Şohanşohiji Sosonī

(Eronşahr)
şohanşohī
← 224 — 652 →
Dirafş Nişon
Şohanşohiji Sosonī dar davrai buzurgtari gustariş solhoi 619-629.
Pojtaxt	(224–226)Istaxr, (226–637)Ktesifon(400,000)
Zabon(ho)	porsiji mijona, oromī (lingva-franka)
Din	mazdajasno, hamcunin masehijat, monuī, mehrparastī
Majdon	6 600 000
Aholī	55 mln n. (s. 625) (mardumoni eronī(porsho, aşkoniho, suƣdiho, kurdho), arabho, armaniho, oşūriho, jahudiho, iveriho, albaniho qafqoz
Şakli hukmronī	podşohiji feodalī[d] va podşohī
Sulola	Sosonijon
Davomnokī
← Şohanşohiji Aşkonī Xilofati Arab →

Davlati Sosonī (porsiji mijona: [Ērānšahr], Eronşahr; forsī: شاهنشاهی ساسانیان‎ [šāhanšāhije sɒsɒnijɒn]) — davlati sulolai forsizabon dar Eron, ki pas az sulolai Aşkonijon (Şohoni forsizabon), solhoi 224—651 hukumron bud.

Ta'rixi davlatdorī

Davlati Sosonijon

Nomi sulola ba davlati Sosonijon az ismi nijoiji xonadoni Soson, ki mūbadi otaşkadai Anahito dar Istaxr mahsub meşud, barmeojad. Ba davlat naberai ū Ardaşeri Bobakon, ki mansabdori şohanşohiji Aşkonijon dar havzai Fors bud, asos guzoşt. Ū az nufuzi rūzafzuni rūhonijoni zarduştī, muqovimati xonadonhoi hukumatgari mahallī istifoda karda, ba muqobili şohi davlati Port (Parfija) Artaboni IV (216—224) çanghoi qudrattalabona burd va az soli 221 to 224 jak qator şahru vilojat va mahalhoi havzai Fors, Isfahon, Kirmon, Ahvozro zabt namud. Dar muhoriba bar laşkari Artaboni IV Aşkonī zafar jofta ba ta'sisjobiji davlati Sosonijon poja guzoşt. Ardaşeri I Bobakon ba'di cande hokimijati xudro qarib dar tamomi Fors pahn karda, soli 226 ba taxti podşohiji davlati Sosonijon nişast. Ardaşer xudro şohanşohi davlati Sosonijon menomid. Ū baroi vase' va mustahkam kardani mamlakat çiddu çahdi zijod ba xarç dodaast. Ba Ardaşeri Bobakon mujassar şud, ki tamomi mulkhoi sobiq davlati Portro ba dast darorad. Incunin Mod, Ozarbojçon, Sinston, Xuroson va jak qismi Armanistonro işƣol namuda, ba davlati xud hamroh kunad. Ba Ardaşeri I Bobakon va vorisi ū Şopuri I lozim omad, ki bar ziddi imperijai Rum muboriza barand. Şopuri I oqibat ba laşkari Rum işqast doda, hatto imperatori on — Valerianro asir girift.

Hukmroniji Şopuri I

Dar ahdi Şopuri I (239—272) Eron muttahid gardida, dar Şarq va Ƣarb ba Davlati Sosonijon sarzaminhoi zijod hamroh karda şudand. Bo vuçudi in dar aasri III dar doxili Davlati Sosonijon mulkhoi mustaqil az qabili Siston, Kirmon, Marv va ƣ. mavçud budand. Sijosati zabtkoronai Sosonijon dar ƣarb boisi çanghoi duru daroz bo imperijai ƣulomdoriji Rim gardid. Har du davlat mekūşidand ba rohhoi xuşkigardi tiçoratī, ki az şimolu ƣarbiji Bajnannahrajn, Surija va Zakavkazija meguzaştand, sohib şavand. In muboriza dar nimahoi a. III bartariji Sosonijonro nişon medod, ki dar in bora ma'lumoti Şopuri I dar «Ka'bai Zarduşt» şahodat medihad. Şopuri I s. 260 ba qūşuni rimiho şikasti saxt rasonda, imperatori Rum Valerianro asir girift. Valerian va asironi rumī dar Korun darƣote soxtand, ki bo nomi «Bandi Qajsar» maşhur ast. Dar tasviri «Naqşi Rustam» Valerian dar nazdi Şopuri I ba zonu istodaast. Şopuri I dar Şimol va Şimol zafarho karda hududi davlataşro vase' namud. Dar ahdi ū sarhadhoi davlat dar Şark to ba pojonobi darjoi Omu (Xorazm) va boloobi darjoi Hind (Sind) rasid. Ba Davlati Sosonijon davlati Kuşonijon hamroh karda şud. Soxtmoni şahrhoi nav va qal'aho hokimijati şoh va sistemai ma'murijati vajro mustahkam namudand.

