Gubat
Ang kagubatan o gubat ay ang pinakamalaking ekosistemang panlupa sa Daigdig ayon sa sukat, at matatagpuan saan man panig ng mundo.[1] Nasa tropikal na latitud ang 45 porsiyento ng kagubatan. Ang susunod na pinakamalaking bahagi ng kagubatan ay matatagpuan sa mga subartikong klima, na sinusundan ng mga katamtaman, at subtropikal na mga sona.[2]
Ang mga kagubatan ay bumubuo ng 75% ng kabuuang pangunahing produksyon ng biyospero ng Daigdig, at naglalaman ng 80% ng biyomasa ng halaman ng Daigdig. Tinatantya ang netong pangunahing produksyon sa 21.9 gigatonelada ng biyomasa bawat taon para sa kagubatang tropikal, 8.1 para sa kagubatang may katamtamang temperatura, at 2.6 para sa kagubatang boreal.[1]
Ang mga kagubatan ay bumubuo ng mga natatanging biyoma sa iba't ibang latitud at elebasyon, at may iba't ibang antas ng presipitasyon at ebapotranspirasyon.[3] Kasama sa mga biyoma na ito ang mga kagubatang boreal sa mga subartikong klima, mga kagubatang tropikal na mamasa-masa at mga kagubatang tuyong tropikal sa paligid ng Ekwador, at kagubatang katamtamang klima sa gitnang latitud. Nabubuo ang mga kagubatan sa mga lugar ng Daigdig na may mataas na pag-ulan, habang nagdudulot ang mga tuyong kondisyon ng paglipat sa sabana. Gayunpaman, sa mga lugar na may katamtamang antas ng pag-ulan, mabilis ang kagubatan na lumilipat sa sabana kapag ang porsyento ng lupa na sakop ng mga puno ay bumaba sa ibaba 40 hanggang 45 porsyento.[4] Naipapakita ng pananaliksik na isinagawa sa maulang gubat ng Amasoniya na maaaring baguhin ng mga puno ang mga antas ng pag-ulan sa isang rehiyon, na naglalabas ng tubig mula sa kanilang mga dahon bilang antisipasyon ng mga pana-panahong pag-ulan upang magbunsod ng tag-ulan nang maaga. Dahil dito, nagsisimula ang pana-panahong pag-ulan sa Amasoniya ng dalawa hanggang tatlong buwan nang mas maaga kaysa sa kung hindi man pinapayagan ng klima.[5][6] May potensyal na pagkagambala ang deporestasyon sa Amasoniya at antropohenikong pagbabago ng klima sa prosesong ito, na nagiging sanhi ng kagubatan na dumaan sa isang saklaw kung saan lumipat ito sa sabana.[7]
Ang deporestasyon ay nagbabanta sa maraming ekosistema ng kagubatan. Nangyayari ang deporestasyon kapag tinanggal ng mga tao ang mga puno sa isang lugar ng kagubatan sa pamamagitan ng pagputol o pagsunog, alinman sa pag-aani ng troso o upang gumawa ng paraan para sa pagsasaka. Nangyayari ang karamihan sa deporestasyon ngayon sa mga kagubatang tropikal. Ang karamihan sa deporestasyon na ito ay dahil sa produksyon ng apat na kalakal: kahoy, baka, balatong, at langis ng palma.[8] Sa nakalipas na 2,000 taon, nabawasan ang lugar ng lupain na sakop ng kagubatan sa Europa mula 80% hanggang 34%. Ang malalaking lugar ng kagubatan ay natanggal na rin sa Tsina at sa silangang Estados Unidos,[9] kung saan 0.1% lamang ng lupain ang hindi nagalaw.[10] Halos kalahati ng kagubatan ng Daigdig (49 porsiyento) ay medyo buo, habang matatagpuan ang 9 na porsiyento sa mga piraso na may kaunti o walang koneksyon. Ang mga maulang gubat at koniperong boreal na kagubatan ay ang mga kagubatan na pinakamababa ang pagkapira-piraso, samantalang ang mga kagubatang tuyong subtropikal at oseanikong katamtaman na kagubatan ang kabilang sa mga pinakapira-piraso. Humigit-kumulang 80 porsiyento ng kagubatan sa mundo ay matatagpuan sa mga patse na mas malaki kaysa sa 1 milyon ektarya (2.5×106 akre). Matatagpuan ang natitirang 20 porsyento sa higit sa 34 milyong mga patse sa buong mundo - mas mababa ang karamihan sa 1,000 ektarya (2,500 akre) ang laki.[2]
