Lufta e Kosovës

Lufta në Kosovë
	Pjesë e Luftërave Jugosllave
	; Kah orar, nga lart-majtas: Shtabi i përgjithshëm i Ushtrisë Jugosllave në Beograd i shkatërruar nga NATO; Një veturë Yugo Zastava nën rrënoja; Memorial i komandantëve të UÇK-së; Një F-15E i USAF-it duke u ngritur nga Baza ajrore e NATO-s
Data	28 Shkurt 1998 – 11 Qershor 1999; (2 vite, 3 muaj dhe 2 javë)
Vendodhja	Kosovë, Republika Federale e Jugosllavisë, (sot Republika e Kosovës); Jashtë Kosovës Shqipëri;
Pasoja	Marrëveshja e Kumanovës Fitore e Kosovës; Ushtria Jugosllave dhe Policia Serbe largohen nga Kosova, vendi bëhet protektorat i Kombeve të Bashkuara; Refugjatët shqiptarë kthehen në Kosovë nëpër shtëpitë e tyre; Rezoluta 1244; ; Ndërhyrja e NATO-s debatohet; ; Veteranët e UÇK-së bashkohen me UÇPMB-në, në Luftën e Luginës së Preshevës;
Ndryshimet; territoriale	Nuk ka ndryshime territoriale sipas Rezolutës 1244, ndarje e menjëhershme politike dhe ekonomike e Kosovës nga Jugosllavia nën administrimin e OKB.
Palët pjesëmarrëse
Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK); ; Forcat e Armatosura të Republikës së Kosovës (FARK); Mbështetur nga: Shqipëria; (Vullnetarë dhe armë); Kroacia; (Armë të lehta); NATO; (Mbështetje Ajrore); Shtetet Aleate:; SHBA; Belgjika; Kanada; Çekia; Danimarka; Franca; Gjermania; Italia; Luksemburgu; Holanda; Norvegjia; Portugalia; Spanja; Turqia; Britania e Madhe;	Ushtria e Jugosllavisë; ; Policia e Serbisë; Mbështetur nga: Rusia; (Vullnetarë); Ukraina; (Vullnetarë); Greqia; (Vullnetarë);
Komandantët dhe udhëheqësit
Adem Jashari Hamëz Jashari Sylejman Selimi Agim Çeku Ramush Haradinaj Hashim Thaçi Fatmir Limaj Kadri Veseli Rrustem Berisha Anton Quni Agim Ramadani Sali Çeku Bekim Berisha Tahir Sinani Fadil Nimani Ahmet Krasniqi Tahir Zemaj Bujar Bukoshi Jakup Krasniqi	Sllobodan Millosheviç Momir Bulatoviç Dragoljub Ojdaniç Svetozar Marjanoviç Nebojsha Pavkoviç Vllastimir Gjorgjeviç Vladimir Llazareviç Radovan Llazareviç Bozhidar Deliç Dragan Zhivanoviç Radosllav Mirkoviç Millorad Nisaviç Millorad Ulemek Ljubinko Gjurkoviç Goran Radosllavjeviç Sreten Lukiç Zhivko Trajkoviç Dushko Slivançanin Vidoje Kovaçeviç Stojan Konjikovac Dragutin Dimçevski
Fuqia ushtarake
17,000 – 20,000 luftëtarë të UÇK-së; 3,000 luftëtarë të FARKU-t; 100–150 ushtarë nga Ushtria e Shqipërisë; 80 avionë; (Operacioni Syri i Shqiponjës); 1,031 avionë; (Operacioni Forcat Aleate); Më shumë se 30 anije lufte dhe nëndetëse; Rreth 50,000 ushtarë të vendosur në veri të Shqipërisë	85,000 ushtarë ; (përfshirë 40,000 brenda dhe rreth Kosovës) ; 20,000 policë; 100 Raketa KA (SAM); 1,400 njësi artilerie; (Tokësore & Kundër Ajrore); 240 avionë; 2,032 tanke dhe autoblinda; Njësitë paramilitare serbe (Shakalli dhe Skorpioni); Qindra mercenarë rusë
Viktimat dhe humbjet
1,500 luftëtarë të vrarë 47 avionë UAV të rrëzuar; ; 2 ushtarë të vrarë (jo në luftë); ; Dy AH-64 Apache të përplasur; ; Një F-117A i rrëzuar; ; Një F-117A i dëmtuar; ; Një F-16C i rrëzuar; ; Dy A-10 Thunderbolt II's të rrëzuar; ; Dy A-10 Thunderbolt II's të dëmtuar; ; Një AV-17 u përplas; ; 3 ushtarë amerikanë të kapur nga forcat serbe;	Të shkaktuara nga UÇK-ja: 659 ushtarë të vrarë; ; 349 policë të vrarë; ; Të shkaktuara nga NATO: 5,000 ushtarë dhe policë të vrarë; ; 14 tanke të shkatërruara; ; 18 autoblinda të shkatërruar; ; 20 njësi artilerie të shkatërruara; ; 121 avionë dhe helikopterë të shkatërruar;
	Në Kosovë:; 8,676 civilë Shqiptarë të vrarë dhe të zhdukur ; 848,000 Shqiptarë të Kosovës të shpërngulur ; 1,196 civilë Serbë të vrarë ; Jashtë Kosovës: ; 489–528 civilë të vrarë nga bombardimet e NATO-s në Serbi ; 3 gazetarë Kinezë të vrarë gjatë bombardimit të Ambasadës Kineze në Beograd nga NATO

A checked version of this page, approved on 31 dhjetor 2023, was based on this revision.

Lufta e Kosovës ishte një konflikt i armatosur në Republikën e Kosovës (në atë kohë Republika Federale e Jugosllavisë) ndërmjet Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK-së) dhe Ushtrisë së Jugosllavisë (JNA-së), e mbështetur nga Policia e Serbisë (MUP) e cila filloi më 28 Shkurt 1998, pas sulmit jugosllav në fshatrat Likoshan dhe Qirez të rajonit të Drenicës në Kosovë, dhe përfundoi me nënshkrimin e Marrëveshjes së Kumanovës më 11 Qershor 1999. Ushtria Çlirimtare e Kosovës mori mbështetje ajrore nga NATO (nga 24 marsi 1999) dhe mbështetje tokësore nga Ushtria e Shqipërisë.

UÇK-ja u formua në fillim të viteve 1990 për të luftuar kundër diskriminimit të shqiptarëve dhe shtypjes së disidencës politike nga autoritetet serbe, e cila filloi pas shtypjes së autonomisë së Kosovës nga presidenti serb Sllobodan Millosheviç në vitin 1989. UÇK-ja filloi punën e saj. Fushata e parë në vitin 1995, pasi çështja e Kosovës u la jashtë Marrëveshjes së Dejtonit dhe ishte bërë e qartë se strategjia e rezistencës paqësore e Presidentit Ibrahim Rugova nuk kishte arritur ta sjellë Kosovën në agjendën ndërkombëtare. Në qershor 1996, grupi i UÇK-së mori përgjegjësinë për aktet e sulmeve që synonin stacionet policore serbe në Kosovë. Në vitin 1997, UÇK-ja bleu një sasi të madhe armësh përmes kontrabandës së armëve nga Shqipëria, pas një rebelimi në të cilin armët u grabitën nga postet e policisë dhe ushtrisë shqiptare. Në fillim të vitit 1998, sulmet e UÇK-së që synonin autoritetet serbo–jugosllave në Kosovë rezultuan në një prani të shtuar të paramilitarëve dhe forcave të rregullta serbe, të cilët më pas filluan të ndjekin një fushatë hakmarrjeje që synonte simpatizantët e UÇK-së dhe kundërshtarët politikë. Kjo fushatë vrau 1,500 deri në 2,000 civilë shqiptarë dhe luftëtarë të UÇK-së dhe kishte zhvendosur 370,000 shqiptarë të Kosovës deri në mars 1999.

Më 20 mars 1999, forcat serbo–jugosllave filluan një fushatë masive represioni dhe dëbimi të shqiptarëve të Kosovës pas tërheqjes së Misionit Verifikues të OSBE-së në Kosovë (MVM) dhe dështimit të Marrëveshjes së propozuar të Rambujesë. Si përgjigje ndaj kësaj, NATO ndërhyri me një fushatë bombardimi ajror që filloi më 24 mars, duke e justifikuar atë si një "luftë humanitare". Lufta përfundoi me Marrëveshjen e Kumanovës, të nënshkruar më 9 qershor, me forcat jugosllave dhe serbe që ranë dakord të tërhiqeshin nga Kosova për t'i hapur rrugë një pranie ndërkombëtare. Forcat e NATO-s hynë në Kosovë më 12 qershor. Fushata e bombardimeve të NATO-s ka mbetur e diskutueshme. Ai nuk mori miratimin e Këshillit të Sigurimit të OKB-së dhe shkaktoi të paktën 488 vdekje civile jugosllave, duke përfshirë një numër të konsiderueshëm refugjatësh kosovarë.

Në vitin 2001, një Gjykatë Supreme, me seli në Kosovë dhe e administruar nga Kombet e Bashkuara, konstatoi se kishte pasur "një fushatë sistematike terrori, duke përfshirë vrasje, përdhunime, zjarrvënie dhe keqtrajtime të rënda", por se trupat serbo–jugosllavë ishin përpjekur ta largonin dhe jo ta zhduknin popullsinë shqiptare. Pas luftës, u përpilua një listë e cila dokumentoi se mbi 13,500 njerëz u vranë ose u zhdukën gjatë konfliktit dy vjeçar. Forcat jugosllave dhe serbe shkaktuan shpërnguljen e 1.2 milionë dhe 1.45 milionë shqiptarëve të Kosovës.

Ushtria Çlirimtare e Kosovës u shpërbë menjëherë pas përfundimit të luftës, ku disa nga pjesëtarët e saj vazhduan të luftonin për UÇPMB-në në Luginën e Preshevës dhe të tjerë iu bashkuan Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare (UÇK) dhe Armatës Kombëtare Shqiptare (AKSH) gjatë konfliktit të armatosur etnik në Maqedoni, ndërsa të tjerët vazhduan të formojnë Policinë e Kosovës.

Në këtë luftë u dëbuan 848,000 shqiptarë nga Kosova, u vranë 15,000 persona, nga të cilët 1,500 luftëtarë të UÇK-së, 1,008 ushtarë dhe policë serbë dhe të tjerët civilë të thjeshtë. Gjatë luftës janë zhdukur rreth 8,000 njerëz, fati i shumicës prej tyre është zbardhur deri në vitin 2007, por i madh ka mbetur numri i rasteve të pasqaruara.

Prapaskena

Kosova nën Jugosllavinë e Titos (1945–1980)

Tensionet ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve u rritën përgjatë shek. 20-të, veçanërisht gjatë Luftës së Parë Ballkanike, Luftës së Parë Botërore, dhe Luftës së Dytë Botërore. Qeveria socialiste e Josip Broz Tito shtypte sistematikisht çdo manifestim nacionalizmi në Jugosllavisë, duke u siguruar që asnjë republikë apo kombësi të mos krijojë dominancë mbi të tjerat. Në veçanti, fuqia e Serbisë—republika më e madhe dhe më e populluar—dobësohej nga krijimi i qeverive autonome të Vojvodinës në veri dhe Krahina Socialiste Autonome e Kosovës në jug. Kufijtë e Kosovës nuk ishin përcaktuar në bazë të popullsisë autonome shqiptare (shumë shqiptarë mbeteshin jashtë në Maqedoni, në Malin e Zi dhe Serbi. Autonomia formale e Kosovës, e krijuar me kushtetutën e 1945 së Jugosllavisë, ishte një gjë pa vlerë. Policia sekrete i goditi rëndë nacionalistët. Në 1956, shumë shqiptarë u gjykuan në Kosovë me akuzat e spiunazhit dhe pëmbysjes së regjimit. Kërcënimi i separatizmit ishte i ulët, shumë pak grupe kishin qëllim të bashkoheshin me Shqipërinë (për shkak të situatës në Shqipëri). Por impakti i tyre afatgjatë ishte shumë i kryqëzor, sidomos me Lëvizjen Revolucionare për Unitetin Shqiptar, e themeluar nga Adem Demaçi, të cilat do të krijonin bërthamën e UÇK-së. Demaçi u burgos në 1964 bashkë me shumë atdhetarë të tjerë.

Demonstratat dhe trazirat e studentëve në Beograd në qershor 1968 u shpërndanë edhe në Kosovë në nëntor të atij viti, por u shtypën nga forcat e sigurisë Jugosllave. Por shumë pak të drejta iu dhanë shqiptarëve nga Tito, përfaqësim më të madh në trupat shtetërorë të Serbisë dhe Jugosllavisë, dhe njohje më të madhe të gjuhës shqipe. U krijuaa Universiteti i Prishtinës në 1970 si një institucion i pavarur. Shqipërimi i edukimit në Kosovës vuante nga mungesa e materialeve edukuese në gjuhën shqipe në Jugosllavi, kështu që u firmos në marrëveshje me Shqipërië për furnizimin me libra.

Në 1969, Kisha ortodokse serbe urdhëron klerin të marrë të dhëna mbi popullsinë serbe në Kosovë, dhe rritjen e presionit të qeverisë së Beogradit të mbrojë më shumë interesat e serbëve.

Në 1974, statusi politik i Kosovës u përmirësua pas daljes së kushtetutës së re të Jugosllavisë. Bashkë me Vojvodinën, Kosova u deklarua krahinë dhe fitoi shumë nga fuqitë që kishte një republikë: një vend në presidencën federale dhe kuvendin e saj, forcë policore, dhe bankë kombëtare.^[1]

Pas vdekjes së Titos (1980–1986)

Vdekja e Titos në 4 maj 1980 nisi një instabilitet të gjatë politik, i përkeqësuar nga nga kriza ekonomike dhe protestat nacionaliste. Protesta e parë madhore u bë në Prishtinë, demonstratat filluan si një lëvizje spontane e studentëve të Kosovës të cilat u mbajtën në Prishtinë me 4 mars 1981 për kushte më të mira në mensën e studentëve në Prishtinë, por ne fakt ishte shkendija në një zinxhir mbi mllëfin e akumuluar prej vitesh. Kjo shkaktoi demonstrata masive në mbarë Kosovën. Demonstratat u shtypën nga Presidenca e Jugosllavisë duke shpallur gjendjen e emergjencës, duke dërguar në demonstrata policinë dhe ushtrinë, të cilat shkaktuan shumë të vrarë.

Kosova duroi një prani të madhe të policisë sekrete gjatë gjithë viteve 1980, duke shtypur pa mëshirë çdo manifestim nacionalist. Sipas një raporti të reporterit Mark Thompson, rreth 580,000 banorë të Kosovës u arrestuan, u morën në pyetje, dhe u internuan. Mijëra prej këtyre humbën punën ose u përjashtuan nga institucionet arsimore. Gjatë kësaj kohe tensionet vazhdonin të rriteshin.

Në shkurt 1982, një grup priftërinjsh nga Serbia i bën peticion pëshkopëve të tyre se "pse Kisha Serbe është e qetë" dhe pse nuk bënte fushatë kundër "shkatërrimit, zjarrvënies dhe sakrilegjit të vendeve të shenjta në Kosovë". Këto fjalë tërhoqën interes në Beograd. Dolën histori se serbët dhe malazezët po persekutoheshin. Ndërmjet nacionalistëve serbë thuhej se serbët po dëboheshin nga Kosova.

Por në fakt situata ishte ndryshe, Kosova ishte rajoni më i varfër në Jugosllavi: të ardhurat mesatare vjetore për frymë ishin 795 USD, krahasuar me mesataren kombëtare prej 2,635 USD.

