Antarktika

Xaritai Antarktika

Antarktika — nohijai Qutbi Çanubiji kurai Zamin, ki qit'ai Antarktida va xuşkihoi atrofi onro dar uqjonushoi Atlantik, Orom va Hind (Uqjonusi Çanubī), bahrhoi Ueddell, Ross, Amundsen va Bellinsgauzen, incunin çazirahoi Georgijai Çanubī, Sandvicevi Çanubī, Orkneji Çanubī, Şetlendi Çanubī va ƣajraro dar bar megirad. Odatan mintaqai jakşaviji obhoi sardi çanubī va nisbatan garmi şimoliro sarhadi Antarktika meşumorand, ki on az mobajni 48° — 60° arzi çanbī meguzarad. Dar in hudud masohati Antarktika qarib 52,5 mln km² ast (qismi şimoliji onro cun kamarai subantarktikī çudo mekunand).

Reljef

Reljefiqa'ri Antarktikaro ba du qism taqsim mekunand: xuşkī va uqjonusī. Soxti morfologiji reljefi xuşkiji Antarktika dar qa'ri bahrhoi atrofaş dar şakli tunukobai materikī idoma mejobad. Tunukobai in ço nisbat ba tunukobai qit'ahoi digar cuqurtar (ba hisobi mijona to 500 m), vale kambartar (ba hisobi mijona az 300 km zijod nest; tanho sohili bahrhoi Ross va Ueddell to 1200 km) ast. Mintaqahoi doxiliji tunukobai Antarktika reljefi pastubaland dorad, ki natiçai taƣjiroti navtarini qişri zamin ast. Mintaqai beruniji on nisbatan hamvor buda, ço-ço balandiho dorad. In balandiho odatan çoji baromadi çinshoi ustuvorand. Tunukobai materik ba sūi uqjonusho jakbora to 4 — 5 hazor metr (dar ba'ze çojho to 6 — 7 hazor m) past şuda meravad. Qa'ri uqjonushoi atrofi Antarktika az hamvorihoi akkumuljativī, xamihoi bo balandiho ihotaşuda (xamihoi Afrikaju Antarktika, Avstralijaju Antarktika va ƣajra; balandiji Avstralijaju Antarktika, qatorkūhhoi Afrikaju Antarktika va ƣajra) iboratand. Qullahoi qatorkūhhoi zeriobī aksar to sathi bahr rasida, ba'zan berun baromada, çazirahoro taşkil medihand (pajdoişi aksaraşon vulqonī), masalan, çazirahoi Buve, Kargelen, Kroze, Makkuori, Skott, Herd va ƣajra, ki to 2750 m balandī dorand. Dar mintaqai geologiji Antarktidai Ƣarbī va Amerikai Çanubī (bajni 20° va 70° t. ƣajra, idomai zeriobiji nimçaz. Antarktida) — qatorkūhi Antili Çanubī dahho çaziraho (misli şadda) ba nazar merasand, ki balandiaşon to 3000 m meboşad (kalontarinaşon çazirahoi Georgijai Çanubī, Sandvicevi Çanubī, Orkneji Çanubī). Qad-qadi çazirahoi Sandvicevi Çanubī bo hamin nom novai borike hast, ki çoji amiqtarini Uqjonusi Çanubī (8325 m) dar hamin nova meboşad.