Ang lipunan ng tao at kagubatan ay maaaring makaapekto sa isa't isa nang positibo o negatibo.[11] Nagbibigay ang mga kagubatan ng mga serbisyo sa ekosistema sa mga tao at nagsisilbing mga atraksyong panturista. Maaari ring makaapekto ang kagubatan sa kalusugan ng mga tao. Ang mga aktibidad ng tao, kabilang ang hindi napapanatiling paggamit ng mga mapagkukunan ng kagubatan, ay maaaring negatibong makaapekto sa mga ekosistema ng kagubatan.[12]
Kasaysayan ng ebolusyon
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang mga unang kilalang kagubatan sa Daigdig ay lumitaw noong Gitnang Deboniyano (humigit-kumulang 390 milyong taon na ang nakalilipas), kasama ang ebolusyon ng mga kladoksilopsido na halaman tulad ng Calamophyton.[13] Lumitaw sa Huling Deboniyano, ang Archaeopteris ay parehong puno at mala-pako na halaman, lumalaki hanggang 20 metro (66 tal) sa taas o higit pa.[14] Mabilis itong kumalat sa buong mundo, mula sa ekwador hanggang sa latitud na subpolar.[14] Ito ang unang espesye na kilala na naglalagay ng lilim dahil sa mga dahon (ng pako) nito at sa pamamagitan ng pagbuo ng lupa mula sa mga ugat nito. Ang Archaeopteris ay nalalagasan, ibinabagsak ang mga dahon nito sa sahig ng kagubatan, ang lilim, lupa, at sukal na kagubatan mula sa mga nahulog na dahon na lumilikha ng maagang kagubatan.[14] Binago ng nalaglag na organikong bagay ang kapaligiran ng tubig-tabang, pinabagal ang daloy nito at nagbibigay ng pagkain. Nagsusulong ito ng isdang tubig-tabang.[14]
Ekolohiya
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga kagubatan ay bumubuo ng 75% ng kabuuang pangunahing produktibidad ng biyospero ng Daigdig, at naglalaman ng 80% ng biyomasa ng halaman ng Daigdig.[1] Mataas ang biyomasa bawat yunit ng sukat kumpara sa ibang komunidad ng halaman. Nangyayari karamihan ang biyomasa na ito sa ilalim ng lupa sa mga sistema ng ugat at bilang bahagyang nabubulok na halamang detrito. Ang makahoy na bahagi ng isang kagubatan ay naglalaman ng lignina, na medyo mabagal na mabulok kumpara sa iba pang mga organikong materyales tulad ng selulosa o karbohidrato. Naglalaman ang mga kagubatan sa mundo ng humigit-kumulang 606 gigatonelada ng buhay na biyomasa (sa itaas at sa ibaba ng lupa) at 59 gigatoneladang patay na kahoy. Bahagyang nabawasan ang kabuuang biyomasa mula noong 1990, subalit tumaas ang biyomasa sa bawat yunit ng sukat.[15]
Mga bahagi
[baguhin | baguhin ang wikitext]Ang kagubatan ay binubuo ng maraming bahagi na maaaring malawak na nahahati sa dalawang kategorya: biyotiko (nabubuhay) at abiotiko (hindi nabubuhay). Kabilang sa mga nabubuhay na bahagi ang mga puno, palumpong, baging, damo at iba pang mala-damo (hindi makahoy) na halaman, lumot, alga, halamang-singaw, insekto, mamalya, ibon, reptilya, anpibiyo, at mikroorganismo na naninirahan sa mga halaman at hayop at sa lupa, konektado ng mga sala-salabat na mikorrisa.[16]
Mga uri
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Ang mga kagubatan ay inuri nang iba at sa iba't ibang antas ng pagtitiyak. Ang isa sa gayong pag-uuri ay sa mga tuntunin ng mga biyoma kung saan umiiral ang mga ito, na sinamahan ng mahabang buhay ng mga dahon ng nangingibabaw na espesye (kung sila ay palaging-lunti o naglalagas). Ang isa pang pagkakaiba ay kung ang mga kagubatan ay binubuo ng pangunahing mga malapad na dahon, punong konipero (mala-karayon na dahon), o halo-halo.