Serbia u përpoq të ulte fuqinë e shqiptarëve në rajon, me fushata popaganduese që pohonin se serbët po dëboheshin nga Kosova për shkak të rritjes së popullsisë shqiptare, dhe jo nga situata e keqe ekonomike.^[2]

Kosova dhe ngritja Sllobodan Millosheviçit (1986–1990)

Në 1987, ndodhi masakra e Paraćin pasi një ushtar shqiptar në Ushtrinë Kombëtare Jugosllave (UKJ) vrau katër ushtarë serbë, kjo ngjarje i rriti akoma më tej tensionet.^[3] Pas këtyre ngjarjeve Sllobodan Millosheviçi, akuzoi Dragisa Pavlovic, si kryetar i organizatës së partisë në Beograd, se ishte paqësor me shqiptarët dhe ishte i butë me radikalët shqiptarë.^[3]

Sipas disa artikujve, Sekretari Federal i Mbrojtjes Kombëtare, Admirali i Flotës Branko Mamula, thoshte se "nga 1981 deri në 1987, 216 organizata ilegale shqiptare me 1,435 anëtarë u zbuluan brenda UKJ". Mamula thoshte se shqiptarët etnikë po pregatiteshin për të "vrarë oficerë dhe ushtarë, duke helmuar ushqimin dhe ujin, sabotim, hapjen e arsenaleve të armëve dhe vjedhjen e armëve dhe municioneve, dezertim dhe shkaktim i trazirave nacionaliste brenda njësive të ushtrisë".^[3]

Në një memorandum iu kushtua vëmendje speciale Kosovës, duke thënë që në atë rajon serbët po përballeshin me "genocid fizik, politik, ligjor dhe kulturor" dhe ishin në një "luftë të hapur dhe totale" që vazhdonte nga vjeshta e vitit 1981. Në këtë propagandë thuhej se statusi i Kosovës në 1986 ishte humbja më e madhe historike e serbëve që prej çlirimit nga osmanët në 1804, duke e renditur si më të rëndë se pushtimi Nazist dhe se pushtimi i Serbisë nga Austro-Hungaria në Luftën e Parë Botërore. Autorët e Memorandumit pretendonin se 200,000 serbë janë larguar nga rajoni përgjatë njëzet viteve. Memorandumi kërkonte kthimin e serbëve të larguarve dhe rritjen e sigurisë dhe kushteve të serbëve në Kosovë.

Memorandumi SANU provokoi shumë reagime: Shqiptarët e shikonin si një përpjekje për rritjen e supremacisë serbe, duke thënë që ata pak serbë që u larguan (rreth 2000-5000) u larguan vetë për arsye ekonomike, ndërkohë që Sllovenët dhe Kroatët, e panë si kërcënim. Serbët e pritën mirë por disa prej komunistëve të vjetër e kundërshtuan ashpër.

Në nëntor 1988, kryetari i komitetit rajonal të Kosovës u arrestua. Në mars 1989, Millosheviçi prezantoi "revolucionin anti-burokratik" në Kosovë dhe Vojvodinë, duke ia zvogëluar autonominë dhe duke vendosur shtetrrethim dhe gjendje emergjente në Kosovë për shkak të protestave, ku humbën jetën 24 njerëz. Millosheviçi dhe qeveria e tij pretendonin se këto ndryshime ishin për të mbrojtur serbët e mbetur në Kosovë nga shumica shqiptare.

Amendamentet kushtetuese (1989–1994)

Ngjarjet

Në 17 nëntor 1988, Kaqusha Jashari dhe Azem Vllasi u detyruan të hiqnin dorë nga drejtimi i Lidhjes së Komunistëve të Kosovës.^[4]^[5]^[6] Në fillim të 1989 Kuvendi Serb propozoi amendamentet kushtetuese ku do të hiqej fjala "Socialiste" nga titulli Republika e Serbisë, krijim i sistemit shumëpartiak, heqjen e pavarësisë së institucineve të rajoneve autonome siç ishte Kosova, dhe riemërimin e Kosovës si Provinca Autonome e Kosovës dhe Metohisë.^[7] Në shkurt shqiptarët u ngritën në protestë kundër propozimit.^[6]

Në 8 maj 1989 Millosheviçi u bë President i Presidencës së Serbisë, e cila u konfirmua në 6 dhjetor. Në 22 janar 1990 kongresi i 14-të i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë (LKJ) ndryshoi pozitën e e partisë si partia e vetme në Jugosllavi. Në janar 1990 qeveria Jugosllave njoftoi se do të vazhdonte me krijimin e sistemit shumë-partiak.

Në 26 qershor 1990 autoritetet serbe pezulluan Kuvendin e Kosovës për shkak të disa rrethanave speciale. Në 1 ose 2 korrik 1990 Serbia aprovoi amendamentet kushtetuese me referendum.^[8] Në 2 korrik, 114 nga 180 anëtarë shqiptarë të kuvendit të Kosovës shpallën pavarësinë e Kosovës si shtet i pavarur brenda Jugosllavisë. Në 5 korrik Kuvendi Serb shpërbëu Kuvendin e Kosovës. Serbia gjithashtu shpërbëu këshillin ekzekutiv provincial dhe mori kontrillin e plotë të drejtpërdrejtë të Kosovës.^[9] Serbia mori menaxhimin e medias kryesore shqiptare në Kosovë dhe i ndaloi të gjitha transmetimet në ghjuhën shqipe.^[9] Në 4 shtator 1990 shqiptarët e Kosovës mbajtën një grevë të përgjithshme 24-orëshe, duke paralizuar totalisht të gjithë Kosovën.^[9]

Në 16 ose 17 korrik 1990, Lidhja e Komunistëve të Serbisë (LKS) e kombinuar me Aleancën Socialiste të Popullit Punëtor të Serbisë krijuan Partinë Socialiste të Serbisë (PSS), dhe Millosheviçi u bë kryetari i saj i parë. Në 8 gusht 1990 shumë amendamente të Kushtetutës së Republikës Socialiste Federale të Jugosllavisë (RSFJ) u adaptuan dhe u krijua sistemi shumë-partiak.^[8]

Në 7 shtator 1990 Kushtetuta e Republikës së Kosovës u shpall nga Kuvendi i Kosovës.^[8] Millosheviçi u përgjigj duke urdhëruar arrestimin e deputetëve të Kuvendit të Kosovës i cili ishte shpërbërë më parë.^[9] Kushtetuta e re kontroverse Serbe u shpall në 28 shtator 1990.^[7] Zgjedhje të reja shumë-partiake u mbajtën në Serbi në 9 dhe 26 dhjetor 1990 ku si rezultat Millosheviçi u shpall President i Serbisë. Në shtator 1991 shqiptarët e Kosovës mbajtën një referendum unanim për pavarësi. Në 24 maj 1992 shqiptarët e Kosovës mbajtën zgjerdhjet për Kuvend dhe President të Republikës së Kosovës.

Në 5 gusht 1991 Kuvendi i Kosovës ndaloi botimin e gazetës ditore Rilindja,^[9]^[10] në bazë të ligjit të informimit publik të 29 marsit 1991. Raportuesi Special i OKB-së Tadeusz Mazowiecki raportoi në 26 shkurt 1993 se policia ka intensifikuar shtypjen e popullsisë shqiptare që prej 1990, duke i privuar nga të drejtat e tyre bazë, duke shkatërruar sistemin arsimor, dhe largime politike nga puna të punonjësve publikë.

Shpërthimi i Luftës

Rruga drejt luftës (1995–1998)

Politikat e rezistencës pacifiste të Ibrahim Rugovës bënë që Kosova të ishte në qetësi gjatë luftës në Slloveni, dhe në Kroaci dhe Bosnje gjatë fillimit të viteve 1990. Gjithësesi, u pa krijimi i UÇK-së, si rezultat i acarimit të popullsisë shqiptare ndaj shtypjes së shtetit serb. Në mesin e viteve 1990, Rugova kërkoi që në Kosovë të vendosej një forcë paqeruajtëse nën komandën e OKB-së. Në 1997, Millosheviçi u ngrit në presidencën e Republikës Federale Jugosllave (e përbërë nga Serbia dhe Mali i Zi që prej krijimit në prill 1992).

Vazhdimi i shtypjes së popullsisë i bindi shqiptarët se vetëm rezistenca e armatosur do ta ndryshonte situatën e rënduar. Në 22 prill 1996, u ndërmorrën katër sulme ndaj personelit të sigurisë serbe në disa pjesë të Kosovës. Sulmet u morën përsipër nga një organizatë e panjohur në atë kohë e quajtur "Ushtria Çlirimtare e Kosovës" (UÇK). Natyra e UÇK-së mbetej e panjohur nga ndërkombëtarët.

Kryesisht ndihmat e para financiare dhe materiale UÇK i mori nga diaspora shqiptare.^[11]^[12] Në fillim të vitit 1997, qeveria e shqipërisë u rrëzua si pasojë e armatosjes së popullsisë dhe hapjes së rezervave të armatimeve të Ushtrisë shqiptare. Një pjesë e rezervave përfunduan në duar të bandat kriminale ndërsa një pjesë tjetër ndihmoi në armatosjen e arsenalit të UÇK. Bujar Bukoshi, Kryeministri në ekzil (në Zyrih, Zvicër), krijoi FARK-un (Forcat e Armatosura të Republikës së Kosovës) e cila u absorbua në shumicën e anëtarëve të saj në UÇK. Qeveria jugosllave e konsideronte UÇK-në si "terroristë" të cilët sulmonin policët dhe civilët. Në 1998, Departamenti Amerikan i Shtetit e listoi UÇK-në si organizatë terroriste,^[12] dhe në 1999 Komiteti i Politikave të Republikanëve në Senatin e Shteteve të Bashkuara shprehu shqetësimin për "aleancën efektive" të administratës Demokrate të Klintonit me UÇK-në për shkak të "shumë raporteve nga burime të besueshme jozyrtare".^[13] Në 2004, John Pilger tha se për gjashte vjet deri në 1998, UÇK-ja është trajtuar nga ShBA si grup terrorist^[14]

Në vitin 2000, një artikull BBC shkruan Nato at War (Nato në Luftë) ku shkruan se si Shtetet e Bashkuara, të cilat e quajtën UÇK-në si "terroriste", tani kishin marrëdhënie me grupin.^[15] Ndërkohë që SHBA zyrtarisht e quante UÇK-në terroriste, autori Alastair MacKenzie thotë se UÇK stërvitej nga aleati më i mash i SHBA-së në NATO, Mbretëria e Bashkuar, e cila që prej vitit 1998 stëvitej në një kamp stërvitjeje në fshatrat në veri të Bajram Currit.^[16]

Ndërkohë, ShBA mbante një "mur të jashtëm sanksionesh" ndaj Jugosllavisë të cilës i krijoi shumë probleme. Ato u mbajtën pavarësisht marrëveshjes në Dejton për heqjen e sanksioneve.

Kriza u përshkallëzua në dhjetor 1997 në takimin e Këshillit të Implementimit të Paqes në Bon, ku komuniteti ndërkombëtar (siç u quajt në Marrëveshjen e Dejtonit) pranoi ti japë përfaqësuesit të lartë në Bosnje dhe Hercegovinë fuqi pastruese, duke përfshirë shkarkimin e liderëve të zgjedhur. Në të njëjtën kohë, diplomatët perëndimorë këmbëngulën që të diskutohej çështja e Kosovës, dhe që Jugosllavia ti përgjigjej kërkesave të shqiptarëve. Delegacioni jugosllav u largua nga mbledhja menjëherë në protestë.^[17]

Kjo u ndoq nga kthimi i Grupit të Kontaktit që pa fazën e fundit të konfliktit në Bosnje dhe deklaratat e fuqive Europiane ku i kërkohej Jugosllavisë të zgjidhte problemin me Kosovën.

Lufta fillon

Sulmet e UÇK-së shtohen, me në qendër luginën e Drenicës në afërsi të banesës së Adem Jasharit. Disa ditë pasi Robert Gelbard e quajti UÇK-në grup terrorist, policia serbe sulmon UÇK-në në zonën e Likoshanit, dhe ndoqën disa prej luftëtarëve deri në Cirez, duke vrarë 16 luftëtarë shqiptarë^[18] dhe u vranë 4 policë serbë.^[19]

Pvarësisht akuzave për vrasje selektive dhe vrasjes së civilëve, dënimet e kryeqyteteve perëndimore nuk ishin aq të ashpra sa do të bëheshin më vonë. Policia serbe ndoqi Jasharin dhe bashkëluftëtarët e tij deri në fshatin Prekazi i Poshtëm. Një sulm masiv mbi shtëpinë e Jasharit solli masakrimin e 60 shqipëtarëve, shumica familarë të Adem Jasharit, nga të cilët 18 ishin gra dhe 10 fëmijë.^[20] Ngjarja e 5 marsit 1998 shkaktoi irritim të thellë në kryeqytetet perëndimore. Madeleine Albright tha se tashmë "kjo krizë nuk është një çështje e brendshme RFJ".

Në 24 mars forcat Jugosllave rrethuan fshatin e Glloxhanit dhe sulmuan luftëtarët e UÇK-së.^[21] Pavarësisht fuqisë më të madhe të zjarrit, forcat jugosllave dështuan në shkatërrimin e njësisë së UÇK-së i cili ishte objektivi i tyre. Megjithëse kishte disa të vdekur dhe shumë të plagosur nga UÇK, Beteja e Glloxhanit ishte një rezistencë e suksesshme.

Një qeveri e re u formua në Jugosllavi, e drejtuar nga Partia Socialiste e Serbisë dhe Partia Radikale Serbe. Kryertari i Partisë Ultra-nacionaliste Radikale Vojisllav Sheshel u bë zëvendës kryeministër. Kjo shtoi pakënaqësinë në pozicionin e vendit ndërmjet diplomatëve perëndimorë.

Në fillim të prillit, Serbia organizoi një referendum për çështjen e ndërhyrjes së jashtme në Kosovë. Votuesit serbë refuzuan vendosshmërisht kundër ndërhyrjes së huaj në këtë krizë.^[22] Ndërkohë, UÇK fitoi shumë territor përreth Deçanit dhe kishte territore nën kontroll në Glloxhan. Kështu që, në 31 maj 1998, Ushtria Jugosllave dhe policia e Ministrisë së Brendshme serbe filluan operacionin për spastrimin e kufirit të kontrolluar nga UÇK. Përgjigjja e NATOs ndaj kësaj ofensive ishte operacioni i mesit të qershorit i quajtur Operation Determined Falcon (Operacioni Fajkoi i Vendosur), një parakalim ajëror mbi kufijtë Jugosllavë.^[23]

Gjatë kësaj kohe, Presidenti Jugosllav Millosheviç arriti një marrëveshje me Presidentin e Rusisë Boris Jelcin për ndalimin e operacioneve ofensive dhe pregatitjen e bisedimeve me Shqiptarët. Ku më pas u arrit takimi midis Millosheviçit dhe Ibrahim Rugovës në 15 maj në Beograd, dy ditë pasi u njoftua nga Richard Holbrooke. Një muaj më vonë, Holbrooke, pas një udhëtimi në Beograd ku ai kërcënoi Millosheviçin që nëse nuk bindeshte, "çfarë ka mbetur nga vendi juaj do të shpërthejë", ai vizitoi zonat kufitare të prekura nga luftimet në fillim të qershorit, nga ku u fotografua me ushtarët e UÇK-së. Publikimi i këtyre imazheve fotografike i dërgoi një sinjal UÇK-së, mbështetësve dhe simpatizantëve, dhe vëzhguesve në veçanti, se SHBA-të do të mbështesnin vendosshmërisht UÇK-në dhe popullsinë shqiptare në Kosovë.