Dinu oin

Digargunihoi ma'murī dar vilojatho sarhadhoi mulkhoi hokimoni mahalliro taƣjir doda, nufuzi onhoro kam namudand. Dar asri III dar mulkhoi doxili Davlati Sosonijon ba çoji hokimoni mahallī va avlodi Sosonijon va jo aşrofoni mahalliji eronī volijon ta'jin karda meşudand. Davlati Sosonijon az ibtidoi taşakkul ba kohinoni eronī takja mekard. Dar ahdi Ardaşeri Bobakon oini zarduştija dini rasmiji davlatī şuda, dar tamomi davlat otaşkadahoi zijod bino joftand. Rūhonijon va otaşkadaho ba jake az quvvahoi asosiji sijosī va iqtisodiji davlat tabdil joftand. Dar ahdi Şopuri I sardori rūhonijon — Kartir «Mūbadi mūbadon» nom girifta, dar ahdi Bahromi II qozikaloni davlat şud.

Dar naviştaçoti «Ka'bai Zarduşt» Kartir cunin megūjad: «(şohanşoh) maro mūbadon va qozī kard, ançomi marosimi Anahitoro ba man supurd va maro rajosatu iqtidor baxşid… Oini Ahuromazdo dar har çoji mulku mamlakat ravnaq girift… Otaşkadaho va rūhonijonro buzurg doştam». Tahriri avvalini dar davrai Sosonijon ançomjoftai «Avesto» niz ba asri III mansub ast. Dar Davlati Sosonijon dinhoi digar (dar Ƣarb masehijat dar Şark buddoija va ƣajra) ta'qib karda meşudand. Ammo oini zarduştija berun az Eron vase' pahn naşuda bud. Dar şahrhoi Eron isavijon, jahudijon va namojandagoni digar dinho niz istiqomat doştand. Dar asri III dar Davlati Sosonijon dini nav — monavija zuhur namud, ki dastavval az çonibi Şopuri I dastgirī va minba'd man' karda şud. Podşohoni sosonī az Şopuri I sar karda unvoni «Şohanşohi Eron va ƣajri Eron» va jo «Şohanşohi orijon va ƣajri orijon», Davlati Sosonijon boşad, nomi Eronşahrro giriftand. Az «Motikoni hazor dotiston» barmeojad, ki dar Davlati Sosonijon mavqei otaşparaston baland bud.

Hukmroniji Şopuri II. Jazdigurdi I va Pirūz

Sarfi nazar az ciddu çahdi Ardaşeri Bobakon, Şopuri I va Bahromi I davlati Sosonijon on qadar purzūr nabud. Vale dar davrai hukmroniji Şopuri II — solhoi 309—379 on rū ba taraqqī nixod. Hududhoi davlati Sosonijon ham dar samti ƣarb va ham dar samti şarq vase'tar şudand. Dar davrai şohigariji Jazdigurdi I (solhoi 399—420) niz davlati Sosonijoi dar ruşdu numūь bud. Dar mamlakat şahrho obodu zebo şuda, şahrhoi nav bunjod joftand. Dar in davra ba davlati Sosonijon toxtutozi laşkari Rum va kūcmancijon qatь gardid. Vale dar doxili davlat oromiju vahdati umumixalqī vuçud nadoşt. Dar muzofothoi gunoguni on va alalxusus dar Qafqozu Osijoi Markazī bar ziddi şohoni sosonī şūrişho ba amal meomadand. Maqsadi şūrişho behbudiji zindagiji aholiji kambaƣal bud. In şūrişho dar zamoni hukmroniji Pirūz beştar sar mezadand. Şūrişcijon hatto şohu şohzodahoi Sosonijonro asir va jo garavgon megiriftand. Az on çumla, bore xudi Pirūz ham garavgoni şūrişgaron şuda bud. Ramik