- Ang mga kagubatang boreal ay sumasakop sa sonang subartiko at sa pangkalahatan, palaging-lunti at konipero.
- Sinusuportahan ng mga sonang katamtaman ang parehong malapad na dahon na naglalagas na kagubatan (hal., kagubtang katamtamang naglalagas) at kagubatang laging-lunting konipero (hal., kagubatang katamtamang konipero at katamtamang maulang gubat). Sinusuportahan ng mga sonang katamtamang mainit ang malapad na dahon na laging-lunti na kagubatan, kabilang ang mga kagubatang laurel.
- Ang mga tropikal at subtropikal na kagubatan ay kinabibilangan ng mga tropikal at subtropikal na mamasa-masa na kagubatan, tropikal at subtropikal na mga tuyong kagubatan, at mga tropikal at subtropikal na konipero na kagubatan.
- Ang mga kagubatan ay inuri ayon sa pisonomiya batay sa kanilang pangkalahatang pisikal na istraktura o yugto ng pag-unlad (hal. lumang paglaki kumpara sa pangalawang paglaki).
- Ang mga kagubatan ay maaari ding uriin nang mas partikular batay sa klima at ang nangingibabaw na espesye ng puno na naroroon, na nagreresulta sa maraming iba't ibang uri ng kagubatan (hal., Pinus ponderosa / Pseudotsuga menziesii na gubat).
Ang bilang ng mga puno sa mundo, ayon sa isang pagtatantya noong 2015, ay 3 trilyon, kung saan 1.4 trilyon ay nasa tropiko o sub-tropiko, 0.6 trilyon sa mga sonang katamtaman, at 0.7 trilyon sa gubat koniperong boreal. Ang pagtatantya noong 2015 ay humigit-kumulang walong beses na mas mataas kaysa sa mga nakaraang pagtatantya, at nakabatay sa mga densidad ng puno na sinusukat sa mahigit 400,000 lupa. Nananatili itong napapailalim sa isang malawak na puwang ng pagkakamali, hindi bababa dahil ang mga sampol ay pangunahing mula sa Europa at Hilagang Amerika.[18]
Mga pinagmumulan
[baguhin | baguhin ang wikitext]
Naglalaman ang artikulo na ito ng sinalin na tekso mula sa orihinal na tekso na isang malayang gawang nilalaman. Nakalisensya sa ilalim ng CC BY-SA 3.0 (pahayag ng lisensya/permiso). Kinuha ang teksto mula sa Global Forest Resources Assessment 2020 Key findings, FAO, FAO.
Naglalaman ang artikulo na ito ng sinalin na tekso mula sa orihinal na tekso na isang malayang gawang nilalaman. Nakalisensya sa ilalim ng CC BY-SA 3.0 (pahayag ng lisensya/permiso). Kinuha ang teksto mula sa The State of the World's Forests 2020. In brief – Forests, biodiversity and people, FAO & UNEP, FAO & UNEP.
