Yeni Zelanda, Almanya ve Hollanda en büyük süt ürünleri ihracatçılarıdır. 750-900 milyon kişi süt çiftliği yapan hanelerde yaşamaktadır.

Süt yoğurt, ayran, tereyağı, peynir, krema, dondurma, kefir, smetana, krema, kaymak, katık, kesmik gibi ürünlerin yapılmasında hammadde olarak kullanılır.

Tarihi

değiştir

İnsanlar diğer memelilerin sütünü düzenli olarak tüketmeyi ilk kez Neolitik Devrim sırasında hayvanların evcilleştirilmesi veya tarımın gelişmesiyle öğrendi. Bu gelişme, Mezopotamya'da M.Ö. 9000-7000'den[4] Amerika'da M.Ö. 3500-3000'e kadar çeşitli küresel bölgelerde bağımsız olarak meydana geldi.[5]

Yine MÖ 8. yüzyılda Homeros'un yazılarında süt, süt kesiği ve peynirle ilgili anlatımlara rastlanır.

İncil'de de İbrahim Peygamber'in üç meleğe tatlı ve ekşi süt sunduğu anlatılır. MÖ 4. yüzyılda Antik Trakya ahalisi, yoğurt ya da yoğurt benzeri "prokiş" dedikleri bir çeşit ekşi süt üretiyorlardı. Süt işleme tekniklerini bugünkü Rusya, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine tanıtanların da Türkler, Moğollar ve diğer göçebe kavimler olduğu tahmin edilmektedir.

 
1932'de Almanya'da süt içenler

Yararları

değiştir

Kaliforniya Üniversitesi'nden Doktor Cedric Garland'ın 20 yıllık bir araştırması, süt tüketen kişilerin daha sağlıklı bağırsaklara sahip olduğunu gösterdi. 20 yıl boyunca 2000 kişiyi inceleyen Garland, günde 2-3 bardak süt içen kişilerde bağırsak sorunlarına, hatta bağırsak kanserine pek rastlamadığını belirtti. Bu yüzden Garland, bağırsak kanserini önlemek için günde 2-3 bardak süt tüketilmesini öneriyor. Tıpkı diğer bilim insanları gibi, Garland da sütün içerdiği kalsiyum ve D vitamininden dolayı bu kadar yararlı olduğunu ileri sürüyor. 1987 yılında yapılan bir araştırmada, Avusturya'da bol miktarda bağırsak kanserine rastlanması dikkat çekti. Haftada en az 2-3 bardak süt tüketmeyen kişilerde, bağırsak kanserine yakalanma olasılığının daha yüksek olduğu tespit edildi.[6]

Uzmanlar, sütte bulunan kalsiyumun bağırsaklardaki, kansere yol açabilen fazla asitleri yok ettiğini ve böylece sindirim sisteminin sağlıklı bir şekilde çalıştığını belirtmektedir. New York Kanser Araştırma Merkezi'nde kanser hastaları incelenip süt içen hastaların kanser hücrelerine bakıldığında, hücre gelişmelerinde yavaşlamaya rastlanmıştır. Böylece, kalsiyumun kanser hücrelerinin gelişimini yavaşlattığı teorisi desteklenmiş oldu. Boston'lu bilim insanları, fermente sütün içerdiği lactobacillus acidophilus bakterisinin de bağırsak kanserine karşı etkili olduğunu savunmaktadırlar.

Japon araştırmacılar, her gün süt içerek mide kanserinden de uzak durulabileceğini öne sürmektedirler. Yapılan birçok uluslararası araştırmalarda, süt tüketen kişilerde akciğer kanserine de pek rastlanmadı. Johns Hopkins Üniversitesi araştırmacıları, süt içen kişilerde kronik bronşite pek rastlamadıklarını dile getirdiler. Uzmanlar sütün sigara, alkol ve bol miktarda kahve gibi bağımlılık yapan maddeleri tüketen kişileri bile koruduğuna dikkat çektiler. Yapılan araştırmalarda 1-2 paket sigara içen ve süt tüketmeyen kişilerde, kronik bronşite yakalanma olasılığının daha yüksek olduğu görüldü.

