Abdurrahmoni Çomī

Abdurrahmoni Çomī
Ta'rixi tavallud:	7 nojabr 1414
Zodgoh:	Turbatiçom, ustoni Xurosoni Razavī, Eron
Ta'rixi darguzaşt:	9 nojabr 1492 (78 sol)
Mahalli darguzaşt:	Hirot, Imperoturiji Temurī[d]
Şahrvandī (tabaijat):	Imperoturiji Temurī[d]
Nav'i fa'olijat:	şoir, navisanda, nazarijapardozi musiqī, fajlasuf
Zaboni osor:	toçikī, arabī va forsī
Parvandaho dar Vikianbor

Nuruddin Abdurrahmon ibni Ahmadi Çomī (forsī: نورالدّین عبد الرّحمن بن احمد بن محمد جامی‎), maşhur ba Çomī forsī: جامی‎; 7 nojabr 1414, Turbatiçom, ustoni Xurosoni Razavī — 9 nojabr 1492, Hirot) — şoir, musiqidon, zabonşinos, adabijotşinos, ta'rixnigor va orifi fors-toçik.

Zindaginoma

Nuriddin Abduraxmoni Çomī 7 nojabri soli 1414 dar dehai Xargardi vilojati Çom, nazdikiji şahri Nişopur ba dunjo omadaast. Padar va boboi Çomī mardoni bofazlu doniş budand. Hangome, ki Çomī 11 — sola meşavad, oilai onho az vilojati Çom ba Hirot meojand. To in dam Abdurahmon dar Çom, dar nazdi padaraş Nizomiddin Ahmad xatu savodi purra barovarda, incunin sarfu nahvi zaboni arabiro niz to andozae az xud karda bud. Dar in bora jake az şogirdoni vafodori Çomī Abdulƣafuri Lorī cunin menavisad: «Rūze suxan az ustodon va muallimoni hazrati eşon (Çomiro dar nazar dorad) dar mijon aftod, farmudaand, ki mo ba haqiqat şogirdi padari xudem, zabon az vaj omūxtaem».

Tahsil

Ba'd az in Abdurahmon dar Hirot, dar madrasai Nizomija tahsili ilmro davom medihad. Ū dar nazdi Mavlono Çunajdī usuli zaboni arabī, asarhoi «Muxtasarulmaonī», «Almutavval»-i Sa'diddini Taftazoniro, ki oid ba ilmi bajon budand, omūxta doir ba ilmhoi hikmat va mantiq az olimoni maşhuri zamon Xoça Aliji Samarqandī va Şahobiddin Muhammadi Cocarmī sabaq megirad. Çomī az kūdakī zehni burro va aqli raso doşt. Ū doroi xislati açibe bud — ba har jak ciz, ba har jak hodisa az nuqtai nazari tanqidī, kunçkovī nazar mekard, beştar ba ilmhoi daqiq majlu raƣbat doşt. Çomī ba jak bor xondan mohijati asosiji mas'alaro dark mekard. Ū monandi şogirdoni digar dar bahsu munoziraho xudnamoī namekard, bar'aks, dar on çojho oromu botamkin bud. Suxanoni Çomī qat'ī budand va burhonu dalelhoi radnaşavanda doştand. Az in rū, ū hameşa dar bahsu munozirai mullobacagon ƣolib mebaromad.