Hukmroniji Xusravi I Anūşervon

Xusravi I dar Eroni zamoni Sosonijon muddati duru daroz — az soli 531 to soli 579 hukmronī kardaast. Davrai hukmroniji ū davlati Sosonijon marhalai ravnaqi xudro az sar meguzarond. Az hamin sabab obrūi in şoh dar bajni xalqi Eron nihojat baland şud. Behuda nest, ki ūro «Anūşervon», ja'ne «abadzinda» menomadand. Xusravi I Anūşervon şohi oqilu dono bud. Ū dar mamlakat islohot guzaronda, xub dark mekard, ki nizomi andozsitonī az zamin beadolatona ast. Baroi hamin bojad andozi zamin kam karda şavad. Bo farmoni şoh rūjxati zaminho murattab karda şud. Minba'd amaldoroni andozsiton ba sahrohoi kiştzori ƣalla rafta, hosilnokiji onhoro peş az çam'ovarī, bevosita dar çojaş muajjan mekardand. Bo hamin usul nizomi pardoxti andoz dar sar to sari mamlakat ba tartib darovarda şud. Aknun amaldoroni davlatī tibqi nişondodhoi islohot andozn sarikasiro sole jak marotiba dar doirai muhlathoi muqarrarkardaşuda ƣun mekardand. Rūhonijon, sarbozon va amaldoroni davlatī az pardoxti andoz ozod budand. Şoh baroi peşrafti tiçorat harçoniba kumak merasons. Dar idorahoi molijaviji davlati Sosonijon toçiron va sudxūroni serşumor kor mekardand. Xusravi I in aşxosro ba vazifahoi davlatī ta'jin karda, taçribai onhoro istifoda meburd. Baroi peşrafti sohai asosiji xoçagī — kişovarzī Xusravi I corahoi samaranok meandeşid. Dar mamlakat bo amri ū çūjho, obanborho. darƣotho va inşoothoi digari objorī soxta şudand. Bo in roh majdonhoi kişti ziroathoi obī afzudand. Xusravi I Anūşervon ba ilmu farhang raƣbati kalon doşt. Ū ba arboboni in soha ƣamxorī zohir mekard. Hatto ba jak fajlasufi vizantijagī, ki ūro imperator Justiniani I az mamlakat peş karda bud, panohgoh doda, bahri idomai korhoi ilmiaş şaroiti zarurī faroham ovard. Bo amri Anūşervon ta'rixnigoron solnomai voqeahoi muhimmi ta'rixiji davlati Sosonnjonro murattab soxtand.