Tüketimi

değiştir

Bebeklik ve çocukluk döneminde süt tüketimi

değiştir

Süt, insanların doğumlarından itibaren aldıkları ilk besindir. İlk günlerinde annelerinin sütüyle beslenen bebeklere, daha sonraları hem anne sütü hem de hayvani sütler verilir. Anne sütü, insan vücudu tarafından üretilemeyen esansiyel amino asitler ve yağ asitlerini içermesinden dolayı zengin bir besin kaynağıdır. Aynı zamanda içerdiği kalsiyum ile diş ve kemik gelişiminin tamamlanmasında birincil rol oynar.

Yetişkinlerde süt tüketimi

değiştir

Zamanla süt tüketiminin (başlıca inek sütü) azaltılması yetişkinlik döneminde laktoz intoleransı ve dolayısıyla sütün sindirilememesinden kaynaklanan hazımsızlığa yol açabilir. Bu durumda vücutta gaz birikimi ve yumuşak gaitaya, karın ağrılarına yol açabilir.

Yaşlılık döneminde süt tüketimi

değiştir

Süt ve süt ürünlerinin uyumluluğu, çeşitliliği ve besleyici olması, bu ürünleri yaşlılar için de değerli kılmaktadır. Süt ve süt ürünleri gıdalara ilgisini kaybeden kişiler için özellikle önemlidir. Süt çeşitli gıdalarda çeşitli pişirme şekilleri ile kullanılabilir. Soslarda, puddinglerde, kahvaltılarda veya soğuk ve sıcak içeceklerde kullanılabilir. Süt ve peynir besleyiciliği artırmak için diğer gıdalara eklenebilir (çorbalar, püreler gibi).

Gıda dışı kullanımları

değiştir

Sütün bir içecek veya yiyecek kaynağı olarak kullanılmasının yanı sıra çiftçiler ve bahçıvanlar tarafından organik mantar ilacı ve gübre olarak kullanıldığı tanımlanmaktadır, ancak etkinliği tartışılmaktadır.[7][8][9] Seyreltilmiş süt çözeltilerinin üzüm asmalarında küllenmeyi önlemede etkili bir yöntem sağladığı ve bitkiye zarar verme ihtimalinin düşük olduğu gösterilmiştir.[10][11]

Süt boyası veya sütlü boya, toksik olmayan su bazlı bir boyadır. Genellikle renk için pigmentler eklenerek süt ve kireçten yapılabilir.[12][13][14]

Süt yüzyıllardır saç ve cilt bakımında kullanılmıştır. Kuaför Richard Marin, bazı kadınların saçlarına parlak bir görünüm kazandırmak için saçlarını sütle yıkadıklarını belirtiyor. Kozmetik kimyageri Ginger King, sütün "(derideki) döküntüleri temizlemeye ve temizlemeye yardımcı olabileceğini ve saçı daha yumuşak hale getirebileceğini belirtiyor. Bazı ticari saç ürünleri süt içerir.[15]

Bileşimi

değiştir
Süt türlerinin kompozisyonu analizi, 100 gramda
İçerik Birim İnek Keçi Koyun Bufalo
Su g 87,8 88,9 83,0 81,1
Protein g 3,2 3,1 5,4 4,5
Yağ g 3,9 3,5 6,0 8,0
----Doymuş yağ asitleri g 2,4 2,3 3,8 4,2
----Tekli doymamış yağ asitleri g 1,1 0,8 1,5 1,7
----Çoklu doymamış yağ asitleri g 0,1 0,1 0,3 0,2
Karbonhidratlar (laktoz şekeri) g 4,8 4,4 5,1 4,9
Kolesterol mg 14 10 11 8
Kalsiyum mg 120 100 170 195
Enerji kcal 66 60 95 110
kJ 275 253 396 463

Homojenize süt

değiştir

Homojenizasyon sütün delikleri mikron ölçülerinde olan süzgeçlerden tonlarca basınçla geçirilmesidir. Böylece süt içerisinde yağ kürecikleri parçalanarak, kaymak oluşumu yani süt yağının sütün yüzeyinde birikmesi engellenir.