Iqlim

Antarktika mintaqai sardtarini kurai Zamin ast, cunki ba Qutbi Çanubī radiatsijai Oftob xele kam merasad. Tavozuni radiatsijai in ço manfī buda, makoni taşakkuli antisikloni antarktikī meboşad. In siklon boloi Uqjonusi Çanubī bo siklonhoi digar va anbūhi havoi boloi bahr daromexta ba qit'a mefarojad va sard gardida boz ba sūi uqjonus harakat mekunad. Baroi Antarktika haror. past, şamolhoi saxt (dar jak sonija to 70 m), būronhoi barfolud va tuman hodisahoi muqarrariand. Sarhadi bajni iqlimhoi antarktikī va subantarktikī az boloi bahrho meguzarad. Dar çazirahoi subantarktikī ba tufajli garmigunçoişi kaloni massai ob harorati havo qarib jak xel ast: harorati mijonai mohi garmtarin 10°S, mohi sardtarin az 0°S dar nohijahoi şimolī to — 10°S dar nohijahoi çanubī. Dar nazdi sohilho faqat barf, vale dar çazirahoi şimolī boron ham meborad. Borişoti solona dar sohilhoi Antarktida 300—500 mm, dar sohilhoi şimolī ƣarbiji nimçazira Antarktida va çazirahoi subantarktikī to 1000 mm va az on beştar ast. Solhoi oxir qabati ozoniji atmosferai Antarktika kohiş jofta «raxnai ozonī»-i buzurg ba vuçud meojad. Soli 1998 masohati «raxnai ozonī» beştar az 26 mln km², ja'ne hududi az masohati xudi Antarktika zijodtarro faro girift, ki in zuhurot natiçai iflosşaviji texnogeniji atm. ast. Antarktika va çazirahoi nazdi on jaxpūşand va «gunbaz»-hoi pirjaxī zijodand. Uqjonusi Çanubī mintaqai purtalotumtarini Uqjonusi Olam meboşad. Dar in ço balandiji mavçhoi bahr to ba 10 — 15 m (ba'zan to 23 m) merasad.

Obi bahrho va jaxho

Hangomi xarobşavī va kūcidani pirjaxho ajsberghoi buzurgi musattahi mizmonandi açoibşakl taşakkul mejoband. Onho az hududi Antarktika berun nameravand va dar tunukobaho ma'vo girifta, çazirahoi jaxī ba vuçud meovarand, ki bo mururi zamon şakli gunbazro megirand. Antarktika az Arktika bo on farq mekunad, ki dar on jaxhoi bisjorsola kamand. Jaxporahoi şinokunandai ƣafsiji mijonaaşon 1,5 m sohilhoi Uqjonusi Çanubiro az mavsim to mavsim dar hududi az 4 mln km² (tobiston) to 19 mln km² (zimiston) faro megirand. Jaxhoi obşuda ba Uqjonusi Çanubī rexta ba xosijati obi on ta'sir merasonand: harorati ob to hududi mintaqai jakçoşaviji antarktikī az −2 to +2 (namaknokiaş to 34 %) va harorati qabati mobajniji ob az qabati boloī va qa'ri on nisbatan garmtar (1 — 2°S) meşavad. Daroziji ajsbergho to 170 km, balandiji onho berun az ob to ba 50 m merasad.

Olami organikī

Dar çazirahoi Antarktika faqat nabototi tundragī pahn şudaand: rustanihoi hogdor — uşna, gulsang, obsabzho, zanbūruƣ va bakterijaho. Olami hajvonoti Antarktika nihojat kambaƣal buda, namudhoi xosi xudro dorost. Olami hajvonoti bahrī nisbat ba xuşkī bojtar ast. Az bemuhraho kril (planktoni gūşmohişakl) farovon ast, ki on xūroki asosiji mohiho va parandaju şirxorhost. Çonvaroni olami hajvonoti qa'ri bahr xele gunogun ast: kirm, narmbadanho va mohiho. Az parandaho tobiston murƣi tūfon, albatros va ƣajra bisjorand. Dar Antarktika pingvinho (17 namud) az hama beştarand. Az şirxorho belpoj va kit mavçudand.

Iqtisod

Dar Antarktika kişvarhoi gunogun asosan mohidorī va turizmro ba roh mondaand. Solhoi 1930 — 50 şikori kit xele rivoç jofta (1,5 — 2 mln t) şumori on kam gaşt. Az soli 1985 in çonib sole zijoda az 300 adad kit şikor meşavad. Dar çazirahoi Antarktika on vaqt tjulenro niz şikor karda, ba'ze namudhojaşro tamoman az bajn burdand. Holo şikori onho purra man' şudaast. Dar Antarktika solhoi 60 sadai XX sole 400 hazor t mohī megiriftand, ki in ham munosibati ƣoratgarona ba zaxirahoi tabiiji Antarktika buda, holo miqdori on to 100 hazor t mahdud karda şudaast. Ba Antarktika sole nazdiki 6 hazor sajjoh meojad.