Idora va xoçagiji Davlati Sosonijon

Şohhoi Sosonijon dar mamlakat hokimijati nomaxdud doşta, davlati xudro avval az şahri Taxti Çamşed va ba'd az şahri Tajsafun istoda idora mekardand. Mamlakat ba 18 satrapī, ja'ne vilojat taqsim şuda, onhoro hokimoni az tarafi şoh ta'jinkarda idora mekardand. Hokimoni vilojatho purra tobei şoh budand. Davlat az taçovuzi mamlakathoi xoriçī tavassuti artişi purzūr hifz karda meşud. Dar idora kardani sohahoi gunoguni mamlakat mansabdoroni zijod istifoda burda meşudand. Sosonijon ba mas'alai çam'ovariji andozho az aholī diqqati çiddī medodand. In korro hajati serşumori andozgundoron içro menamudand. Dar davlati Sosonijon kosibī va kişovarzī taraqqī karda bud, ki on sabab doşt. Eron dar corrohai tiçoratī voqe' gardida bud. Dar şahrhoi mamlakat mahsuloti balandsifati kosibī istehsol karda meşud. Eron dar on zamon bo abreşim, gazvor, mohut, qolin, zarfhoi safolī va masnuoti zargariji xud maşhur bud. Toçironi sosonī in molhoro ba xoriçi kişvar barovarda, az furūşi on daromadi kalon megiriftand, ki jak qismi in mablaƣ ba xazinai davlatī niz vorid megardid. Tarçumonho asarhoi serşumori adabiji junoniju surijagiro ba zaboni eronī tarçuma kardand. Taxmnn meravad, ki mahz dar zamoni hukmroniji Xusravi I Anūşervon maçmūai forsiji «Hazor afsona» tavlid joftaast. ki dar asosi on ba'dtar arabho maçmūai maşhuri «Hazoru jak şab»-ro tartib dodaand. Xusravi I Anūşervon dar tūli hukmroniji qarib 50-solai xud bar ziddi davlathoi hamsoja çang kardaast. Çanghoi beştari Anūşervon bar ziddi Vizantija bud. Dar natiçai in çangho Xusravi I Anūşervon Antioxijaro zabt karda, aholiji onro asir girifta, baroi sukunat ba nazdi şahri Tajsafun meorad. ki mardum ba'd on mahalro «Antioxijai Xusrav» nomguzorī kardaand. Xusravi I soli 562 bo Vizantija ba muhlati 50 sol sulh bast. Vale ba'di jakcand sol ū ahdşikanona poraero az qalamravi Vizantija işƣol kard. In iqdomi Anūşervon baroi dar bajni davlati Sosonijon va imperijai Vizantija az nav sar zadani çang bahona şud. Çangi mazkur tanho ba'd az vafoti Xusravi I Anūşervon qat' gardid. Dar qismati şarqiji mamlakat Xusravi I bar ziddi qabilahoi turkiji kūcmanciji sokini mijonaçoi darjohoi Amu va Sir çang karda, ƣalaba ba dast ovardaast. Xullas, dar zamoni hukmronni Xusravi I Anūşervon davlati Sosonijon ba imperijai puriqtidor tabdil joft.

Rū ba tanazzul nihodani Davlati Sosonijon

Ba'd az vafoti Xusravi I Anūşervon davlati Sosonijon rū ba tanazzul nihod. Hokimoni vilojathoi alohida muntazam şūriş mebardoştand. Jake az hamin şūrişho soli 590 bo rohbariji Bahromi Cūbina ba amal omadaast. Xusravi II maçbur şud, ki az imperatori Vizantija jorī pursad. Ba'di şikasti in şūriş dar bajnn Eron va Vizantnja sozişnomai sulh basta şud, ki muvofiqi on jak qnsmi ƣarbiji Qafqoz ba Vizantija guzaşt. Ba'di tanaffusi nacandon zijode dar bajni Vizantija va Eroni Sosonī çangho az nav oƣoz jofta, goh ba foidai jak taraf va goh ba foidai tarafi digar ançom mejoftand. Nihojat, soli 623 imperatori Vizantija Iraklij ba huçumi qat'iji ziddi Sosonijon guzaşta, ba pojtaxti Eron şahri Tajsafun nazdnk şud. Xavfi Tajsafunro işƣol kardani vizantijagiho ba mijon omad. Az bemuvaffakijatiji hukmroniji Xusravi II va şikasti ū az Vizantija dar mamlakat norozigiji mardum afzud. Az in vaz' istifoda burda, aşrofoni ma'ruf pisari Xusravi II Qubodi II-ro şoxi nav e'lon kardand. Pisar ba muqobili padar laşkar kaşida, ūro asir girifta, ba qatl rasond. Ba'di cande Qubodi II ba laşkari Vizantija şikast dod va imperatori on az şohi Sosonijon sulh pursid. Qubodi II bo Vizantija sulh bast, ki muvofiqi on hamai zaminhoi qablan az dastdodai Sosonijon bargardonida şudand. Vale in ƣalaba peşi rohi tanazzuli minba'dai davlati Sosonijonro girifta natavonist.