Qobilijatu iste'dodi Abdurahmoni Çomī cunon buzurg bud, ki hatto ustodon az uhdai dars dodani ū baromada nametavonistand. Dar in bora muallifi «Badoe'-ul-vaqoe'» Zajniddin Mahmudi Vosifī naqli açibe ovardaast, ki on «Xamsai mutahajira» («Pançgonai hajratovar») nom doşta, mazmuni zerro dar bar megirad. Onho panç nafar budand, panç nafar tolibilm, donişçū. Holo onho dar huçrai madrasa nişasta, ustodi xudro intizorand. Ustod Mavlono Muhammadi Cocarmī voridi huçra şud. Şogirdon — Abdurahmon, Husajn, Şamsiddin, Dovud, Muiniddin az çoj xesta ba ustod salom dodand. Dars sar şud, muallim az onho vazifai xonagiro pursid. Çavobi purra va saheh medodand. Mavlono ba şogirdon asari olimi maşhur «Şarhi tarid»-i Mavlono Aliji Kuşciro tadris mekard. Hangomi şarhu ma'nidodi ba'ze mas'alahoi asar dar bajni muallimu şogirdon bahsu munozira avç megirift, goho şogirdon ƣolib mebaromadand. Cī bojad kard? «Iloçi voqea peş az vuqū'» guftaand, andeşa mekard, roh meçust ustod. Pas fikru tadbir on ast, ki man xudamro kasal kunam va şogirdonro dar kūi bekorī andozam. Vale bojad man dar in muddat şabu rūz mutolia kunam va ba darsgūiji şogirdon naƣztar tajjor şavam. Mavlono Muhammadi Cocarmī şogirdonro ba muhlati 40 rūz bo sababi «kasalī» va ba «tabobat» maşƣul şudani xud çavob dod. Vale şogirdon sababi kasaliji ustodi xudro paj burdand. Binobar in onho qaror dodand, ki har rūz dar masçidi Mulkon çam' omada, jak nafaraşon muallim şavad. Ba hamin tariq, dar muddati 40 rūz ba navbat dars guftand va donişi xudro takmil dodand. Mavlono Cocarmī ham dar in muddat şabu rūz pajvasta dar mutolia bud. Baroi şogirdoni «gapnodaro» savolu suporişhoi nihojat duşvorro tajjor mekard. Ū az on xursand bud, ki donişi zijode giriftaast va on metavonad ba ta'limi jaksolai şogirdon kifojat kunad. Nihojat rūzi 40-um ba şogirdon xabar medihand, ki ustod az «bistari bemorī» xestaast va imrūz dars megūjad. Onho ba dars hozir şudand. Mavlono ba şarhi jak mas'alai murakkab sar kard. Şogirdon peş az ustod çavob dodand. Mavlono hajron şud va guft: «Şogirdoni azizam, man kasal nabudam, mutolia kardam, xondam, to ki ba şumo dars gūjam. Vale, xuşbaxtona, şumo buzurg, ustod şudaed, çavon ham boşed, digar şumoro hec kas qudrati dars dodan nadorad. Hamai ilmhoro az xud kardaed. Ba şumo rohi safed metalabam». On cor nafar şarikdarsoni Çomī, ki zikraşon dar bolo raft, dar haqiqat olimoni maşhuri zamoni xud şudand.

Ba'd az in hodisa Abdurahmoni Çomī dar sinni 23-solagiaş ba Samarqand meojad. Çomī cand muddat dar nazdi Qozizodai Rumī az ilmhoi hisob, rijozijot va nuçum ta'lim megirad. Ū na tanho dar nazdi ustodaş dars mexond, balki ba korhoi ilmiji Qozizoda jorī merasond. Ū beştar dar bahsu munozirahoi olimoni maşhur hozir meşud va agar lozim medonist, suxan meguft. Çomī suxanro daroz namekard. Suxanhojaş mu'çaz va boma'nī budand. Dar çam'omadi şoiron iştirok karda, bo taammul gūş mekard. Vale şe'r nameguft. Paj burdan duşvor nabud, ki Çomī ba in peşai eçodī şavqi beandoza dorad.