Marrëveshja e Jelcinit përfshinte lejimin nga Millosheviçi të përfaqësuesve ndërkombëtarë të ngrinin një mision në Kosovë në mënyrë që të monitoronin situatën. Ky ishte Kosovo Diplomatic Observer Mission (KDOM), (Misioni Diplomatik Vëzhgues në Kosovë), i cili filloi të veprojë në fillim të korrikut. Qeveria amerikane e mirëpriti këtë marrëveshje, por denoncoi thirrjen e iniciativës për armëpushim të përbashkët. Pasi Amerikanët kërkonin tërheqjen e trupave jugosllave.

Gjatë gjith qershorit dhe deri në mes të korrikut, UÇK-ja mbajti avantazhin e vet. UÇK rrethoi Pejën, Gjakovën, dhe kishte caktuar kryeqytet provizor qytetin e Malishevës. Trupat e UÇK-së u futën në Therandë (Suharekë), dhe në veri-perëndim të Prishtinës. Më pas u futën në Rahovec dhe në fshatrat përreth.

Pas disa sulmeve të UÇK-së në mes të gushtit, trupat jugosllave nisën operacione ofensive në jug të rrugës Prishtinë-Pejë. UÇK filloi një ofensivë në 1 shtator në rrethinat e Prizrenit, duke rritur aktivitetin usharak të ushtrisë jugosllave. Në Pejë, një ofensivë jugosllave rrezikoi një karvan njerëzish të dëbuar, veprim i cili u dënua nga oficerët ndërkombëtarë.

Në mes të shtatorit, për herë të parë UÇK-ja arriti në veri të Kosovës përreth Podujevës. Në fund, në fund të shtatorit, një përpjekje e vendosur nga jugosllavët nisi për largimin e UÇK-së nga veriu dhe qëndra e Kosovës po ashtu edhe nga lugina e Drenicës. Gjatë kësaj kohe shumë kryeqytete perëndimore dënuan sulmin, por sulmet u intensifikuan. Në 28 shtator, kur u gjetën kufomat e gjymtuara të një familjeje nga KDOM jashtë fshatit Abria e Epërme. Pikërisht Masakra në Abri të Epërme siguroi ndërkombëtarët për genocidin ndaj shqiptarëve në Kosovë, ky imazh i gjakosur shtyu luftën në një nivel tjetër.

Morali

Kur u tërhoqën nga Kosova pas ndërhyrjes së NATOs, njësitë jugosllave dukeshin me moral të lartë dhe paisjet në përdorim të tyre kishin një dëm minimal.^[24] Disa javë para përfundimit të konfliktit, David Fromkin shkroi se ˝dukej më e mundur që uniteti i NATOs mund të thyej para se morali i jugosllavëve të rrëzohej.˝^[25] Kur Klintoni lajmëroi që nuk do të dislokonte trupa tokësore, kjo i dha një rritje jashtëzakonshme moralit të ushtarëve serbë.^[26]

Në kontrast, të tjera burime raportonin se morali ishte një problem për forcat serbe; studime të inteligjencës zbuluan se shumë ushtarë nuk ishin dakord me veprimet e shokëve të tyre. Një komandant tanku serb raporton:^[27]

Gjatë gjithë kohës që isha në Kosovë, nuk pashë kurrë një ushtar armik dhe njësia ime nuk u përfshi asnjëherë në konflikt me armikun. Tanket të cilat kushtonin 2.5 milionë USD secili u përdorën për të masakruar fëmijët shqiptarë... më vjen turp.

OKB, NATO, dhe OSBE (1998–1999)

Në 9 korrik 1998, Presidenti i SHBA Bill Clinton deklaroi "emergjencën kobëtare" (gjendje e jashtëzakonshme) për shkak të "kërcënimit të pazakontë dhe të jashtëzakonshëm të sigurisë kombëtare dhe politikave ndërkombëtare të Shteteve të Bashkuara" imponuar nga Jugosllavia dhe Serbia mbi Luftën e Kosovës.^[28]

Në 23 shtator 1998 nën Kapitullin VII të Kartës së OKB-së Këshilli i Sigurimit i Organizatës së Kombeve të Bashkuara pranoi Rezolutën 1199. Kjo shprehte një 'shqetësim të madh' me raportet që i arrinin Sekretarit të Përgjithshëm që mbi 230,000 njerëz janë dëbuar nga shtëpitë e tyre nga 'përdorimi i forcës së tepërt dhe diskriminuese nga forcat e sigurisë serbe dhe Ushtria Jugosllave',^[29] duke kërkuar që të gjitha palët në Kosovë dhe në Republikën Federale tl Jugosllavisë (Serbia dhe Mali i Zi) të ndalojnë armiqësinë dhe të mbajnë një armëpushim. Në 24 shtator Këshilli i Atlantikut të Veriut (NAC) i NATOs lëshoi një "paralajmërim aktivizimi" (ACTWARN) duke e çuar NATOn në një nivel më të lartë gatishmërie ushtarake si për një mundësi të limituar ajërore ashtu edhe për një fushatë ajërore me faza në Kosovë.^[30] Problemi i madh për ata që shihnin si zgjidhjen e vetme përdorimin e forcës ishin mbi 250,000 shqiptarë të dëbuar, 30,000 prej të cilëve ishin në qiell të hapur në pyje, pa veshmbathje apo strehim, dhe me dimrin që afrohej shpejt.

Ndërkohë, ambasadori amerikan në Republikën e Maqedonisë, Christopher Hill, po drejtonte diplomacinë ndërmjet delegacionit shqiptar, i drejtuar nga Rugova, dhe autoritetet jugosllave dhe serbe. Në këto mbledhje po bëhej një plan paqeje pas planifikimit të NATOs për pushtimin e Kososvës. Gjatë një periudhe prej dy javësh , kërcënimet u shtuan, duke kulmuar në dhënien nga NATO të Urdhërit të Aktivizimit. NATO ishte gati të fillonte sulmet ajërore, dhe Richard Holbrooke shkoi në Beograd me shpresën se do të arrinte një marrëveshje me Millosheviçin. Zyrtarisht, komuniteti ndërkombëtar kërkoi të ndaloheshin luftimet. Specifikisht kërkohej që Jugosllavia të pushonte ofensivën ndaj UÇK-së ndërkohë që përpiqej që të bindte UÇK-në të heqë dorë nga pavarësia. Më tepër, u bënë përpjekje për të bindur Millosheviçin të lejonte trupat paqeruajtëse të NATOs të hynin në Kosovë.

Në 13 tetor 1998, Këshilli i Atlantikut të Veriut lëshoi urdhërat e aktivizimit (ACTORD) për ekzekutimin e sulmeve të limituara ajërore po ashtu edhe fushatë ajërore me faza në Jugosllavi e cila do të fillonte përafërsisht për 96 orë.^[31] Në 15 tetor Marrëveshja e Misionit të Verfikimit në Kosovë (KVM) i NATOs për armëpushim u firmos, dhe afati i fundit për tërheqjen u zgjat për në 27 tetor.^[32]^[33] Tërheqja serbe filloi në ose rreth 25 tetorit 1998, dhe Operacioni Syri i Shqiponjës (Eagle Eye) filloi në 30 tetor.^[32]^[33]

KVM ishte një kontigjent i madh i monitoruesve të paarmatosur të paqes nga OSBE (të njohur zyrtarisht si verifikues) të cilët u futën në Kosovë. Pamjaftueshmëria e tyre ishte e dukshme që në fillim. Ata u quajtën me nofkën "clockwork oranges" (me kuptimin në zhargon anglisht si diçka e pavend dhe të panevojshme) si referencë për makinat me ngjyrë portokalli që përdornin. Luftimet filluan sërisht në dhjetor 1998 pasi armëpushimi u thye,^[34] dhe gjatë luftimeve u vra Zvonko Bojanić, kryebashkiaku serb i Fushë Kosovës. Autoritetet jugosllave u përgjigjën me masa të ashpra ndaj ushtarëve të UÇK-së.^[35]

Nga janari në mars 1999 lufta solli pasiguri në zonat urbane, duke përfshirë bombardime dhe vrasje. Të tilla sulme u kryen edhe gjatë bisedimeve ne Rambuje në shkurt dhe ndërkohë që Marrëveshja e Verifikimit në Kosovë u zgjidh në mars. Vrasjet në rrugë vazhduan dhe u rritën. Kishte përplasje ushtarake në Vushtrri në shkurt dhe zonë e paprekur deri tani në luftime në Kaçanik në fillim të marsit.

Në 15 janar 1999 ndodhi Masakra e Reçakut ku "45 fermerë shqiptarë u rrethuan, u drejtuan drejt një kodre dhe u masakruan.^[36] Trupat u zbuluan nga monitoruesit e OSBE-së, duke përfshirë edhe Kryetarin e Misionit William Walker, dhe të dërguarit e huaj të shtypit ndërkombëtar.^[37]^[38] Jugosllavia e mohoi masakrën.^[38] Masakra e Reçakut ishte kulmimi i sulmeve të UÇK-së dhe reprezaljes së jugosllavëve që vazhduan përgjatë gjithë dimrit 1998–1999. Masakra u ndëshkua nga vendet perëndimore dhe nga Këshilli i Sigurimit i Organizatës së Kombeve të Bashkuara, dhe më vonë u bë baza e një nga akuzave për krime lufte ndaj Millosheviçit dhe zyrtarëve të tij më të lartë. Kjo masakër ishte një pkë kthese e luftës. NATO vendosi se konflikti mund të zgjidhej vetëm duke vendosur një mision paqeruajtës ushtarak nën komandën e NATOs. Prishtina u bë subjekt i përleshjeve me armë dhe dëbimit të popullsisë sipas raporteve të OSBE-së.^[39]

Konferenca e Rambujesë (janar–Mars 1999)

Në 30 janar 1999 NATO lëshoi një deklaratë ku Këshilli i Atlantikut të Veriut kishte pranuar që "Sekretari i Përgjithshëm i NATOs mund të autorizojë sulme ajërore kundër shënjestrave në territorin e RFJ" në mënyrë që të arrihej një marrëveshje politike".^[40] Ndërkohë që kjo ishte më shumë një kërcënim për qeverinë e Millosheviçit, ajo po ashtu ishte një sprovë për të gjithë faktorin politik shqiptar.

Po ashtu në 30 janar 1999 Grupi i Kontaktit lëshoi një set "principesh të panegociueshme" e cila krijoi një paketë të njohur si "Status Quo Plus"—efektivisht rikthimin e autonomisë së Kosovës si para vitit 1990 brenda Serbisë, plus futjen e demokracisë dhe vëzhgim nga organizatat ndërkombëtare. Po ashtu kërkohej një konferencë paqeje e cila protej të mbahej në shkurt 1999 në kështjellën Château de Rambouillet, jashtë Parisit në Francë.

Bisedimet e Rambujesë filluan në 6 shkurt 1999, me Sekretarin e NATOs Javier Solana i cili negocionte me të dyja palët. Ato ishin përcaktuar të përfundonin në 19 shkurt. Delegacioni jugosllav drejtohej nga presidenti i Serbisë Milan Milutinović, ndërkohë që Millosheviçi qëndronte në Beograd. Kjo ishte në kontrast me konferencën e Dejtonit në 1995 e cila përfundoi luftën në Bosnje, ku Millosheviçi negocioi personalisht. Mungesa e Millosheviçit u interpretua si shenjë se vendimet e vërteta po bëheshin në Beograd, një lëvizje që e rriti kriticizmin në Jugosllavi dhe jashtë saj; peshkopi serb i Kosovës Artemije udhëtoi në Rambuje për të protestuar për faktin se delegacioni ishte tejet i papërfaqësuar. Gjatë asaj kohe spekulohej për një padi të mundshme për krime lufte ndaj Millosheviçit, kështu që mungesa e tij mund të jetë motivuar nga frika për arrestimin e tij.

Në fazën e parë negociatat ishin të suksesshme. Në veçanti, një deklaratë e lëshuar nga bashkë-kryetari i Gruit të Kontaktit në 23 shkurt 1999 se negociatat "kanë arritur një konsensus për një autonomi për Kosovën, duke përfshirë mekanizma për zgjedhje të lira dhe të ndershme për institucione demokratike.

Ndërkohë që marrëveshja nuk i kënaqi plotësisht shqiptarët, sipas jugosllavëve ata ishin shumë radikalë, të cilët u përgjigjën duke ndryshuar në mënyrë drastike tekstin të cilën edhe Rusia (aleat i RFJ) e quajti të papranueshëm. Ata kërkonin të rishikonin me kujdes statusin politik të Kosovës dhe larguan të gjitha masat e propozuara për implementim. Ndërmjet gjithë këtyre ndryshimeve në versionin e ri të propozuar, eleminohej komplet kapitulli për ndihmën humanitare dhe rindërtim, hiqej komplet mbikëqyrja ndërkombëtare dhe nuk përmendej "vullneti i popullit të Kosovës" në vendosjen e statusit përfundimtar të Kosovës.

Në 18 mars 1999, delegacionet shqiptare, amerikane dhe britanike firmosën atë që u bë Marrëveshja e Rambujesë ndërkohë që delegacionet jugosllave dhe ruse nuk pranuan. Marrëveshja kërkonte për administrimin e Kosovës nga NATO si një provincë autonome brenda Jugosllavisë, një forcë prej 30,000 trupash të NATOs për mbajtjen e rregullit në Kosovë; të drejtën e kalimit të papenguar të trupave të NATOs në territorin jugosllav, përfshirë Kosovën; dhe imunitet për NATOn dhe agjentët e saj nga ligji jugosllav. Do të lejohej një prani e vazhdueshme e ushtrisë jugosllave me 1,500 trupa për vëzhgimin e kufirit, të mbështetura nga 1,000 trupa për qëllime komande dhe mbështetje, po ashtu edhe një numër të vogël policie kufitare, 2,500 njerëz nga Ministria e Brendshme për qëllime sigurie të përgjithshme, dhe 3,000 policë lokalë.^[41]

Megjithëse qeveria jugosllave citoi dispozitat ushtarake të Shtojcës B të dispozitave të Rambujesë si arsyen e kundërshtimeve të tyre, duke thënë se ishte një dhunim i papranueshëm i sovranitetit të Jugosllavisë, këto dispozita ishin thelbësisht të njëjta me ato të zbatuara në Bosnje për misionin SFOR (Stabilisation Force) pas Marrëveshjes së Dejtonit në 1995. Dy palët nuk i diskutuan problemet me detaje për shkak të mosmarrëveshjeve më thelbësore.^[42] Në veçanti, pala sebe nuk e pranonte idenë e pranisë së trupave të NATOs në Kosovë duke zëvendësuar forcën e tyre të sigurisë, duke preferuar më mirë vëzhgues të paarmatosur të OKB-së. Vetë Millosheviçi refuzoi të diskutojë shtojcën pasi informoi NATOn që ishte e papranueshme, edhe pasi atij iu ofrua të propozojë amendamente për dispozitat në mënyrë që të bëheshin të pranueshme.^[43]

Ngjarjet rrodhën shpejt pas dështimit në Rambuje dhe pas propozimit alternativ jugosllav.^[44] Monitoruesit ndërkombëtarë të OSBE-së u tërhoqën më 22 mars, për frikën për sigurinë e monitoruesve që i paraprinte fushatës bombarduese të NATOs.^[44]

Në 23 mars, kuvendi serb pranoi principin e autonomisë për Kosovën dhe pjesën jo-ushtarake të marrëveshjes, duke refuzuar praninë e trupave të NATOs.^[44]^[45]

Bombardimi nga NATO

Një Raketë Tomahawk lëshohet nga ura e raketave të USS *Gonzalez* në 31 mars 1999

Artikulli kryesor: Bombardimi nga NATO i Jugosllavisë

Në 23 mars 1999 në orën 22:30 UTC+1 Richard Holbrooke u rikthye në Bruksel dhe lajmëroi se bisedimet e paqes dështuan dhe i dorëzoi çështjen formalisht NATOs për veprime ushtarake.^[46]^[47] Disa orë para lajmërimit, Jugosllavia lajmëroi në televizionin kombëtar se ka deklaruar gjendjen e emergjencës duke cituar një kërcënim të afërt lufte dhe filloi një mobilizim të madh trupash dhe resurshesh.^[46]^[48]

Në 23 mars 1999 në orën 23:17 Sekretari i Përgjithshëm i NATOs, Javier Solana, lajmëroi se kishte urdhëruar Komandantin Suprem Aleat të Europës (SACEUR), Gjeneralin e Ushtrisë Amerikane Wesley Clark, që të "nisë operacionet ajërore në Republikën Federale të Jugosllavisë."^[48]^[49] Në 24 mars në orën 20:00 NATO nisi fushatën bombarduese kundër Jugosllavisë.^[50]^[51]

Fushata bombarduese e NATOs zgjati nga 24 marsi deri në 11 qershor 1999, duke përfshirë mbi 1,000 avionë që vepronin kryesisht nga bazat në Itali dhe në aeroplan-mbajtëset të stacionuara në AdriatiK. Raketat kruiz Tomahawk u përdorën gjërësisht, të lëshuara nga avionët, anijet, dhe nëndetëset. Me përjashtim të Greqisë, të gjithë anëtarët e NATOs u përfshinë sadopak. Në mbi dhjetë javet e konfliktit, avionët e NATOs fluturuan mbi 38,000 misione luftimi. Për Forcat Ajrore Gjermane (Luftwaffe), ishte hera e dytë kishte marrë pjesë në një konflikt që prej Luftës së Dytë Botërore pas Luftës së Bosnjes.