Mga sanggunian
[baguhin | baguhin ang wikitext]- ↑ 1.0 1.1 1.2 Pan, Yude; Birdsey, Richard A.; Phillips, Oliver L.; Jackson, Robert B. (2013). "The Structure, Distribution, and Biomass of the World's Forests" (PDF). Annu. Rev. Ecol. Evol. Syst. (sa wikang Ingles). 44: 593–62. doi:10.1146/annurev-ecolsys-110512-135914. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 7 Agosto 2016.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ 2.0 2.1 The State of the World's Forests 2020. In brief – Forests, biodiversity and people (sa wikang Ingles). Rome, Italy: FAO & UNEP. 2020. doi:10.4060/ca8985en. ISBN 978-92-5-132707-4.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Holdridge, L.R. Life zone ecology (PDF) (sa wikang Ingles). San Jose, Costa Rica: Tropical Science Center. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 5 Oktubre 2016.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Edwards, Lin. "Forest and savanna can switch quickly". Phys.org (sa wikang Ingles).
- ↑ Rasmussen, Carol. "New study shows the Amazon makes its own rainy season". nasa.gov (sa wikang Ingles).
- ↑ Loomis, Ilima. "Trees in the Amazon make their own rain" (sa wikang Ingles).
- ↑ Kimbrough, Liz (16 Setyembre 2022). "More droughts are coming, and the Amazon can't keep up: Study". Mongabay (sa wikang Ingles).
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Derouin, Sarah (6 Enero 2022). "Deforestation: facts, causes & effects". Live Science (sa wikang Ingles).
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Deforestation" (sa wikang Ingles). National Geographic.
- ↑ "Eastern Deciduous Forest (U.S. National Park Service)" (sa wikang Ingles).
- ↑ Vogt, Kristina A, pat. (2007). "Global Societies and Forest Legacies Creating Today's Forest Landscapes". Forests and Society: Sustainability and Life Cycles of Forests in Human Landscapes (sa wikang Ingles). CABI. pp. 30–59. ISBN 978-1-84593-098-1.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ "Deforestation and Its Effect on the Planet". National Geographic Environment (sa wikang Ingles). 7 Pebrero 2019. Inarkibo mula sa orihinal noong 19 Pebrero 2021. Nakuha noong 21 Hulyo 2021.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Davies, Neil S., McMahon, William J. and Berry, Christopher M. (2024). "Earth's earliest forest: fossilized trees and vegetation-induced sedimentary structures from the Middle Devonian (Eifelian) Hangman Sandstone Formation, Somerset and Devon, SW England" (PDF). Journal of the Geological Society (sa wikang Ingles). doi:10.1144/jgs2023-204. Inarkibo (PDF) mula sa orihinal noong 2024-03-09.
{{cite journal}}: CS1 maint: date auto-translated (link) CS1 maint: multiple names: mga may-akda (link) - ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 "The First Forests". Devonian Times. Inarkibo mula sa orihinal noong 2016-05-10. Nakuha noong 9 Marso 2024.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Global Forest Resources Assessment 2020 – Key findings (sa wikang Ingles). Rome: Food and Agriculture Organization. 2020. doi:10.4060/ca8753en. ISBN 978-92-5-132581-0.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Davies, Dave (4 Mayo 2021). "Trees Talk To Each Other. 'Mother Tree' Ecologist Hears Lessons For People, Too". Fresh Air (sa wikang Ingles). NPR.
{{cite news}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Global Forest Resources Assessment 2020 – Key findings (sa wikang Ingles). Rome: FAO. 2020. doi:10.4060/ca8753en. ISBN 978-92-5-132581-0.
{{cite book}}: CS1 maint: date auto-translated (link) - ↑ Amos, Jonathan (3 Setyembre 2015). "Earth's trees number 'three trillion'" (sa wikang Ingles). BBC. Inarkibo mula sa orihinal noong 3 Setyembre 2015. Nakuha noong 3 Setyembre 2015.
{{cite web}}: CS1 maint: date auto-translated (link)