Abdurahmoni Çomī soli 1453 ba Hirot meojad. Ū avval xost ba xidmati darbor ravad, vale odati xuşomatgūī nadoşt va naraftanro afzaltar donist. Boz cand muddat ba tahsili ilm, az çumla, ilmi şe'r maşƣul gardid. Dar in ajjom Çomī bo jake az buzurgoni çarajoni naqşbandija Sa'diddini Qoşƣarī (vaf. 1456) şinosoī pajdo karda, in firqaro qabul mekunad. Pas az margi ustodi rūhoniji xud — Sa'diddini Qoşƣarī, Çomī rohbari maslaki naqşbandijai Xuroson meşavad. Ū muridon (şogirdon)-i zijod doşt, ba onho ta'lim medod, nozukihoi maslaki naqşbandijaro meomūzond. Abdulƣafuri Lorī jake az muridoni bovafoi Çomī ba hisob meraft. Abdurahmoni Çomī 19 nojabri soli 1492 dar Hirot az olam caşm pūşid. Dar hamin ço ba xok suporida şudaast.

Merosi adabī

Abdurahmoni Çomī umri darozu purbarakate didaast. Vale onro zoe' naguzaronida, baroi naslhoi ojanda osori purarzişi ilmiju adabi meros guzoştaast. Ū qarib 50-soli hajoti xudro ba ofaridani asarhoi ilmī va surudani aş'ori dilangezu dostonhoi barçasta sarf kardaast. Şogirdon va hamzamononi Çomī mikdori asarhoi ūro az 46 adad zijod medonand. Masalan, dar in bora şogirdi nazdiki Çomī Kamoluddin Binoī cunin megūjad:

Çomī, on oftobi nuronī,

On munavvar ba nuri subhonī.

Bud az cil zijod tasnifaş,

Rū dar e'çoz kard ta'lifaş.

Soli 1503 kullijoti Çomī az tarafi dūstonaş tartib doda meşavad, ki on nusha to zamoni mo omada rasidaast. Asarhoe, ki dar kullijoti adib çam' ovarda şudaand, ilmhoi gunogun: nuçum, falsafa, zabonşinosī, adabijotşinosī, tafsir, hadis, fikx, axloq, musiqī va ƣajraro dar bar megirand. Maxsusan, asarhoi ilmie, ki doir ba arūzu qofija, musiqī inşo şudaand, qimatu arzişi zijod dorand. Asari tarçumaholiji ū «Nafahot-ul-uns» dar borai hajotu fa'olijati 616 mard va 34 zan ma'lumot medihad, ki aksarijati onho ulamo, şajxoni buzurgi asrhoi guzaşta va şoironand. Dar «Alfavoiduzzijoija» Çomī dar borai qoidaju qonuni zaboni arabī va usuli ta'limi on fikru mulohizahoi sudbaxş bajon mekunad. Holo ham dar ba'ze madrasahoju maktabhoi Xovar asari mazkur hamcun kitobi darsī baroi omūxtani zaboni arabī istifoda meşavad. Vale bojad e'tirof kard, ki Abdurahmoni Çomī dar ta'rix hamcun navisanda va şoir ma'lumu maşhur ast. Şuhratu e'tibori Çomī hamcun şoir ba kişvarhoi gunogun pahn şudaast. Ba in nuqta xudi Çomī işorat karda megūjad:

Agar ba fors ravad korvoni aş'oram,

Ravoni Sa'diju Hofiz kunandaş istiqbol.

V-agar ba Hind rasad Xusravu Hasan gūjad,

Ki: «Ej çahoni hunar, marhabo, taol, taol!»

Az Çomī se devon, «Haft avrang» (iborat az haft masnavī), «Bahoriston» va «Cihil hadis» ba mo omadaast, ki har kadomi onho doroi ahamijati kaloni adabivu estetiki meboşand. Abdurahmoni Çomī fa'olijati adabiji xudro az surudani aş'ori liriki — ƣazal, qasida, ruboī, qit'a va ƣajra sar kardaast va to oxiri umr onro davom dodaast. Dar eçodijoti şoir ƣazal mavqei asosī dorad. Masalan, dar devoni avval — «Fotihat-uş-şubob» 1016 ƣazal, dar devoni dujum — «Vositat-ul-ikd» 493 va dar devoni sejum — «Xotimat-ul-hajot» 296 ƣazal omadaast, ki miqdori umumi onho 1805 ƣazalro taşkil medihad. Ba hamin ma'ni işora karda, xudi şoir cunin megūjad:

Hast devoni şe'ri man aksar,

Ƣazali oşiqoni şajdoī,

Jo fununi nasoeh astu hikam,

Munbais az şuuri donoī.