Qëllimi i paracaktuar i NATOs u përmblodh nga zëdhëndësit e saj si "serbët jashtë, paqeruajtësit brenda, refugjatët të kthehen". Kjo ishte, trupat jugosllave duhej të largoheshin nga Kosova dhe do të zëvendësoheshin nga paqeruajtësit ndërkombëtarë në mëyrë që siguronin që refugjatët shqiptarë të ktheheshin në shtëpi. Fushata u caktua në fillim për shkatërrimin e mbrojtjes ajërore jugosllave dhe shënjestra ushtarake me vlerë të lartë. Nuk shkoi dhe aq mirë në fillim, pasi moti i keq i pengonte shumë misionet. NATO e nënvlerësoi seriozisht faktin se Millosheviçi do të rezistonte: shumë pak në Bruksel mendonin se fushata do të zgjaste më shumë se pak ditë, dhe megjithëse bombardimet fillestare nuk ishin me intensitet të ulët, por nuk e arritën intensitetin e bombardimit të Bagdadit në 1991.

Operacionet ushtarake të NATOs ndryshuan thelbësisht në sulmin e njësive tokësore jugosllave, duke goditur shënjestra si tanket dhe artilerinë, ndërkohë që vazhdohej me bombardimin strategjik. Ky aktivitet gjithësesi, ishte shumë i përmbajtur nga politika, pasi çdo shënjestër duhej të aprovoheshte nga të gjithë 19 shtetet anëtare. Mali i Zi u bombardua në disa raste por NATO eventualisht pushoi së përkrahuri pozicionin e pasigurt të liderit të saj anti-Millosheviç, Milo Gjukanoviç. Përveç shënjestrave të drejtpërdrejta ushtarake u sulmuan edhe shënjestra që mund ti hynin në dihmë ushtrisë, siç ishin ura përgjatë Danubit, fabrika, centrale energjie, shkolla, shtëpi, spitale, impiante telekomunikimi dhe shtabi i përgjithshëm i të majtëve të Jugosllavisë një parti e drejtuar nga gruaja e Millosheviçit dhe kulla e transmetimit të RTS.

Në fillim të majit, një avion i NATOs sulmoi një karvan refugjatësh shqiptarë, duke menduar se ishte një karvan ushtarak jugosllav, duke vrarë rreth 50 njerëz. NATO e pranoi fajin pesë ditë më vonë dhe jugosllavët akuzuan NATOn për sulm me vetëdije ndaj refugjatëve. Një raport i mëvonshëm i hartuar nga Gjykata Ndërkombëtare Kriminale për ish Jugosllavinë (ICTY) me titull "Raporti Përfundimtar për Prokurorin nga Komiteti i Caktuar për Rishikimin e e Fushatës Bombarduese të NATOs Kundër Republikës Federale të Jugosllavisë"^[52] ku thuhej se "civilët nuk u sulmuan me dashje në këtë incident" dhe se "as ekuipazhi dhe as komandantët nuk treguan të pamatur për të marrë masa parandaluese të cilat do tu hiqnin akuzat kriminale." Në 7 maj, disa bomba të NATOs godasin ambasadën kineze në Beograd, duke vrarë tre gazetarë kinezë dhe duke egërsuar opinionin publik kinez. Shtetet e Bashkuara dhe NATO më vonë kërkuan falje për bombardimin, duke thënë se ishte një gabim i shkaktuar nga një hartë e pasaktë e para shumë viteve. Një tjetër incident ishte masakra e burgut të Dubravës në maj 1999, ku qeveria jugosllave akuzoi për vrasjen e 85 civilëve pas bombardimit nga NATO të kompleksit.^[53] Një raport i mëvonshëm i Human Rights Watch arriti në përfundimin se rreth 19 të burgosur dhe gardianë u vranë nga bombardimi, por që një numër i pasaktë – ndoshta më shumë se 70 shqiptarë – u vranë nga forcat qeveritare serbe në ditët që kaluan pas bombardimit.^[53]

Nga fillimi i prillit, konflikti ishte shumë larg zgjidhjes dhe vendet e NATOs filluan të mendonin seriozisht për operacione tokësore në Kosovë. Kryeministri Britanik Tony Blair ishte avokat i fortë për sulm me trupa tokësore dhe i bënte presion Shteteve të Bashkuara që të pranonin; qëndrimi i tij i ashpër shkaktoi pak alarm në Uashington pasi forcat amerikane duhej të ishin me të larta në numër në çdo mësymje.^[54] Presidenti i SHBA-ve Bill Clinton ishte shumë vendosur për sulm tokësor të drejtuar nga forcat amerikane. Por në vend të kësaj, Clinton autorizoi një operacion të CIAs për të gjetur metoda destabilizimi për dobësimin e qeverisë jugosllave pa nevojën e trajnimit të UÇK-së.^[55] Në të njëjtën kohë, negociatorët finlandezë dhe rusë nisën të provojnë të bindnin Milloshviçin të tërhiqej. Tony Blair do të urdhëronte 50,000 ushtarë britanikë të bëheshin gati për mësymje tokësore.^[54]

Millosheviçi më në fund kuptoi se Rusia nuk do të ndërhynte të mbronte Jugosllavinë pavarësisht retorikës së fortë anti-NATO të Moskës. Kështu që ai pranoi kushtet e ofruara nga ekipit të ndërhyrjes Finlandezo-Rus dhe pranoi një prani ushtarake në Kosovë të drejtuar nga OKB, por me pjesëmarrjen edhe të trupave të NATOs.

Forcat speciale norvegjeze Hærens Jegerkommando dhe Forsvarets Spesialkommando bashkëpunuan me UÇK-në në mbledhjen informacioneve të inteligjencës. Duke u pregatitur për pushtim në 12 qershor, forcat speciale Norvegjeze punuan së bashku me UÇK në zonat malore kufitare me Maqedoninë dhe kryesisht merreshim me zbulim për të monitoruar ngjarjet në Kosovë. Bashkë me forcat speciale britanike, forcat speciale norvegjeze ishin të parat që kaluan kufirin për në Kosovë. Sipas gazetarit të Sky News Keith Graves, norvegjezët ishin futur në Kosovë dz ditë para marshimit të forcave të tjera dhe ishin ndër të parët që u futën në Prishtinë.^[56] Detyrat e Hærens Jegerkommando dhe Forsvarets Spesialkommando ishte të pastronin rrugën dhe të qetësonin palët serbëve dhe shqiptarëve.^[57]^[58]

Tërheqja e ushtrisë jugosllave dhe futja e KFOR

Më 3 qershor 1999, Millosheviçi pranoi kushtet e një plani ndërkombëtar paqeje për të ndaluar luftimet, ku në kuvendin kombëtar po pranoheshin propozimet pavarësisht debateve të ashpra dhe përleshjeve me grushta në disa raste.^[59]^[60] Në 10 qershor Komiteti i Atlantikut të Veriut ratifikoi marrëveshjen dhe pezulloi operacionet ajërore.^[61]

Më 12 qershor, pasi Millosheviçi pranoi kushtet, misioni i drejtuar nga NATO Kosovo Force (KFOR) filloi të futej në Kosovë. KFOR ishte pregatitur të kryente operacione luftarake, por në fund, misioni i tij mbeti vetëm paqeruajtja. KFOR ishte i bazuar nën shtabin e Allied Rapid Reaction Corps (Trupat e Reagimit të Shpejtë Aleate) të komanduara nga Gjeneral Lejtnant Mike Jackson i Ushtrisë Britanike. Ku konsistonte në trupa britanike (një brigadë e ndërtuar nga brigada e IV e blinduar dhe brigada e V e parashutistëve), një brigadë e Ushtrisë Franceze, një brigadë e Ushtrisë Gjermane, të cilat hynë nga perëndimi ndërkohë të gjitha forcat e tjera avancuan nga jugu, me një brigadë e Ushtrisë Italiane dhe një brigadë e Ushtrisë Amerikane.

Trupat e para të NATOs që u futën në Prishtinë në 12 qershor 1999 ishin forcat speciale Norvegjeze FSK Forsvarets Spesialkommando dhe forcat speciale ajrore Britanike S.A.S. 22 Special Air Service, pavarësisht se trupat ruse ishin të pranishme më parë në aeroportin e Prishtinës. Ushtarët norvegjezë të FSK Forsvarets Spesialkommando ishin të parat që ranë kontakt me trupat ruse në aeroport. Misioni i FSK ishte të implementonte paqen ndërmjet palëve shqiptare dhe serbe.^[62]^[63]^[64]^[65]

Kontributi i SHBA, i njohur si Initial Entry Force (Forca Fillestare Hyrëse), u drejtua nga Divizioni i I-rë i Blinduar, i komanduar nga Gjeneral Brigade Peterson, e udhëhequr nga një togë nga Batalioni i II-të dhe nga Regjimenti Parashutisht i 505-të i Këmbësorisë i bashkuar me Forcat Britanike. Të tjera njësi përfshinin Batalionet I dhe II nga Grupi i Forcave Speciale(parashutiste) nga Stuttgarti, Gjermani dhe Fort Carson, Colorado dhe shumë njësi të tjera të Ushtrisë Amerikane të vendosura në Europë dhe SHBA. Forcat fillestare të SHBA e vendosën zonën e veprimit përreth qyteteve të Ferizajt, më vonë Kampi Bondsteel, dhe Gjilan, në Kampin Monteith.

Gjatë mësymjes fillestare, ushtarët e SHBA u përshëndetën nga shqiptarët me brohoritje dhe lule gjatë kohës që KFOR kalonte nëpër fshatra. Megjithëse nuk kishte aspak rezistencë, tre ushtarë amerikanë humbën jetën në aksidente.^[66]

Më 1 tetor 1999, përafërsisht 150 parashutistë të SHBA u parashutuan në Ferizaj si pjesë e Operation Rapid Guardian (Operacioni Gardiani i Shpejtë). Qëllimi i misionit ishte kryesisht për të paralajmëruar Presidentin e Jugosllavisë Sllobodan Millosheviç për aftësinë e shpejtë të veprimit dhe kapacitetet e NATOs në Kosovë. Një ushtar amerikan humbi jetën gjatë uljes pasi parashuta e tij nuk u hap.

Më 15 dhjetor 1999, një ushtar amerikan humbi jetën, pasi mjeti HMMWV ku ai ishte pasagjer ra në një minë.

Pas fushatës ushtarake, përfshirja e paqeruajtësve rusë rezultoi shumë e tendosur dhe sfiduese për KFOR. Rusët prisnin të kishin një sektor të pavarur të Kosovës, por u surprizuan kur misioni filloi nën komandën e NATOs. Pa komunikuar paraprakisht ose koordinim me NATOn, paqeruajtësit rusë hynë në Kosovë nga Bosnja dhe Hercegovina dhe pushtuan Aeroportin e Prishtinës para ardhjes së forcave të NATOs. Gjë e cila rezultoi në Incidentin në Aeroportin e Prishtinës ku dëshira e Komandantit Suprem të NATOs Wesley Clark ishte të bllokonte pistën e aeroportit me mjete të NATOs, për të parandaluar përforcimet ruse, por u refuzua nga komandanti i KFOR Gjenerali Mike Jackson.^[67]

Më 2010, James Blunt përshkroi në një intervistë se si njësisë së tij i ishte dhënë detyra për sigurimin e Prishtinës gjatë avancimit të forcës paqeruajtëse prej 30,000 trupash dhe se si ushtria ruse ishte futur dhe kishte marrë kontrollin e aeroportit të Prishtinës para se njësia e tij të arrinte. Blunt ndau një pjesë të detyrës e cila mund të rezultonte një incident i dhunshëm ndërkombëtar. Sipas njohurive të Blunt kishte një përballje pa armë me rusët, dhe Komandanti Suprem i NATOs, Wesley Clark, dha urdhra paraprake për ti mposhtur rusët. Ndërkohë që kishte një tërheqje nga Blunt, urdhri u tërhoq nga Gjenerali Jackson, me shprehjen tashmë të famshme, "Nk do ti bëj ushtarët e mi përgjegjës për nisjen e Luftës së Tretë Botërore."^[68]

Reagimet për luftën

Për shkak të ligjeve censuruese të medias, media jugosllave nuk mbulonte ngjarje që ndodhnin në Kosovë, po ashtu edhe sjellja e vendeve ndaj katastrofës humanitare që po ndodhte atje. Kështu që, shumë pak nga publiku jugosllav prisnin ndërhyrjen e NATO, por mendohej gjërësisht se do të arrihej një marrëveshje diplomatike.^[69]

Mbështetësit e luftës

Mbështetja për Luftën e Kosovës dhe, në veçanti, ligjshmëria për fushatën bombarduese të NATOs vinte nga burime të ndryshme. Në një artikull në 2009, David Clark shkruante se "Çdo anëtar i NATO, çdo vend i BE, dhe shumica e fqinjëve të Jugosllavisë, mbështesnin veprimet ushtarake"^[70] me deklarata nga liderët Bill Clinton, Václav Havel dhe Tony Blair respektivisht e përshkruanin luftën si, "një sulm me tanke dhe artileri mbi një popullsi të pambrojtur liderët e të cilëve kishin pranuar paqen,"^[71] "lufta e parë për vlera"^[70] dhe "për të shmangur atë që mund të bëhej një katastrofë humanitare në Kosovë.".^[72] Të tjerë si sekretari i përgjithshëm i OKB Kofi Annan i cili i quante veprimet e NATO si të drejta^[73] i cili theksoi se në disa raste përdorimi i forcës është i nevojshëm për të sjellë paqen^[74] megjithëse Annan tha se "Këshilli duhej të përfshihej në vendimet për përdorimin e forcës."^[74] Në një raport të Komisionit Ndërkombëtar të pavarur në Kosovë, me titull The Kosovo Report,^[75] i cili zbuloi se:

forcat [jugosllave] nisën një fushatë terrori të planifikuar mirë dhe dëbimin e shqiptarëve të Kosovës. Kjo fushatë përshkruhet shpesh si "pastrim etnik", me qëllimin për të larguar shumë, në mos të gjithë, shqiptarët nga Kosova, për të shkatërruar shoqërinë e tyre, dhe përtë parandaluar rikthimin e tyre.