Ta'rixi tadqiqot

Çustuçūi materiki çanubī dar arzhoi mū'tadil va kaşfi çazirahoi antarktikī sadai XVI oƣoz joft (A. Vespucci, 1501 — 02). Avvalin insonhoi ba Antarktika ba masofai 200 km nazdikşuda bahrnavardoni anglis budand. Onho bo sardoriji Ç. Kuk solhoi 1772 — 75 sajohati davrodavriji antarktikī taşkil karda, hangomi rohgum zadan avval çazirai Sandvicevi Çanubī va ba'd digar çazirahoro kaşf kardand. Bahrnavardoni rus F. F. Bellinsgauzen va M. P. Lazarev (janvar — fevral 1820) dar kiştihoi «Vostok» va «Mirnыj» az masofai jakcand kilometr qismi sohili nimçazirai Antarktidaro muşohida karda, ba on Sohili Aleksandri I nom nihodand. Hangomi in ekspeditsija 28 ob'ekt ifşo gaşta ba xud nomhoi rusī giriftand (masalan, çazirahoi Pjotri I). Solhoi 1821 — 40 jakcand ekspeditsijai şikorī çazirahoi Triniti, Herd va Orkneji Çanubī, Zamini Enderbi, Sohili Sabrin va ƣajra, solhoi 1838 — 40 ekspeditsijai tadqiqotī tahti rohbariji Ƶ. S. Djumon-Djurvil çazira Ƶuenvil, qismi sohili nimçazira Antarktida va Antarktidai Şarqiro (Zamini Adeli, Sohili Klari) kaşf kardand. Soli 1840 qismi sohili Antarktidai Şarqiro C. Uilks kaşf namud, ki nomi Zamini Uilksro girift. Minba'd kiştihoi şikorī va ekspeditsijahoi anlisho, amerikoiho, fransaviho va norvegijagiho aksarijati çazirahoi Antarktika va qismi nazdisohiliji materikro kaşfu tadqiq kardand. Oxiri sadai XIX, ba'di dar Arktika vahşijona qir şudani kitho, Antarktika boz diqqati ahli olamro ba xud kaşid. Solhoi 1900 — 55 (davrai tajjorī ba Soli Bajnalxalqiji Geofizikī) tahti parcami Britanijai Kabir, Avstralija, Argentina, Belgija, Zelandijai Nav, Norvegija, Ittifoqi Sovetī, IMA, Fransija, Şvetsija, Cilī va Japonija dahho ekspeditsija taşkil şud. Dar davomi Soli bajnalxalqiji geofizikī (1957 — 58) dar Antarktika va çazirahoi atrofi on 50 pojgohi ilmiji 12 davlati çahon az rūi barnomai solona amal mekardand. Ba'ze az in pojgohho hamagī 1 — 2 sol kor karda boşand ham, qarib 30 pojgohi digar minba'd fa'olijati xudro idoma doda, şumoraaşon toraft afzud (holo 45 adad). In pojgohho muntazam muşohidahoi aerometeorologī, aktinometrī, geomagnitī, gidrologī va gljatsiologī mebarand. Ekspeditsijai antarktikiji sovetī tahti rohbariji M. M. Somov, A. F. Trjoşnikov şakli sohilho va pirjaxho, ƣafsiji pūşişi jaxiji hamvoriji Şmidt va ƣajraro taşxis kard. Solhoi 1960 — 70 diqqati asosī ba soxti geologiji zamini zeri jax, obhoi rū va zeri jax va vohahoi qit'a ravona şuda, ta'rixi jaxbandī, reljefi zerijaxī, konu ma'danho, sarhadi bahrhoi nav kaşfşuda — Somov, Lazarev, Riser-Larsen, Ittihod, Kajhonnavardon, zaxirahoi biologiji Uqjonusi Çanubī muajjan va muşaxxas gardidand. Az 45 pojgohi tamomi sol fa'ol va mavsimī 5-toaş (Bellinsgauzen, Vostok, Mirnij, Novolazarevskaja, Prog ress) az Rusija ast. 4 pojgohi digari Rusija (Druƶnaja, Leningradskaja, Molodjoƶnaja, Russkaja) muvaqqatan kor namekunand. Holo dar Rusija tadqiqoti ilmiji antarktikī dar doirai barnomai federaliji «Uqjonusi Olam» idoma doşta, ba ta'mini hadafhoi geosijosiji kişvar va içroi coraçūihoi hifzi tabiat, ki dar jak qator sanadhoi bajnalxalqī oid ba Antarktika peşbinī şudaand, ravona gardidaast. Dastovardi namojoni solhoi oxiri qutbşinosoni Rusija iktişof va tadqiqi kūlhoi buzurgi zerijaxī meboşad, ki ahamijati buzurgi paleografī dorad. Bo qutbşinosoni Rusija hamkorī kardani Toçikiston baroi ilmi iqlimşinosī, tahqiqi muhiti zist, mutobiq kardani inson ba şaroiti sard va ƣajra ahamijati buzurg dorad, cunki Toçikiston doroi pirjaxhoi azim va mintaqahoi jaxbandiji doimiji iqlimaş monand ba Antarktika meboşad (dar mintaqai Jaşikūl sardiji −69°S ba qajd girifta şudaast). Antarktika hamcun namunai tabiati azalī, laboratorijai tabiī va muhiti poku beoloiş baroi omūzişi taƣjirjobiji iqlim va jo iflosşaviji atmosferī (daraçai in iflosşaviro dar qijos bo atmosferai antarktikī muajjan mekunand) manbai bebahost.