Zikri dunon najobi andar vaj,

K-on buvad naqdi umrfarsoī.

Qasida dar devonhoi şoir çoi dujumro megirad, ki miqdori onho 53-to meboşad. Qasidahoi Çomī haçman xurd buda, az 8 to 15 bajtro taşkil medihand. Mavzū'hoi asosiji onho mas'alahoi falsafī, pandu hikmat, şarhi hol va ƣajraro dar bar megirand. Qasidahoi «Luççat-ul-asror», «Çilo-ur-rux» va «Raşxi bol va şarhi hol» dar mavzū'hoi bolo suruda şuda, qimatu arzişi zijode dorand. Cunonci şoir dar qasidai «Luççat-ul-asror» ba mas'alahoi tarbijaviju axloqī diqqat doda, ta'kid menamojad, ki çavononro az kūdakī bojad tarbija kard, ba rohi rost hidojat namud, zero ba aqidai şoir, çavonon ham ba misli daraxtoni navbarg jo niholi nozuk meşavand. Agar in niholho az xurdi tarbija joband, hosili a'lo medihand va çavonon niz, cun ba kamol merasand, korhoi nek va sudbaxş xohand namud:

Dar çavonī sa'j kun, gar be xalal xohī amal,

Meva benuqson buvad, cun az daraxti navbar ast.

Ba'dan Çomī dar qasida ta'kid mekunad, ki agar şaxs sohibi donişu kamolot boşad, hec goh gado nest, ū şoh ast:

Gar nadorad Simu zar dono, maneh nomaş gado,

Dar baraş dil bahri doniş, ū şaxi bahru bar ast.

Dar eçodijoti Çomī ruboi, qit'a, tarce'band, tarkibband, murabba', fard dida meşavand, ki onho az lihozi ma'ni va san'ati suxanvari dar pojai baland meistand. Çomī dar ruboijot va qit'aoti xud beştar fikrhoi pandu axloqiji xudro ifoda kardaast. Cunonci, dar qit'ai zerin ba jak mas'alai muhimi rūzƣori xeş daxl namuda, ta'kid menamojad, ki inson bojad mehnatdūst boşad. Ū bojad omūxtan va mehnat kardanro baroi xud or nadonad, az paji nomi padar naşavad, balki fazlu hunari xudro dar nazdi mardum nişon dihad. Agar in sifathoro nadoşta boşad, misli şoxi behosili daraxti mevador ast, ki on cun hezum ast:

Har pisar, k-u az padar lofar, na az fazlu hunar,

Filmasal gar didaro mardum buvad, nomardum ast.

Şoxi bebar garci boşad az daraxti mevador,

Cun najorad meva bor, andar şumori hezum ast.

«Nafahot-ul-uns»-i Abdurahmoni Çomī

Dar sarcaşmahoi ilmiju adabī ovarda şudaast, ki te'dodi asarhoi nazmivu nasriji A.Çomī 54 adad meboşad. «Bahoriston», «Nafahot-ul-uns» va «Munşaot» az zumrai asarhoi nasriji Abdurahmoni Çomī mahsub mejoband. Mekūşem, to oid ba asari Mavlono Abdurahmoni Çomī «Nafahot-ul-uns» ibrozi andeşa namoem. Asari tarçumaiholiji «Nafahot-ul-uns» dar borai hajotu fa'olijati 616 mard va 34 zan ma'lumot medihad. «Nafahot-ul-uns-miq-qudarot-ul-qudus» (dar adabijoti ilmiju badeī nomi ixtisorşudai on — «Nafahot-ul-uns» dida meşavad) asari nasrī va ilmiji Mavlono Çomī buda, solhoi 1475—1476 bo zaboni toçikī ta'lif gardidaast. Dar in asar oid ba şarhi hol va tavsifi şajxoni tasavvufu şoironi asrhoi XIII va XIV suxan meravad. «Nafahot-ul-uns»-i Abdurahmoni Çomī jake az asarhoi garonbahotarini irfonī ba hisob rafta, bo xohiş va taqozoi Mir Alişeri Navoī inşo şudaast. Asari mazkurro Abdurahmoni Çomī dar pajraviji «Tabaqot-us-sufija»-i Xoça Abdulloh Ansorī naviştaast, ammo asar az çihati tarkibu soxt ba «Tazkirat-ul-avlijo»-i Faridadduni Attor şabohat dorad. Kalimai «nafahot» arabī buda, ma'nojaş būi xuş, roiha meboşad. Kalimai «uns» boşad, ma'nojaş dūstī, oşnoī va ulfat meboşad. Hazrati Çomī mefarmojad:

Mo nadorem maşome, ki tavonem şunid,

V-arna har dam vazad az gulşani vaslat nafahot.

«Nafahot-ul-uns» soli 1495 bo unvoni «Nasoim-ul-uld» az çonibi Mir Alişeri Navoī bo zaboni ūzbekī tarçuma gardidaast, incunin, tarçumai anglisiju olmoniji in asar niz mavçud ast. Dar «Nafahot-ul-uns» doir ba maqomu manzalati Mansuri Halloç, Abūsaidi Abūlxajr, Mir Sajid Aliji Hamadonī, Abūhoşimi Sūfī barin şajxoni tariqat va Faridadduni Attor, Sanoiji Ƣaznavī, Çaloliddini Balxī, Nizomiji Gançavī, Kamoli Xuçandī, Sa'diji Şerozī va Hofizi Şerozī barin şoironi mutaffakkir ma'lumoti gunogun pajdo kardan mumkin ast. Mavlono Abdurahmoni Çomī dar ta'lifi «Nafahot-ul-uns» az «Risolat-ul-kuşajrija»-i Abūlqosimi Kuşajrī, «Kaşf-ul-mahçub»-i Haçvirī istifoda burdaast, ki behtarin nusxahoi xattiji in asari garonbaho dar kitobxonahoi şahri Duşanbe va Kobul nigohdorī meşavand. «Nafahot-ul-uns» joddoşti purqimmatu arzandaest, bahri tarbijai axloqu ma'navijat. Orifi buzurg dar qismati «Roçe' ba Mavlono Çaloliddini Muhammad al-Balxī-ar-Rumī» menavisad:

«Farmud, ki suhbat aziz ast… va guft, ki dar in ma'nī hazrati Xudovandam Şamsiddin Tabrezī farmudand, ki alomati muridi qabuljofta on ast, ki aslan bo mardumi begona suhbat nadorad va agar nogoh dar suhbate begona aftad, cunon binşinad, ki munofiq dar masçid va kūdak dar maktab va asir dar zindon…»

— «Roçe' ba Mavlono Çaloliddini Muhammad al-Balxī-ar-Rumī»

Çomī dar in ço sitoişi axloqi hamidavu nakūhişi axloqi razilaro ovardaast, zero xudi ū orifi barkamol ast Dar «Roçe' ba Xoça Şamsiddin Muhammad Hofizi Şerozī» ovarda şudaast, ki

«…vaj lisonulƣajb va tarçumonulasror ast. Baso asrori ƣajbija va ma'noi haqiqa, ki dar kisvati surat va libosi maçoz namuda, harcand ma'lum nest, ki vaj dasti irodati şere girift va dar tasavvuf ba jake az in toifa nisbat durust karda, ammo suxanoni vaj bar maşrabi in toifa voqe' şudaast, ki hec kasro in ittifoq najaftoda. Jake az azizoni silsilai xoçagon farmudaast, ki hec devon beh az devoni Hofiz nest, agar mardi sufī boşad va cun aş'ori vaj az on maşhurtar ast, ki ba erod ehtijoç doşta boşad, loçaram inoni hilm az on masruf megardad».