Ku përfundoi se "ndërhyrja e NATOs ishte ilegale por e nevojshme",^[76] Një tjetër raport u publikuar nga Zyra e Informacionit dhe e Shtypit të NATOs^[77] i cili raportoi se, "shkeljet e të drejtave të njeriut në shkallë të gjerë në Kosovë japin një terren të pakundërshtueshëm reference për aspektin humanitar të ndërhyrjes së NATO."^[78] Disa kritikë shtojnë se NATO nuk kishte mbështetjen e Këshillit të Sigurimit të OKB që dë të thotë se nuk kishte bazë ligjore, por sipas disa shkollarëve të njohur, "nuk kishte asnjë bazë të sigurtë ligjore për atë veprim, i cili u justifikua."^[73]

Përveç politikanëve dhe diplomatëve, komentuesit dhe intelektualët po ashtu mbështesnin luftën. Michael Ignatieff e quajti ndërhyrjen e NATOs një "përgjigjje moralisht e justifikueshme ndaj spastrimit etnik dhe vërshimit të refugjatëve, dhe jo si shkak për vërshimin e emigrantëve"^[79] ndërkohë që Christopher Hitchens tha se NATO ndërhyri vetëm, "kur forcat serbe filluan të dëbimet masive dhe një spastrim etnik me shkallë të gjerë."^[80] Duke shkruar tek The Nation, Richard A. Falk shkroi se, "fushata e NATO arriti heqjen e forcave ushtarake jugosllave nga Kosova dhe më e rëndësishmja largimin e njësive paraushtarake dhe policore serbe".^[81]

Kritikët e luftës

Disa kritikuan ndërhyrjen e NATO si shmangie taktike politike, pasi erdhi direkt pas skandalit të Monica Lewinsky, duke nënvizuar se media amerikane zëvendësoi vëmendjen tek lufta.^[82] Gjithashtu, disa theksojnë se para bombardimit, në vend që të ishte një konflikt i përgjakshëm, UÇK nuk përfshi në luftën civile ndaj forcave jugosllave dhe se shifrat e të vrarëve (përfshirë edhe shqiptarët) u rritën pas ndërhyrjes së NATO.^[82] Gjithësesi, mungesa e luftës nuk do të thoshte se kishte paqe mes serbëve dhe shqiptarëve, siç kanë theksuar burime të tjera, duke cituar vdekjen e 1,500 shqiptarëve dhe dëbimin e 270,000 të tjerëve para ndërhyrjes së NATO^[70] dhe represionin dramatik të popullsisë shqiptare^[83] pavarësisht ndryshimeve kushtetuese të regjimit^[84] të Millosheviçit që impononte një "aparteid" në Kosovë.^[84]^[85]

Presidenti i SHBA Clinton dhe administrata e tij u akuzuan se kishin rritur numrin e të vrarëve shqiptarë nga forcat shtetërore serbe.^[86] Pas bombardimit të ambasadës kineze në Beograd, Kryeministri kinez Jiang Zemin tha se SHBA po përdorte superioritetin ekonomik dhe ushtarak për të rritur progresivisht influencën në vende të tjera. Liderët kinezë e quajtën fushatën e NATO një precedent i agresionit lakuriq, një formë e re e kolonializmit, një luftë agresive e pabazë në moral dhe ligj. U pa si një komplot i SHBA për të shkatërruar Jugosllavinë, të zgjerohej në lindje dhe të kontrollojë të gjithë Europën.^[87]

Karta e Kombeve të Bashkuara nuk lejon ndërhyrjet ushtarake në vende të tjera sovrane me disa përjashtime të cilat, në përgjithësi, duhej të vendoseshin nga Këshilli i Sigurimit të OK; kjo çështje ligjore provoi të ishte kontroverse ndërmjet shumë^[73]^[75]^[76] shkollarëve ligjorë të cilët debatojnë se megjithëse Lufta e Kosovës ishte ilegale, ishte sërisht e drejtë. Çështja u soll në Këshillin e Sigurimit të OKB nga Rusia, në një projekt-rezolutë e cila, inter alia, do të konfirmote "se përdorimi i forcës nga vetëm një palë konstituon në një shkelje flagrante të Kartës së Kombeve të Bashkuara". Kina, Namibia, dhe Rusia votuan për rezolutën, anëtarët e tjerë dolën kundër, kështu që dështoi.^[88]

Lufta la shumë të vrarë. Që prej marsit 1999, luftimet dhe shënjestrimi i ndërtesave civile la rreth 1,500–2,000 civilë dhe luftëtarë të vrarë.^[89] Numri përfundimtar i të vrarëve nuk është isigurtë për çdo palë.

Humbjet

Humbjet civile

Në qershor të vitit 2000, Kryqi i Kuq raportoi për 3,368 civilë (2,500 shqiptarë, 400 serbë, dhe 100 romë) ende të humbur, afërsisht një vit pas konfliktit.^[90]

Një studim i kërkuesve të Center for Disease Control and Prevention (Qëndra e Kontrollit dhe Parandalimit të Sëmundjeve) në Atlanta, Gjeorgjia publikoi në vitin 2000 në një gazetë mjekësore the Lancet se ka pasur rreth "12,000 të vdekur në të gjithë popullsinë" të cilat kanë si shkak luftën.^[91] Ky numër u arrit gjatë vëzhgimit të 1,197 shtëpive nga shkurti 1998 deri në qershor 1999. 67 nga 105 vdekje të raportuara në popullsinë e përgjithshme kishin si shkak trauma të shkaktuara nga lufta, nga kjo del shifra e 12,000 të vdekurve nëse zbatohet kjo shkallë vdekshmërie në të gjithë popullsinë e Kosovës. Shkalla më e lartë e vdekshmërisë ishte te meshkujt nga 15 deri 49 vjeç (5,421 viktima të luftës) si edhe për meshkujt mbi 50 vjeç (5,176 viktima). Për personat nën 15, përafërsisht 160 viktima për meshkujt dhe 200 për femrat. Për femrat nga 15–49 vjeç rreth 510 viktima; më të mëdhaja se 50 vjeç rreth 541 viktima. Autorët gjithashtu shkruan se nuk mund të ndahen humbjt civile nga ato ushtarake pasi u kryen shumë vrasje ndaj njerëzve të paarmatosur.

Në një studim të vitit 2008 nga Humanitarian Law Center (Qëndra Ligjore Humanitare), Komisionit Ndërkombëtar të Njerëzve të Humbur, dhe Komisionit të Njerëzve të Humbur të Serbisë bënë një listë emër për emër për viktimat gjatë dhe pas luftës. Sipas Librit të Kujtimit të Kosovës, 13,421 njerëz u vranë në Kosovë gjatë konfliktit, nga 1 janari 1998 deri në dhjetor 2000. Nga ajo shifër, 10,533 ishin shqiptarë, 2,238 serbë, 126 romë, 100 boshnjakë dhe të tjerë.^[92]

Civilët e vrarë nga sulmet ajrore të NATO

Jugosllavia raportoi se sulmet e NATOs shkaktuan nga 1,200 deri në 5,700 të vrarë. Sekretai i Përgjithshëm i NATOs Lord Robertson, shkroi se pas luftës "numri i saktë i të vrarëve nuk do të njihet kurrë me saktësi" por gjithashtu ai i dha disa shifra të dhëna nga një raport i Human Rights Watch si përafrimi më i saktë. Ky raport numëronte nga 488 deri në 527 civilë të vrarë (90 deri në 150 prej tyre u vranë nga përdorimi i bombave thërrmuese) në 90 incidente të ndryshme, më i keqi nga të cilat ishte rasti i 87 shqiptarëve refugjatë në afërsi të Korishës.^[93] Sulmet në Kosovë ishin në përgjithësi më shumë vdekjeprurëse për shkak të situatës ngatërruese me lëvizjet e shumta të refugjatëve, vetëm një e treta e incidenteve numëronin më shumë se gjysmën e viktimave.^[94]

Civilët e vrarë nga forcat jugosllave

Numra të ndryshëm janë dhënë për vrasjet e shkaktuara nga forcat jugosllave përgjatë viteve. Rreth 800,000 shqiptarë të Kosovës u dëbuan dhe rreth 7,000 deri në 9,000 u vranë, sipas The New York Times.^[95] Departamenti Amerikan i Shtetit numëron rreth 10,000 të vrarë, e cila citoi abuzimet e të drejtave të njeriut si shkaku kryesor i sulmimit të Jugosllavisë.^[96]

Ekspertët statistikorë që punonin për Gjykatën Ndërkombëtare Kriminale për ish Jugosllavinë (ICTY) raportojnë për një numër total të vrarësh prej rreth 10,000 njerëzish.^[97] Eric Fruits, profesor i Universitetit Shtetëror të Portland, debatoi se analizat e ekspertëve janë bazuar në të dhëna me gabime dhe se asnjë prej përfundimeve të tyre nuk mbështetet nga ndonjë analizë statistike.^[98]

Varret masive të njohura: ^[99]

Në 2001, 800 trupa ende të paidentifikuar u gjetën në gropa në një terren stërvitor të policisë jashtë Beogradit dhe në lindje të Serbisë.
Të paktën 700 trupa u zbuluan në një varr masiv i gjendur në një kompleks të një njësie policore speciale anti-terroriste në periferi të Batajnicës.
77 trupa u gjetën në qytetin lindor të Serbisë Petrovo Selo.
50 trupa u gjetën në qytetin perëndimor të Serbisë Peručac.

Humbjet e NATO

Humbjet ushtarake të NATOs ishin të ulëta. Sipas raporteve zyrtare, aleanca nuk pësoi asjnë të vdekur si shkak i luftimeve direkte. Gjithësesi, në orët e para të mëngjesit të 5 majit, një helikopter ushtarak amerikan AH-64 Apache u rrëzua afër kufirit mes Shqipërisë dhe Serbisë.^[100]

Një tjetër helikopter amerikan AH-64 Apache u rrëzua 64 km larg Tiranës, shumë afër kufirit Shqipëri/Kosovë.^[101] Të dy pilotët amerikanë të helikopterit ndërruan jetë në atë incident. Ata ishin të vdekurit e vetëm të NATOs gjatë luftës, sipas deklaratave zyrtare të NATOs.

Pati disa të vdekur pas luftës, kryesisht për shkak të minave të tokës. Gjatë luftës, aleanca raportoi humbjen e patë të një avioni stealth (i padukshëm nga radari) i USAF (një F-117 Nighthawk), i vetmi rast ku një avion i tillë është rrëzuar në luftime.^[102] Më tej një avion luftarak F-16 u rrëzua afër qyteti të Šabact dhe 32 UAV (mjeta ajërore pa pilot) nga vende të ndryshme u rrëzuan.^[103] Mbetjet e UAV-ve të rrëzuara jepeshin në televizionet e Serbisë gjatë luftës. Disa burime amerikane tregojnë për një tjetër F-117A të dëmtuar rëndë, dhe megjithëse u kthye vetë në bazë, ai avion nuk fluturoi më.^[104]^[105] Avionë A-10 Thunderbolt u raportuan si humbje, me dy të rrëzuar^[106] dhe dy të tjerë të dëmtuar.^[106] Tre ushtarë amerikan në një Humvee në një patrullë rutinë u kapën nga Forcat Speciale Jugosllave në kufirin me Maqedoninë.^[107]^[108]

Humbjet ushtarake jugosllave

NATO nuk lëshoi asnjë deklaratë mbi humbjet në njerëz nga ana e serbëve. Sipas autoriteteve jugosllave 462 ushtarë u vranë dhe 299 u plagosën nga sulmet ajërore të NATO.^[109] Emrat e të vrarëve jugollavë u shënuan në një "libër kujtimi".

Përsa i përket pajisjeve ushtarake, NATO shkatërroi rreth 50 avionë jugosllavë duke përfshirë 6 MiG-29 të shkatërruara në luftime ajër-ajër. Disa G-4 Super Galeb u shkatërruan që në strehën e tyre nën bunker pas një zjarri të shkaktuar nga një bombë anti-bunker. Në fund të luftës, NATO zyrtarisht raportoi se ka shkatërruar 93 tanke jugosllave. Jugosllavia pranonte vetëm 3 tanke të shkatërruar. Shifrat më vonë u verifikuan nga inspektorët Europianë kur Jugosllavia iu bashkua marrëveshjes së Dejtonit, duke llogaritur numrin e tankeve atëherë dhe gjatë inspektimit në 1995. NATO raportoi se Ushtria Jugosllave humbi 93 tanke (M-84 dhe T-55), 132 APC (transportues personeli të blinduar ose Autoblinda), dhe 52 copë artilerie.^[110] Shumë burime i kundërshtonin këto shifra duke thënë se një pjesë e tankeve ishin karrema prej kartoni ose tanke të luftës së dytë botërore të përdorur si shënjestra. Vetëm mbrojtja kundër-ajërore nuk u prek për të mos u rrezikuar pasi avionët e NATOs shpesh sulmonin në lartësi të sigurta prej 5,000 m.

Gjithësesi, humbjet më të rënda për Ushtrinë Jugosllave ishte infrastruktura e dëmtuar dhe e shkatërruar. Pothuaj të gjitha bazat ajërore ushtarake dhe pistat ajërore (Batajnicë, Ladevci, Aeroporti Sllatina, Golubovci dhe Aeroporti i Gjakovës) dhe shumë ndërtesa ushtarake dhe komplekse të shkatërruara dhe të dëmtuara rëndë. Përveç këtyre edhe industria e mbrojtjes u dëmtua rëndë (Utva, fabrika Zastava Arms, qëndra riparuese e forcave ajërore Moma Stanojlović, qëndrat riparuese në Čačak dhe Kragujevac). Moreover, në përpjekje për të dobësuar Ushtrinë Jugosllave, NATO shënjestroi edhe disa komplekse të rëndësishme civile (rafineria e naftës në Pančevo,^[111] rafineria e naftës në Novi Sad, ura, hekurudha, etj.)

Humbjet e UÇK

Humbjet e Ushtrisë Çlirimtarë të Kosov[s ishin të vështirë për tu llogaritur. Sipas shumë raporteve rreth 1,000 të vrarë në rradhët e UÇK-së. Vështirësitë rriteshin në llogaritjen e shifrave të sakta. Gjërat komplikoheshin pasi ishte e vështirë të përcaktohej se cili ishte anëtar i UÇK dhe kush jo pasi e gjithë popullsia shqiptare e mbështeste luftën e tyre dhe shumë bashkoheshin edhe pa pasur një uniformë ushtarake të përshtatshme. Për shembull, jugosllavët konsideronin çdo shqiptar të armatosur si anëtar të UÇK, pavarësish se mund të ishte një punonjës i armatosur me leje. Edhe për shkak të diferencës së madhe në armatim dhe numër me jugosllvët, UÇK detyrohej të bënte luftë guerrilase dhe në zona informale dhe shpesh luftëtarë mund të jenë vrarë por nuk janë raportuar pasi nuk kishin mjete identifikimi.

Pasojat

Brenda tre javësh, mbi 500,000 shqiptarë u kthyen në shtëpi. Nga nëntori 1999, sipas UNHCR, 848,100 nga 1,108,913 refugjatë u kthyen.