Türler arası süt tüketimi

değiştir

Türler arası süt tüketimi sadece insanlara özgü değildir. Martıların, kın gagalıların, skuaların, batı martılarının ve yabani kedilerin fokların meme uçlarından doğrudan süt çaldıkları rapor edilmiştir.[16][17][18][19]

Süt türleri

değiştir

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Milk". The Nutrition Source (İngilizce). Harvard T.H. Chan School of Public Health. July 2021. Erişim tarihi: 17 Nisan 2024. 
  2. ^ "Cow's Milk and Milk Alternatives". Centers for Disease Control and Prevention. 25 Mayıs 2022. 13 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2022. 
  3. ^ "World Dairy Cow Numbers". [FAO]. 14 Ocak 2014. 23 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2014. 
  4. ^ Bellwood, Peter (2005). "The Beginnings of Agriculture in Southwest Asia". First Farmers: the origins of agricultural societies. Malden, MA: Blackwell Publishing. ss. 44-68. ISBN 978-0-631-20566-1. 
  5. ^ Bellwood, Peter (2005). "Early Agriculture in the Americas". First Farmers: the origins of agricultural societies. Malden, MA: Blackwell Publishing. ss. 146-79. ISBN 978-0-631-20566-1. 
  6. ^ 23 Kasım 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20231123192238/https://www.webmd.com/diet/features/does-dairy-do-colon-good arşivlendi. Does Dairy Do a Colon Good?
  7. ^ Campbell, Malcolm (19 Eylül 2003). "Fact Sheet: Milk Fungicide". Australian Broadcasting Corporation. 18 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2009. 
  8. ^ Hoffelt, Jeffrey (25 Mayıs 2011). "Milk works as fertilizer, says preliminary study". Minnesota Farm Guide. 1 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2015. 
  9. ^ Phipps, Nikki. "Milk Fertilizer Benefits: Using Milk Fertilizer On Plants". gardeningknowhow.com. 30 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2015. 
  10. ^ "Drop of white the right stuff for vines". Science Daily. 12 Eylül 2002. 17 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2009. 
  11. ^ Wagner Bettiol; Brenno Domingues Astiarraga; Alfredo José Barreto Luiz. "Effectiveness of cow's milk against zucchini squash powdery mildew (Sphaerotheca fuliginea) in greenhouse conditions". agrar.de. 25 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2015. 
  12. ^ Beecher, Henry Ward (1859). Plain and pleasant talk about fruits, flowers and farming. Harvard University: Derby & Jackson. s. 187. Milk paint. 
  13. ^ Transvaal (Colony). Dept. of Agriculture, Transvaal (South Africa). Dept. of Agriculture (1906). The Transvaal agricultural journal, Volume 4. University of California: Transvaal (Colony). Dept. of Agriculture, Transvaal (South Africa). Dept. of Agriculture. s. 876. 23 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2020. 
  14. ^ Baird, Henry Carey (1867). The painter, gilder, and varnisher's companion: containing rules and regulations in every thing relating to the arts of painting, gilding, varnishing and glass-staining. Numerous useful and valuable receipts ... (10.10url=https://books.google.com/books?id=IcM5AAAAMAAJ&q=Milk+paint&pg=PA98 bas.). Philadelphia/University of Wisconsin – Madison: Henry Carey Baird. s. 97. 23 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi |arşiv-url= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım). 
  15. ^ Arterbery, Andrea (15 Temmuz 2016). "The Benefits of Applying Milk to Your Hair and Skin". www.allure.com. Allure. 6 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2019. 
  16. ^ Sazima. "Cleaner birds: an overview for the Neotropics". Museu de Zoologia, Universidade Estadual de Campinas. 10 (4). 10 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2023. 
  17. ^ Chester (1993). Antarctic birds and seals. 25 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2023. 
  18. ^ Gallo-Reynoso (2010). "Feral cats steal milk from northern Elephant Seals". Therya. 1 (3): 207-211. doi:10.12933/therya-10-14  . 
  19. ^ "Antarctica's Milk-Stealing, Grudge-Holding Seabirds". Boston NPR. 2016. 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2023. 

Ayrıca bakınız

değiştir

Dış bağlantılar

değiştir
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Süt&oldid=34129310" sayfasından alınmıştır