Vaz'i bajnalxalqiju huquqī

Jak qismi çazirahoi Antarktika (Buve, Kargelen, Kroze va ƣajra) be bahs moli davlathoi alohida buda, çazirahoi digar (ƣajr az çazirahoi bahsnoki Sendvicevi Çanubī va Georgijai Çanubī) va qit'ai Antarktida istiqloli milliji muvofiqaşuda nadorand va dar doirai Ahdnoma oid ba Antarktika (1 dekabri 1959 dar Vaşington qabul şudaast), ki 44 davlati iştirokciji in ahdnoma ba tasvib rasondaand, idora meşavad. Ahdnoma kafili amnijat dar qit'a buda, dar on burdani amalijoti harbī, ozmoişhoi jadroī, gūr kardani partovhoi radioaktiviro man' mekunad; baroi burdani tadqiqoti ilmī şaroit faroham meovarad, ba sistemai ekologiji Antarktika rasondani ta'siri texnogeniro mahdud mekunad va ƣajra In talabot bo se pajmoni bajnalxalqī, ki jakeaş Protokoli Madrid (1991) meboşad, taqvijat jofta, azxudkuniji zaxirahoi mineraliji Antarktika ro man' va har guna fa'olijati ba muhiti atrof ta'sirrasonandaro bahoguzorī mekunad. Hadafi asosiji Ahdnoma istifodai Antarktika bar naf'i tamomi insonijat ast. Davlathoi iştirokcī har sol oid ba riojai talaboti Ahdnoma maşvarat meguzaronand, hamkoriho va burdani fa'olijati ilmī jo tiçoratiro dar mintaqa tanzim mekunand. Ba'ze mamlakathoi çahoni sejum bo bahonai on, ki Antarktika ba sistemai huquqiji SMM vorid nest, e'tirofi Ahdnomaro zeri şubha qaror medihand. Haft davlat — Avstralija, Argentina, Zelandijai Nav, Norvegija, Britanijai Kabir, Fransija, Cilī har sari cand vaqt da'voi sohib şudan ba hududhoi Antarktikaro mekunand. Rusija va IMA in da'vohoro e'tirof namekunand va dar in mas'ala didu talabi xeşro peş meguzorand. Taqdiri minba'dai Antarktika ba munosibati bajnihamdigariji davlatho, hadafu maroqi onho ba in mintaqa va vaz'i sijosiju iqtisodiji tamomi çahon vobasta ast.

Adabijot

• Antarktika: materialы po istoriji issledovanij i fiziceskoj geografii, M., 1958;
• Treşnikov A. F., Antarktika: issledovanija, otkrыtija, L., 1980;
• Golitsыn V. V., Antarktika: tendentsiji razvitija reƶima, M., 1989;
• Kotljakov V. M., Mir snega i lьda, M., 1994;
• Novaja Rossijskaja Entsiklopedija, t. 2, M., 2005.

Sarcaşma

• Antarktika / M. Şarifzoda // A — Asos. — D. : SIEMT, 2011. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov ; 2011—2023, ç. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.