Sipas censusit jugosllav të 1991 kishte rreth 194,190 serbë dhe 45,745 romë në Kosovë.^[112] Sipas Human Rights Watch, 200,000 serbë dhe mijëra romë ikën nga Kosova gjatë dhe pas lufte.^[113] Sipas disa shifrave të tjera nga Kosova ikën 164,000 serbë por pas rikthimit të qetësisë nga KFOR një pjesë u kthyen.^[114]

Krimet e luftës

Artikuj kryesore: Krimet e Luftës në Kosovë

Krimet e luftës serbe

Qeveria e Serbisë ka bërë shumë pak për tu përballur me serbët të akuzuar për krime lufte; bashkëpunimi me Gjykatën Ndërkombëtare Kriminale për ish Jugosllavinë ende "quhet si detyrim stresues, çmim i nevojshëm për tu futur në Bashkimin Europian".^[115] Presidenti Jugosllav Sllobodan Millosheviç, bashkë me Milan Milutinović, Nikola Šainović, Dragoljub Ojdanić dhe Vlajko Stojiljković u akuzuan nga ICTY për krime kundër njerëzimit dhe duke përfshirë vrasje, zhvendosje me forcë, deportim, dhe "persekutim për shkaqe politike, rraciale dhe fetare". Në 2001, Presidenti Vojsllav Koshtunica "luftoi me dhëmbë e me thonj" kundër përpjekjeve për të vënë Milloshviçin para një gjykate ndërkombëtare por nuk mundi ta parandalonte këtë gjë pas daljes në skenë të provave të tmerrshme të luftës.^[116] Në tetor 2003, u shtuan akuzat për ish-shefin e shtabit të forcave të armatosura Nebojša Pavković, ish-komandantin e truave të ushtrisë Vladimir Lazarević, ish oficerin e policisë Vlastimir Đorđević, dhe Sreten Lukić. Të gjithë u akuzuan për krime kundër njerëzimit dhe thyerje të ligjeve dhe rregullave të luftës. Më vonë, Gjykata Ndërkombëtare Kriminale për ish Jugosllavinë e OKB-së (ICTY) zbuloi ligjërisht se Serbia "përdor(i) dhunën dhe terrorin për të larguar me forcë shqiptarët e Kosovës nga shtëpitë e tyre përtej kufirit, në mënyrë që autoritet të merrnin kontrollin mbi Kosovën ... Kjo fushatë u drejtua nga Ushtria dhe forcat policore (MUP) të Ministrisë së Brendshme nën kontrollin e RFJ dhe autoriteteve serbe, të cilat ishin përgjegjëse për dëbimet masive të civilëve shqiptarë nga shtëpitë e tyre, po ashtu edhe incidente vrasjesh, sulme seksuale, dhe shkatërrimit me dëshirë të xhamive."^[117]^[118]

Kamp refugjatësh në Fier, Shqipëri
Përdhunimet nga Doktrina e shenjt serbe
Rrënojat e Çarshisë së Madhe në Gjakovë, e rrënuar nga ushtria serbe 1999, me Xhaminë e Hadumit në sfond.

Historia e Kosovës

Dardania
Mesjeta
Per. Osmane
Shqipëria
Jugosllavia
Republika
UNMIK
Kosova

Krimet e luftës shqiptare

ICTY po ashtu niveloi akuzat duke akuzuar anëtarët e UÇK-së Fatmir Limaj, Haradin Bala, Isak Musliu, dhe Agim Murtezi për krime kundër njerëzimit. Ata u arrestuan më 17 dhe 18 shkurt 2003. Akuzat Agim Murtezit u rrëzuan menjëherë për shkaë të një ngatërrese në identitet, ndërkohë që Fatmir Limaj u lirua nga të gjitha akuzat në 30 nëntor 2005 dhe u la i lirë. Akuzat ishin në lidhje me kampin e burgut të drejtuar nga të akuzuarit në Llapushnik nga maji deri në korrik të 1998.

Në 2008, Carla Del Ponte publikoi një libër ku aludonte se, në fund të luftës në 1999, shqiptarët e Kosovës trafikonin organe të serbëve nga një fshat në Shqipëri.^[119] ICTY dhe Gjykata Serbe e Krimeve të Luftës po hetojnë mbi historitë e shkruara në një libër artistik, por ende asnjë provë nuk ka dalë në dritë.

Në mars 2005, një gjykatë e OKB-së akuzoi Kryeministrin e Kosovës Ramush Haradinaj për krime kundra serbëve. Në 8 mars, ai dha dorëheqjen me dëshirën e tij për tju përgjigjur akuzave në gjykatë. Haradinaj, një shqiptar etnik, ishte komandant i cili drejtoi njësitë e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës dhe u votua Kryeministër në zgjedhjet parlamentare në dhjetor 2004. Haradinaj u lirua nga të gjitha akuzat bashkë me të gjithë bashkëluftëtarët të UÇK Idriz Balaj dhe Lahi Brahimaj. Zyra e prokurorit e apeloi çështjen por përsëri të tre u liruan nga akuzat në 29 nëntor 201.^[120]

Krimet e luftës së NATO

Qeveria jugosllave dhe disa gruper presioni ndërkombëtare (si Amnesty International) thoshin se NATO kishte kryer krime lufte gjatë konfliktit, ku veçohej bombardimi i selisë së televizionit serb në Beograd në 23 prill 1999, ku u vranë 16 njerëz dhe u plagosën 16 të tjerë. Sian Jones nga Amnesty tha se, "Bombardimi i selisë së televizionit shtetëror serb ishte një sulm i qëllimshëm ndaj një objekti civil ndaj dhe konsiderohet si krim lufte".^[121] Gjithësesi, në një raport të mëvonshëm të ICTY me titull Raporti përfundimtar për Prokurorinë nga Komiteti i Ngritur për të Rishikuar Fushatën Bombarduese të NATOs ndaj Republikës Federale të Jugosllavisë ishte i njëjtë me versionin e dhënë nga NATO mbi sulmin, duke shkruar "Sulmi kishte si qëllim shkatërrimin e rrjetitr të komunikimit, dhe është ligjërisht e pranueshme" dhe se, "NATO nuk e sulmoi ndërtesën për qëllime propagande por aksidentale pasi qëllimi ishte shkatërrimi i sistemit të komandimit, aparatin që mbante në fuqi Millosheviçin."^[52] In regards to civilian casualties, it further stated that though they were, "unfortunately high, they do not appear to be clearly disproportionate."^[52]

Reagimet e ndërkombëtarëve mbi ndërhyrjen nga NATO

Afrika

Libia – Lideri Libian Jamahiriya, Muammar Gaddafi e kundërshtoi fushatën dhe i bënte thirrje liderëve botërorë të mbështeste të drejtën e ligjshme të Jugosllavisë për të mbrojtur liritë dhe integritetin e saj territorial nga një agresion i mundshëm.'^[122]

Azia

Kamboxhia – ishte kundër fushatës.^[123]
Kina – e dënoi rëndë bombardimin, duke thënë se ishte një vepër agresioni ndaj serbëve, sidomos kur NATO bombardoi ambasadën e Kinës në Beograd në 7 maj 1999, ku u raportuan protesta dhe demonstrata kundër SHBA dhe Britanisë së Madhe, u kunërshtua sulmi dhe operacioni në përgjithësi.^[124] Jiang Zemin, Presidenti i vendit në atë kohë, kërkoi që të ndaloheshin menjëherë sulmet ajërore dhe të nisnin bisedimet paqësore.^[122]
India – e dënoi bombardimin.^[123] Ministria e jashtme indiane deklaroi gjithashtu se duhet të ndalohen të gjitha veprimet ushtarake menjëherë dhe se Jugosllavia duhet ti zgjidhë vetë problemet e saj të brendshme.'^[122]
Indonezia – ishte kundër fushatës.^[123]
Japonia – Kryeministri Keizō Obuchi e mbrojti bombardimin, duke thënë se Jugosllavia kishte një 'sjellje pa kompromis.'^[123] Për më tepër, ministri i jashtëm Japonez Masahiko Kōmura tha se, 'Japonia e kupton përdorimin e forcës nga NATO si masa që duhej të merren për të parandaluar katastrofën humanitare.'^[122]
Malajzia – e mbështeti bombardimin, duke nënvizuar se 'ishte e nevojshme për të parandaluar genocidin në Kosovë.'^[123]
Pakistani – ishte i shqetëshur për zhvillimin e situatës në Kosovë dhe kërkoi ndërhyrjen OKB.^[123]
Vietnami – ishte kundër fushatës.^[123]

Europa

Shqipëria – e mbështeti fuqishëm fushatën bombarduese. Marrëdhëniet diplomatike mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë u ndërprenë, Jugosllavia e akuzonte qeverinë e Shqipërisë se kishte strehuar dhe armatosur ushtarët e UÇK.
Franca – si një shtet pjesëmarrës në luftime e mbështeste bombardimin, pjesa më e madhe e francezëve ishin pro bombardimeve vetëm të majtët ekstremë dhe të djathët ekstremë e kundërshtuan atë.^[125]
Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë – Sllobodan Millosheviç, presidenti i Jugosllavisë i quajti bombardimet, një 'vepër terrorizmi e paligjshme' dhe 'çelësi për të kolonizuar Jugosllavinë'. Popullata jugosllave gjithashtu e kundërshtonte ashpër bombardimin. Millosheviçi tha gjithashtu se 'i vetmi vendim i drejtë që ne mund të bënim ishte të refuzonim trupat e huaja në territorin tonë.'^[126] Jugosllavët që kundërshtonin Millosheviçin gjithashtu kundërshtonin edhe bombardimin, duke thënë se 'më shumë mbështet Millosheviçin se sa e sulmon atë.'
Greqia – nuk morri pjesë në fushatën e NATO dhe 96% e popullsisë greke e kundërshtonte bombardimin e NATO.^[127]
Italia – Kishte reagime mikse rreth bombardimit në Itali. Pas vendimit të Kryeministrit Romano Prodi për të autorizuar përdorimin e bazave ajërore dhe infrastrukturës ushtarake nga forcat e koalicionit, qeveria e qëndrës së majtë e Massimo D'Alema autorizoi pjesëmarrjen e vendit në fushatën ajërore.^[128] Silvio Berlusconi bashkë me qendrën e djathë e mbështesnin bombardimin^[129] ndërkohë partia e së majtës ekstreme Lega Nord e Umberto Bossit e kundërshtonte fuqimisht fushatën.
Rusia – e dënoi fuqimisht fushatën. Presidenti Boris Jelcin deklaroi se, 'Rusia është shumë e mërzitur nga veprimet ushtarake të NATO ndaj Jugosllavisë sovrane, gjë që është asgjë më tepër se një agresion i hapur.'^[122] Ata gjithashu dënuan NATOn në OKB duke thënë se se sulmet ajrore të NATOs në Serbi ishin veprime të paligjshme.'^[130] Disa rusë dolën vullnetarë për të shkuar në Kosovë, jo vetëm të luftonin kundër UÇK-së, por edhe të kundërshtonin NATOn.^[131]
Britania e Madhe – Si njëra nga kontribuesit kryesorë Mbretëria e Bashkuar e mbështeste fuqimist fushatën bombarduese, ashtu si edhe shumica e popullsisë britanike.^[132]
Republika Çeke – Pavarësisht bashkëpunimit, Çekia, si e sapoardhur në NATO, e mbështetibombardimin. Përfaqësuesi e Çekisë nuk donin të kritikonin veprimet e NATO, megjithëse shumica e popullsisë ishte kundër. Václav Havel përdori termin "Bombardim humanitar" për këtë fushatë të cilën ai e quajti sjellës paqeje për rajonin.
Bullgaria – Pavarësisht ambicjes së Bullgarisë për tu futur në NATO dhe Bashkimin Europian, bullgarët mbajtëm protesta masive në Sofje kundër bombardimit, si shkak i simpatisë ndaj fqinjëve serbë si Sllavë dhe si të Krishterë Ortodoksë. Partitë e majta bllokuan një ligj në parlament për lejimin e avionëve NATO në hapësirën ajërore bullgare, duke shkaktuar probleme në anëtarësimin e Bullgarisë në NATO.^[133]

Oqeania

Australia – e mbështeti fushatën. Kryeministri John Howard deklaroi se, "historia na ka mësuar se në rri pa vepruar, paguan një çmim më të madh më vonë."^[134]

Kombet e Bashkuara

– OKB kishte reagime të miksuara rreth bombardimit, pasi ishte ndërmarrë pa autorizimin e saj,^[135] gjithësesi, Kofi Annan, Sekretari i Përgjithshëm i OKB tha se, "Është me të vërtetë tragjike që diplomacia dështoi, por ka kohë kur përdorimi i forcës është i nevojshëm për të ndjekur paqen."^[122]

Pasojat ushtarake dhe politike

Lufta e Kosovës kishte shumë pasoja përsa i përket pasojave ushtarake dhe politike. Tashmë Kosova është një shtet i pavarur pavarësisht mospranimit të saj nga Serbia. Negociatat ndërkombëtare për të përcaktuar nivelin e autonomisë së Kosovës siç ishte parashikuar në bazë të Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit në 2006. Pas pavarësisë së Kosovës, Kosova vazhdon të jetë nën asistencën e EULEX për të forcuar shtetin ligjor.

Bisedimet e drejtuara nga OKB, nga i Dërguari Special Martti Ahtisaari, filluan në shkurt 2006. Edhe pse u bë një progres, sërish palët nuk ishin dakord për sa i përket statusit.^[136] Në shkurt 2007, Ahtisaari dorëzoi projekt statusin liderëve në Beograd dhe Prishtinë, kjo ishte baza e një projekt rezolute të Këshillit të SIgurimit, e cila propozonte "pavarësi të mbikqyrur" për Kosovën. Nga korriku 2007, projekt rezoluta, e cila ishte mbështetur nga SHBA, Mbretëria e Bashkuar, dhe anëtarët e tjerë europianë të Këshillit zë Sigurimit, u rishkruajt 4 herë për të kënaqur rusët të cilët nuk pranonin pavarësi për Kosovën.^[137] Rusia, e cila ka të drejtën e vetos në KS e OKB-së , deklaronte se pa i kënaqur të dyja palët nuk do të pranonte.^[138]

Fushata ekspozoi disa dobësi të vogla në arsenalin e SHBA, të cilat u përpoqën ti rregullonin gjatë konflikteve në vazhdim si Lufta në Afganistan dhe Lufta e Irakut. Helikopterët e sulmit AH-64 Apache dhe AC-130 Spectre u sollën në front por nuk u përdorën më pas aksidenteve gjatë trajnimit në malet e Shqipërisë. Stogjet e raketave të preçizionit u reduktuan në nivele të ulëta. Për avionët luftarakë, operacionet e vazhdueshme bënë të neglizhoheshte programi i mirëmbajtjes, dhe shumë avionë u hoqën nga shërbimi në pritje të pjesëve të këmbimit ose shërbimit.^[139] Gjithashtu, shumë armatime të drejtuara në preçizion treguan që ishin të paafta me motin e Ballkanit, pasi retë bllokonin sistemin e drejtimit me rreze lazer. Kjo çoi në pajisjen e bombave me pajisje drejtimi satelitore GPS (Sistemi i Pozicionimit Global), të cilat ishin imune ndaj motit të keq. Megjithëse avionët e survejimit pa pilot u përdorën gjërësisht, shpesh avionët e sulmit nuk mund të silleshin shpejt në kohë për të qëlluar shënjestrat në momentin e duhur. Kjo çoi në pajisjen e avionëve pa pilot (dronë) Predator me raketa në Afganistan, duke e reduktuar kohën nga "ndijori tek goditësi" në zero.

Kosova gjithashtu tregoi se disa taktika të teknologjisë së ulët mund të ulnin impaktin e një force të teknologjisë së lartë siç ishte NATO. Qeveria e Millosheviçit bashkëpunoi me regjimin e Saddam Husseinit në Irak, duke treguar shumë mësime të pësuara nga serbët.^[140] Ushtria Jugosllave kishte pritur gjatë për një sulm të një fuqie të madhe si Bashkimi Sovjetik dhe NATO, gjatë Luftës së ftohtë dhe kishte zhvilluar disa taktika sadopak efektive si: taktikat e mashtrimit dhe maskimit ose fshehjes. Megjithëse këto taktika do të ishin të papërfillshme nga NATO në një sulm me shkallë të gjerë të plotë, por thjesht do të mashtronte avionet në rrezen e shikimit ose satelitët. Ndër këto taktika ishin:

Avionet stealth amerikanë u gjurmuan me radarë me gjatësi vale të lartë. Nëse avionët stealth lageshin ose hapnin dyert e hambarëve të bombave, ata bëheshin të dukshëm në ekranët e radarëve. Një F-117 Nighthawk i rrëzuar me raketë mund të jetë zbuluar nga kjo arsye.^[141]
Shënjestrat imituese si ura fallco, pista dhe avionët karrema u përdorën gjërësisht. Tanket bëheshin duke përdorur goma makine të përdorura, mbështjellëse plastike dhe drurë, dhe me pak zjarr nëpër kanoçe për të imituar nxehtësinë e motorrit. Këto mashtruan pilotët e NATOs në rreth 25 raste nga 974 goditje të suksesshme, një shifër e papeshë.^[142] Pavarësisht shumë imitimeve NATO deklaroi se avionët gjatë fluturimit nuk mund të imitoheshin ndaj dhe forcat ajrore jugosllave u shkatërruan. "Të dhënat zyrtare tregojnë se ushtria jugosllave në Kosovë humbi 26 përqind të tankeve, 34 përqind të autoblindave (APC) dhe 47 përqind të artilerisë për shkak të fushatës ajrore."