— «Roçe' ba Xoça Şamsiddin Muhammad Hofizi Şerozī»

Mavlono Çomī, ki dar irfon va dar şarhi maorifi sufija şuhratu ovozai bisjor doşt, sufijonu faqehoni Hirot ba vaj hurmati beandoza doştand.

Safarhoi Çomī

Abdurahmoni Çomī dar hajoti xud 7 marotiba ba safar baromada, şahrhoi Samarqandu Toşkand, Forobu Marvro tamoşo kardaast. Safari oxirin va tūloniji Çomī soli 1472 dar mohi avgust oƣoz joft. Ū şahrhoi Nişopur, Sabzavor, Bastom, Domgon, Qazvin, Hamadon, Baƣdodro sajohat karda, bo arboboni ilmu adabi in şahrho voxūrd, suhbatho orost. Dar har ço Çomiro izzatu ehtirom mekardand. Çomī Makka va Madinaro zijorat karda, soli 1473 ba Hirot bozmegardad. Pojoni umri Çomī dar Hirot guzaşt. Ū ba eçod kardani asarhoi ilmivu adabī batamom maşƣul bud. Jak daqiqa vaqti xudro bekor nameguzarond. Tanho ba maktabi adabiji Hirot rohbarī karda, ba şoironi çavon maslihathoi mufid medod. Çomī dūstoni bisjor doşt, ki bo onho bazmi şe'ru surud meorost, sūhbathoi dilangez mekard. Jake az şogirdoni behtarini Çomī Alişer Navoī bud. Munosibati onho na hamcun ustodu şogird, balki misli du dūsti çonī, du hamkoru hammaslak ba nazar merasid. Abdurahmoni Çomī oilai xub va farzandoni loiq doşt. Vale se farzandi adib dar tiflī va xurdsolī vafot kardand. Albatta, vafoti farzandon qalbi adibro ba şūru ƣalajon ovard. Dar motami farzandon Çomī aşki ƣamu hasrat rext, ohi çonsūz az dili pursūz barovard. Ū dar margi farzandon marsijaho surudaast, ki dar onho sūzu gudozi padari doƣdida baso muassir ifoda joftaast:

Rexti xuni dil az didai girjoni padar,

Rahm bar çoni padar n-omad, ej çoni padar.

Navbahor omadu gulho hama rustand zi xok,

Tu ham az xok baro, ej guli xandoni padar.

A'loxon Afsahzod dar borai Çomī

Omūzişi hajotu eçodijot va afkori Abdurahmoni Çomiro A'loxon Afsahzod az tahqiqi «Lajlī va Maçnun»-i ū şurū' kard va ba'dan omūzişi kulli eçodijoti ūro faro girifta, jake az çomeaşinosoni ma'ruf dar doirahoi ilmiji Şarqu Ƣarb şinoxta şud. Afsahzod dar borai Çomī asarhoi tahqiqiji bis­jore ta'lif namudaast: «Rūzgor va osori Abdurrahmoni Çomī» (1980), «Tahavvuli afkori Abdurahmoni Çomī» (1981), «Lirikai Abdurahmoni Çomī» (ba zaboni rusī M., 1985), «Çomī — adib va mutafakkir» (1989), «Çomī — şoiri ƣazalsaro», «Naqd va barrasiji osoru şarhi ahvoli Çomī» (T., 1999) va ƣajra Solhoi 60 asri XX Afsahzod dar hamkorī bo donişmandoni Instituti şarqşinosī osori Çomiro dar Duşanbe dar panç çild va dar Tehron dar haft çild (ba alifboi arabiji toçikī; 1999—2001) ba tab' rasond. In kori ū dar Eron bo Çoizai bajnalmilaliji «Kitobi sol» (2000) va diplomi jodgoriji «Bahori ozodī» qadr karda şud.

Pajvandho

• Abdurrahmoni Çomī. Muntaxabi ƣazalijot(pajvandi dastnoras)
• Ƣazalhoi Abdurahmoni Çomī — Mahmudçon Vohidov, Hadja