Dekoratat ushtarake

Si rezultat i luftës së Kosovës, Organizata e Traktatit të Atlantikut të Veriut krijoi një medalje të dytë NATO, Medalja NATO për Shërbimin në Kosovë, një dekoratë ushtarake ndërkombëtare. Më vonë, NATO krijoi një medalje për shërbimin në Ballkan e kombinuar për ata që ishin në operacionet jugosllave dhe kosovare.^[143]

Për shkak të përfshirjes së Forcave të Armatosura të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, u krijua një medalje e veçantë e njohur si Kosovo Campaign Medal (Medalja e Fushatës së Kosovës),e cila u krijua nga Presidenti Bill Clinton në vitin 2000.

Kosovo Campaign Medal (KCM) është një çmim i Forcave të Armatosura të Shteteve të Bashkuara të Amerikës i ligjëruar me Urdhërin Ekzekutiv 13154 të Presidentit Bill Clinton në 3 maj 2000. Medalja njeh shërbimin ushtarak të kryer në Kosovë nga 24 marsi 1999 deri në 31 dhjetor 2013.

Armatimet dhe mjetet e përdorura

Shumë lloje armësh u përdorën nga forcat e sigurisë jugosllave dhe Ushtria Çlirimtare Kosovare, NATO përdori vetëm avionë dhe disa njësi detare gjatë konfliktit.

Forcat e sigurisë jugosllave

Armët e përdorura nga qeveria jugosllave janë listuar më poshtë. Shumica prej tyre ishin prodhim jugosllav, ndërkohë që të gjitha njësitë KA ishin prodhim sovjetik.

Ushtria Çlirimtare e Kosovës

Armët e përdorura nga UÇK janë listuar më poshtë. Shumica konsistonin në Kallashnikovë sovjetikë, derivatët e prodhuara në Shqipëri dhe Kinë, dhe pak armatim perëndimor.

NATO

Avionët e NATO janë listuar më posht.

Raketa të drejtuara: AIM-9 Sidewinder, ALARM dhe Tomahawk

Fotoalbumi

Kamp refugjatësh në Kukës, Shqipëri
USS Theodore Roosevelt duke lëshuar një F/A-18 Hornet
Humvee i kapur i ushtrisë së SHBA nga divizioni I-rë
Mbetjet e një 2S1 Gvozdika afër Glogovacit
MQ-1 Predator i rrëzuar në Serbi
Fragmente të një F-117 në muze
Avion luftarak F-15 në bazën ajërore Aviano, Itali në 9 prill 1999
F-16 Fighting Falcon gjatë pregatitjes për operacionet NATO, 21 prill 1999
Gjatë bombardimit të NATOs së Novi Sadit në 1999

Shiko dhe këtë

Referime

^ Judah, Tim (2000). Kosovo: War and Revenge. New Haven and London: Yale University Press. fq. 38. ISBN 978-0-300-08313-2. Marrë më 26 nën 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Ramet, Sabrina P. (18 shkurt 2010). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge University Press. fq. 361. ISBN 978-0-521-71616-1. Marrë më 9 mars 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c The New York Times, November 1, 1987, Late City Final Edition (p.14) -"In Yugoslavia, Rising Ethnic Strife Brings Fears of Worse Civil Conflict By David Binder
^ Klip, André; Sluiter, Göran. The International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia 1997–1999. Annotated Leading Cases of International Criminal Tribunals. Vëll. 3. fq. 12. ISBN 978-90-5095-141-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Benson, Leslie (2001). Yugoslavia: A Concise History. fq. 149. ISBN 978-0-333-79241-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Magaš, Branka (1993). The Destruction of Yugoslavia: Tracking the Break-Up 1980–92. fq. 208. ISBN 978-0-86091-593-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Europa Publications Limited (2001). A Political Chronology of Europe. Political Chronologies of the World. Vëll. 1. Psychology Press. fq. 347. ISBN 978-1-85743-113-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Trifunovska, Snežana (1994). Yugoslavia Through Documents: From its creation to its dissolution. fq. 237. ISBN 978-0-7923-2670-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d ^e Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. fq. 350–360. ISBN 978-0-253-34656-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Article 19 (Organization); American Library Association (1991). Information Freedom and Censorship: World Report 1991. Article 19 International Centre on Censorship. fq. 346. ISBN 978-0-8389-2156-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra shifrorë: lista e autorëve (lidhja)
^ Tim Judah (1999-08-12). "Kosovo: Peace Now". kosovo.net, originally from b92.net. Arkivuar nga origjinali më 29 prill 2008. Marrë më 2008-05-31. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b written Testimony of Ralf Mutschke Assistant Director, Criminal Intelligence Directorate International Criminal Police Organization — Interpol General Secretariat before a hearing of the Committee on the Judiciary Subcommittee on Crime (2000-12-13). "The Threat Posed by the Convergence of Organized Crime, Drugs Trafficking and Terrorism". U.S. House Judiciary Committee. Arkivuar nga origjinali më 26 shkurt 2005. Marrë më 2008-05-31. In 1998, the U.S. State Department listed the KLA as a terrorist organization {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura senate
^ John Pilger (2004-12-13). "John Pilger reminds us of Kosovo". New Statesman. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Allan Little (2000-03-12). "Behind the Kosovo crisis". BBC. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ [Alastair MacKenzie 2011. Special Force: The Untold Story of 22nd Special Air Service Regiment (SAS). I.B. Tauris s. 229]
^ Alan Cowell (1999-08-12). "Serbs Pull Out of Talks on Bosnia to Protest Warning on Kosovo". New York Times. Marrë më 2008-05-31. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Stefan Troebst: THE KOSOVO CONFLICT, 1998. (Serbian Raid against Drenica, February to March)
^ "Kosovo Chronology: From 1997 to the end of the conflict" (PDF). British Parliament. qershor 1999. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 korrik 2003. Marrë më 24 shtator 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kosovo War Crimes Chronology". Human Rights Watch. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Stacy Sullivan (2005-03-11). "Ramush Haradinaj". IWPR. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Serbien (Jugoslawien), 23. April 1998 : Internationale Beobachter für Kosovo Direct Democracy
^ John Pike. "Operation Determined Falcon". Globalsecurity.org. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Nardulli, Perry, Pirnie, Gordon, McGinn. Disjointed War: Military Operations in Kosovo, 1999. fq. 54. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
^ The Strategic Triangle by Helga Haftendorn, pag 364
^ The Balkans Since the Second World by R. J. Crampton, pag. 275
^ Judah, Tim (2000). The Serbs: History, Myth, and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. fq. 332. ISBN 0300085079. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Urdhër ekzekutiv i SHBA Nr.13088 i 9 korrikut 1998. Blocking Property of the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia (Serbia and Montenegro), the Republic of Serbia, and the Republic of Montenegro, and Prohibiting New Investment in the Republic of Serbia in Response to the Situation in Kosovo. Stampa:USFR (June 12, 1998). "I, WILLIAM J. CLINTON, President of the United States of America, find that the actions and policies of the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia (Serbia and Montenegro) and the Republic of Serbia with respect to Kosovo, by promoting ethnic conflict and human suffering, threaten to destabilize countries of the region and to disrupt progress in Bosnia and Herzegovina in implementing the Dayton peace agreement, and therefore constitute an unusual and extraordinary threat to the national security and foreign policy of the United States, and hereby declare a national emergency to deal with that threat."
^ UNSCR 1199
^ NATO (24 shtator 1998). "Statement by the Secretary General following the ACTWARN decision". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1998/p980924e.htm.
^ NATO (13 tetor 1998). "Statement to the Press by the Secretary General Following Decision on the ACTORD". Press release. http://www.nato.int/docu/speech/1998/s981013a.htm.
^ ^a ^b "Operation Eagle Eye". GlobalSecurity.org. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b "Operation Allied Force". NATO. Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2011. Marrë më 26 nëntor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Brigadier-General Maisonneuve. "THE OSCE KOSOVO VERIFICATION MISSION" (PDF). Canadian Military Journal. Marrë më 2 korrik 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Serbian Mayor Slain in Kosovo; New Sweep on Rebels Ordered". The New York Times. 19 dhjetor 1998. Marrë më 3 mars 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Strauss, Julius (30 qershor 2001). "Massacre that started long haul to justice". The Daily Telegraph. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Silverman, Jon (14 shkurt 2002). "Racak massacre haunts Milosevic trial". BBC News. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b TRANSCRIPT: AMB. WALKER PRESS CONFERENCE AFTER MASSACRE IN KOSOVO, Embassy of the United States Tel Aviv, Israel, 26 janar 1999, arkivuar nga origjinali më 6 dhjetor 2008, marrë më 26 nëntor 2014 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Pristina waits for war". BBC News. 1999-02-03. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ NATO (30 janar 1999). "Statement by the North Atlantic Council on Kosovo". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-012e.htm.
^ Charles, Ingrao (2012). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative (bot. 2nd). Indiana: Purdue University Press. fq. 330. ISBN 978-1-61249-228-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ U.K. Parliamentary report THE KOSOVO CRISIS AFTER MAY 1997
^ Ingrao, Charles (2012). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative. Indiana: Purdue University Press. fq. 332–333. ISBN 978-1-61249-228-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Caraccilo, Dominic J. (2011). Beyond Guns and Steel: A War Termination Strategy. ABC-CLIO. fq. 44. ISBN 978-0-313-39149-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Conclusions of Serbian parliament". Government of Serbia. 1999-03-24. Arkivuar nga origjinali më 11 prill 2000. Marrë më 3 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b "Nato poised to strike". BBC News. 23 mars 1999. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Transcript: Holbrooke statement at NATO headquarters March 23". Usembassy-israel.org.il. 1999-03-23. Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2012. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Gellman, Barton (24 mars 1999). "NATO Mobilizes for Attack / Yugoslavia declares state of emergency". Washington Post. San Francisco Chronicle. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ NATO (23 mars 1999). "Press Statement by Dr. Javier Solana, Secretary General of NATO". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-040e.htm.
^ Independent International Commission on Kosovo (2000). The Kosovo Report: Conflict, International Response, Lessons Learned. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924309-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ NATO (24 mars 1999). "Press Statement by Dr. Javier Solana, NATO Secretary General following the Commencement of Air Operations". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-041e.htm.
^ ^a ^b ^c "Final Report to the Prosecutor by the Committee Established to Review the NATO Bombing Campaign Against the Federal Republic of Yugoslavia". UNICTY. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Under Orders:War Crimes in Kosovo. UNHCR. fq. 244. ISBN 1-56432-264-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Marr, Andrew; A History of Modern Britain (2008 printing); page 550
^ Walter Rodgers, Carl Rochelle and Matthew Chance (1999-05-24). "CIA reportedly authorized to develop ways to 'destabilize' Yugoslavian government". CNN. Marrë më 2008-07-22. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Lise Åserud and Gunnar Nyquist (1999-06-21). "UCK hjalp norsk spesialstyrke". NTB (në norvegjisht). Marrë më 2008-10-08.
^ Nina Berglund (2002-01-08). "Norway has forces in Afghanistan". Aftenposten English Web Desk. Marrë më 2008-10-08. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) (Mentions work in Kosovo / Pristina)
^ Tom Bakkeli (2007). Norges Hemmelige Krigere / Norway's secret Warriors (në norvegjisht). ISBN 978-82-489-0722-0. {{cite book}}: |access-date= ka nevojë për |url= (Ndihmë!); Parametri |work= është injoruar (Ndihmë!)
^ "Milosevic accepts peace plan, Finnish envoy says". CNN. 3 qershor 1999. Marrë më 7 maj 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "The Kosovo Peace Plan". The New York Times. 4 qershor 1999. Arkivuar nga origjinali më 5 qershor 2011. Marrë më 7 maj 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ NATO (10 qershor 1999). "Press statement by NATO Secretary General". Press release. http://www.nato.int/kosovo/press/p990610a.htm.
^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 7 mars 2016. Marrë më 9 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 21 prill 2014. Marrë më 9 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^ http://www.vg.no/nyheter/utenriks/serbia-og-montenegro/britisk-og-norske-soldater-i-pristina/a/3978724/
^ http://www.vg.no/nyheter/utenriks/norske-elitesoldater-skamroses/a/6450899/
^ Sergeant William Wright — B Company 9th Engineers (17 July 1999); Specialist Sherwood Brim — B Company 9th Engineers (17 July 1999); Private First Class Benjamin McGill — C Company 1st Battalion 26th Infantry (5 August 1995).
^ Mike, Jackson (2007). Soldier. Transworld Publishers. fq. 255–275. ISBN 978-0-593-05907-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Singer James Blunt 'prevented World War III'". BBC. 14 nëntor 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Judah (2009). The Serbs. Yale University Press. fq. 327. ISBN 978-0-300-15826-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Clark, David (16 prill 2009). "Kosovo was a just war, not an imperialist dress rehearsal". The Guardian. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Clinton, Bill. "Statement on Kosovo (March 24, 1999)". Miller Center at the University of Virginia. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Blair, Tony (23 mars 1999). "Blair: 'We must act – to save thousands of innocent men, women and children'". The Guardian. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Legault, Albert (pranverë 2000). "NATO INTERVENTION IN KOSOVO: THE LEGAL CONTEXT*" (PDF). Canadian Military Journal: 64. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b Devenport, Mark (13 prill 1999). "Kofi Annan's delicate balance". BBC. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b "The Kosovo Report" (PDF). U Michigan. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 gusht 2014. Marrë më 10 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b "The Kosovo Report" (PDF). U Michigan. fq. 2–3, 58–66. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 gusht 2014. Marrë më 10 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Kumbaro, Dajena (16 qershor 2001). "THE KOSOVO CRISIS IN AN INTERNATIONAL LAW PERSPECTIVE: SELF-DETERMINATION, TERRITORIAL INTEGRITY AND THE NATO INTERVENTION" (PDF). NATO Office of Information and Press. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Kumbaro, Dajena (16 qershor 2001). "THE KOSOVO CRISIS IN AN INTERNATIONAL LAW PERSPECTIVE: SELF-DETERMINATION, TERRITORIAL INTEGRITY AND THE NATO INTERVENTION" (PDF). NATO Office of Information and Press. fq. 63. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Mellon, James G. (dimër 2001). "Review Essays: Ethics, Diplomacy and Intervention in Kosovo". Journal of Conflict Studies. XXI (2). {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Hitchens, Christopher (18 gush 2008). "South Ossetia Isn't Kosovo". Slate. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Falk, Richard (22 mars 2000). "Kosovo Revisited". The Nation. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b From Watergate to Monicagate: ten controversies in modern journalism and media By Herbert N. Foerstel, pg 131–135.
^ "The Kosovo Report" (PDF). U Michigan. fq. 12–13, 18. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 gusht 2014. Marrë më 10 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b "Milosevic accused of 'apartheid'". CNN. 18 shkurt 2002. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)^{[lidhje e vdekur]}
^ "Horrors of Kosovo revealed". BBC. 6 dhjetor 1999. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Phyllis Schlafly (1999-10-19). "Numbers Game in Kosovo". Washington Times. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Frederking, Brian (2007). The United States and the Security Council: Collective Security Since the Cold War. Routledge. fq. 148. ISBN 978-0-415-77076-7. Marrë më 17 shkurt 2014. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Security Council Rejects Demand for Cessation of Use of Force Against Federal Republic of Yugoslavia". United Nations. 1999-03-26. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Under Orders: War Crimes in Kosovo". Human Rights Watch. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "3,000 missing in Kosovo". BBC. 2000-06-07. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Casualties in Kosovo" (PDF). The Lancet. 2000-06-24. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 prill 2005. Marrë më 11 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Public review of data on victims, killed and missing – Presentation in Belgrade". The Kosovo Memory Book. Marrë më 21 qershor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kosovo One Year On: Achievement and Challenge, by Lord Robertson of Port Ellen, Secretary General of NATO". NATO. mars 2000. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Civilian Deaths in the NATO Air Campaign". Human Rights Watch. shkurt 2000. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Marlise Simons (1969-12-31). "Tribunal focuses on Serbia's Kosovo war". The New York Times. Marrë më 2 janar 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Ethnic Cleansing in Kosovo: An Accounting". U.S. Department of State. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Killings and Refugee Flow in Kosovo" (PDF). 2002-01-03. http://shr.aaas.org/kosovo/icty_report.pdf.
^ "Expert Report to the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, Milutinovic et al., Case No. IT-05-87 PT" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 15 qershor 2010. Marrë më 11 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Serbia uncovers 'Kosovo mass grave'". Al Jazeera English. 10 maj 2010. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Officially confirmed/documented NATO helicopter losses". Arkivuar nga origjinali më 23 shkurt 2001. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Two die in Apache crash". BBC. 1999-05-05. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Benjamin S. Lambeth (2006-06-03). "Kosovo and the Continuing SEAD Challenge". Aerospace Power Journal. United States Air Force. Arkivuar nga origjinali më 10 tetor 2006. Marrë më 30 tetor 2006. On the fourth night of air operations, an apparent barrage of SA-3s downed an F-117 at approximately 2045 over hilly terrain near Budanovci, about 28 miles northwest of Belgrade- marking the first combat loss ever of a stealth aircraft. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 27 shkurt 2021. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^ Riccioni, Everest E., Colonel, USAF, retired (2005-03-08). "Description of our Failing Defense Acquisition System" (PDF). Project on government oversight. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 tetor 2005. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
^ "Damage said attributed to full moon." Nl.newsbank.com, 6 May 1999
^ ^a ^b "A-10 Thunderbolt II". Ejection-history.org.uk. Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2012. Marrë më 2012-02-20. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ John Pike. "Operation Allied Force". Globalsecurity.org. Marrë më 2012-02-28. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ 'We're Trapped . . . We Can't Get Out'. The Washington Post, 2 April 2014
^ Krieger, Heike (2001). The Kosovo Conflict and International Law: An Analytical Documentation 1974–1999. Cambridge University Press. fq. 323. ISBN 978-0-521-80071-6. Marrë më 2009-04-19. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kosovo Coverup". One-six-one.fifthinfantrydivision.com. 2000-05-15. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "NATO BOMBS LEAVE TOXIC SLOUGH". Washington Post. Arkivuar nga origjinali më 25 janar 2001. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Bugajski, Janusz (2002). Political Parties of Eastern Europe: A Guide to Politics in the Post-Communist Era. New York: The Center for Strategic and International Studies. fq. 479. ISBN 1-56324-676-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kosovo/Serbia: Protect Minorities from Ethnic Violence". Human Rights Watch. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Abuses against Serbs and Roma in the New Kosovo Arkivuar 29 nëntor 2014 tek Wayback Machine, Human rights watch
^ "Uncomfortable Truths: War Crimes in the Balkans". Balkan Insight. 16 nëntor 2011. Marrë më 1 prill 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Judah, Tim (2009). The Serbs (bot. 3rd). Yale University Press. fq. 346. ISBN 978-0-300-15826-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Five Senior Serb Officials Convicted of Kosovo Crimes, One Acquitted". International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 26 shkurt 2009. Marrë më 1 prill 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Barbarët e fundshekullit XX! - Sheradin BERISHA , 28.04.2007
^ Champion, Marc (2008-04-14). "Horrors Alleged in Kosovo". Wall Street Journal. Marrë më 2012-05-06. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kosovo ex-PM Ramush Haradinaj cleared of war crimes". BBC News. 29 nëntor 2012. Marrë më 29 nëntor 2012. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Amnesty: NATO bombing of Serbian TV 'war crime'^{[lidhje e vdekur]}
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Nato air strikes – the world reacts". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "Mixed Asian reaction to NATO strikes". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Bombing fuels Chinese hostility". BBC News. 1999-05-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "French pilots fly for Nato". BBC News. 1999-04-24. Marrë më 2013-04-22. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Monitoring | Milosevic's statement: 'Defend the country'". BBC News. 1999-03-24. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Takis Michas:"Unholy Alliance: Greece and Milošević's Serbia" p.121
^ "La guerra del Kosovo, Parisi e le scelte di Prodi e D' Alema'". Corriere della Sera. 2004-02-25. Marrë më 2014-09-12. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "L'errore del Cavaliere'". Corriere della Sera. 2007-03-28. Marrë më 2014-09-12. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Russia condemns Nato at UN". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Fighting for a foreign land". BBC News. 1999-05-20. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Britons 'support Nato strikes'". BBC News. 1999-03-28. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Sofia hit by Nato missile". BBC News. 1999-04-29. Marrë më 2014-11-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Nato air strikes – the world reacts". BBC News. 1999-03-25. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Doug Saunders (6 gusht 2012). "In Syria, is bloody history repeating itself?". The Globe and Mail. Toronto. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "UN frustrated by Kosovo deadlock". BBC. 2006-10-09. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Russia reportedly rejects fourth draft resolution on Kosovo status". Southeast European Times. 2007-06-29. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "UN Security Council remains divided on Kosovo". Southeast European Times. 2007-10-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Antony Barnett (2000-01-23). "Hundreds of crippled jets put RAF in crisis". Arkivuar nga origjinali më 5 janar 2002. Marrë më 17 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "NATO attack on Yugoslavia gave Iraq good lessons". Globe and Mail. Arkivuar nga origjinali më 22 nëntor 2002. Marrë më 17 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Benjamin S. Lambeth (2006-06-03). "Kosovo and the Continuing SEAD Challenge". Aerospace Power Journal. United States Air Force. Arkivuar nga origjinali më 10 tetor 2006. Marrë më 28 maj 2011. Serb air defenders could have employed low-frequency radars for the best chance of getting a snap look at the aircraft. Former F-117 pilots and several industry experts acknowledged that the aircraft is detectable by such radars when viewed from the side or directly below. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Rebecca Grant (qershor 2000). "Nine Myths About Kosovo". Arkivuar nga origjinali më 29 qershor 2003. Marrë më 17 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "News Release: Kosovo Campaign Medal Approved". Defense.gov. 19 maj 2000. Arkivuar nga origjinali më 2 mars 2010. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Kosovo crisis – military hardware". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1] Judah, Tim (2000). Kosovo: War and Revenge. New Haven and London: Yale University Press. fq. 38. ISBN 978-0-300-08313-2. Marrë më 26 nën 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Ramet2010-2] Ramet, Sabrina P. (18 shkurt 2010). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge University Press. fq. 361. ISBN 978-0-521-71616-1. Marrë më 9 mars 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[NYDB-3] The New York Times, November 1, 1987, Late City Final Edition (p.14) -"In Yugoslavia, Rising Ethnic Strife Brings Fears of Worse Civil Conflict By David Binder

[4] Klip, André; Sluiter, Göran. The International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia 1997–1999. Annotated Leading Cases of International Criminal Tribunals. Vëll. 3. fq. 12. ISBN 978-90-5095-141-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[5] Benson, Leslie (2001). Yugoslavia: A Concise History. fq. 149. ISBN 978-0-333-79241-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Branka1993p208-6] Magaš, Branka (1993). The Destruction of Yugoslavia: Tracking the Break-Up 1980–92. fq. 208. ISBN 978-0-86091-593-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Europa2001p347-7] Europa Publications Limited (2001). A Political Chronology of Europe. Political Chronologies of the World. Vëll. 1. Psychology Press. fq. 347. ISBN 978-1-85743-113-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Trifunovska1994p237-8] Trifunovska, Snežana (1994). Yugoslavia Through Documents: From its creation to its dissolution. fq. 237. ISBN 978-0-7923-2670-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Ramet2006p360-9] Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. fq. 350–360. ISBN 978-0-253-34656-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[10] Article 19 (Organization); American Library Association (1991). Information Freedom and Censorship: World Report 1991. Article 19 International Centre on Censorship. fq. 346. ISBN 978-0-8389-2156-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra shifrorë: lista e autorëve (lidhja)

[11] Tim Judah (1999-08-12). "Kosovo: Peace Now". kosovo.net, originally from b92.net. Arkivuar nga origjinali më 29 prill 2008. Marrë më 2008-05-31. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[interpol-12] written Testimony of Ralf Mutschke Assistant Director, Criminal Intelligence Directorate International Criminal Police Organization — Interpol General Secretariat before a hearing of the Committee on the Judiciary Subcommittee on Crime (2000-12-13). "The Threat Posed by the Convergence of Organized Crime, Drugs Trafficking and Terrorism". U.S. House Judiciary Committee. Arkivuar nga origjinali më 26 shkurt 2005. Marrë më 2008-05-31. In 1998, the U.S. State Department listed the KLA as a terrorist organization {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[senate-13] Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura senate

[14] John Pilger (2004-12-13). "John Pilger reminds us of Kosovo". New Statesman. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[15] Allan Little (2000-03-12). "Behind the Kosovo crisis". BBC. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[16] [Alastair MacKenzie 2011. Special Force: The Untold Story of 22nd Special Air Service Regiment (SAS). I.B. Tauris s. 229]

[17] Alan Cowell (1999-08-12). "Serbs Pull Out of Talks on Bosnia to Protest Warning on Kosovo". New York Times. Marrë më 2008-05-31. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[18] Stefan Troebst: THE KOSOVO CONFLICT, 1998. (Serbian Raid against Drenica, February to March)

[19] "Kosovo Chronology: From 1997 to the end of the conflict" (PDF). British Parliament. qershor 1999. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 31 korrik 2003. Marrë më 24 shtator 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[20] "Kosovo War Crimes Chronology". Human Rights Watch. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[21] Stacy Sullivan (2005-03-11). "Ramush Haradinaj". IWPR. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[22] Serbien (Jugoslawien), 23. April 1998 : Internationale Beobachter für Kosovo Direct Democracy

[23] John Pike. "Operation Determined Falcon". Globalsecurity.org. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[24] Nardulli, Perry, Pirnie, Gordon, McGinn. Disjointed War: Military Operations in Kosovo, 1999. fq. 54. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)

[25] The Strategic Triangle by Helga Haftendorn, pag 364

[26] The Balkans Since the Second World by R. J. Crampton, pag. 275

[27] Judah, Tim (2000). The Serbs: History, Myth, and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. fq. 332. ISBN 0300085079. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[28] Urdhër ekzekutiv i SHBA Nr.13088 i 9 korrikut 1998. Blocking Property of the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia (Serbia and Montenegro), the Republic of Serbia, and the Republic of Montenegro, and Prohibiting New Investment in the Republic of Serbia in Response to the Situation in Kosovo. Stampa:USFR (June 12, 1998). "I, WILLIAM J. CLINTON, President of the United States of America, find that the actions and policies of the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia (Serbia and Montenegro) and the Republic of Serbia with respect to Kosovo, by promoting ethnic conflict and human suffering, threaten to destabilize countries of the region and to disrupt progress in Bosnia and Herzegovina in implementing the Dayton peace agreement, and therefore constitute an unusual and extraordinary threat to the national security and foreign policy of the United States, and hereby declare a national emergency to deal with that threat."

[29] UNSCR 1199

[30] NATO (24 shtator 1998). "Statement by the Secretary General following the ACTWARN decision". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1998/p980924e.htm.

[31] NATO (13 tetor 1998). "Statement to the Press by the Secretary General Following Decision on the ACTORD". Press release. http://www.nato.int/docu/speech/1998/s981013a.htm.

[gs_oee-32] "Operation Eagle Eye". GlobalSecurity.org. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[nato_oaf-33] "Operation Allied Force". NATO. Arkivuar nga origjinali më 27 shtator 2011. Marrë më 26 nëntor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Maisonneuve-34] Brigadier-General Maisonneuve. "THE OSCE KOSOVO VERIFICATION MISSION" (PDF). Canadian Military Journal. Marrë më 2 korrik 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[35] "Serbian Mayor Slain in Kosovo; New Sweep on Rebels Ordered". The New York Times. 19 dhjetor 1998. Marrë më 3 mars 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[36] Strauss, Julius (30 qershor 2001). "Massacre that started long haul to justice". The Daily Telegraph. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[37] Silverman, Jon (14 shkurt 2002). "Racak massacre haunts Milosevic trial". BBC News. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[ustrans-38] TRANSCRIPT: AMB. WALKER PRESS CONFERENCE AFTER MASSACRE IN KOSOVO, Embassy of the United States Tel Aviv, Israel, 26 janar 1999, arkivuar nga origjinali më 6 dhjetor 2008, marrë më 26 nëntor 2014 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[ReferenceB-39] "Pristina waits for war". BBC News. 1999-02-03. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[40] NATO (30 janar 1999). "Statement by the North Atlantic Council on Kosovo". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-012e.htm.

[41] Charles, Ingrao (2012). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative (bot. 2nd). Indiana: Purdue University Press. fq. 330. ISBN 978-1-61249-228-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[42] U.K. Parliamentary report THE KOSOVO CRISIS AFTER MAY 1997

[43] Ingrao, Charles (2012). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative. Indiana: Purdue University Press. fq. 332–333. ISBN 978-1-61249-228-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Caraccilo2011p44-44] Caraccilo, Dominic J. (2011). Beyond Guns and Steel: A War Termination Strategy. ABC-CLIO. fq. 44. ISBN 978-0-313-39149-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[45] "Conclusions of Serbian parliament". Government of Serbia. 1999-03-24. Arkivuar nga origjinali më 11 prill 2000. Marrë më 3 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[bbc23mar99-46] "Nato poised to strike". BBC News. 23 mars 1999. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[47] "Transcript: Holbrooke statement at NATO headquarters March 23". Usembassy-israel.org.il. 1999-03-23. Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2012. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[wp99mar24-48] Gellman, Barton (24 mars 1999). "NATO Mobilizes for Attack / Yugoslavia declares state of emergency". Washington Post. San Francisco Chronicle. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[49] NATO (23 mars 1999). "Press Statement by Dr. Javier Solana, Secretary General of NATO". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-040e.htm.

[50] Independent International Commission on Kosovo (2000). The Kosovo Report: Conflict, International Response, Lessons Learned. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924309-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[51] NATO (24 mars 1999). "Press Statement by Dr. Javier Solana, NATO Secretary General following the Commencement of Air Operations". Press release. http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-041e.htm.

[ICTYReport-52] "Final Report to the Prosecutor by the Committee Established to Review the NATO Bombing Campaign Against the Federal Republic of Yugoslavia". UNICTY. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[HRW-53] Under Orders:War Crimes in Kosovo. UNHCR. fq. 244. ISBN 1-56432-264-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Marr,_Andrew_page_550-54] Marr, Andrew; A History of Modern Britain (2008 printing); page 550

[55] Walter Rodgers, Carl Rochelle and Matthew Chance (1999-05-24). "CIA reportedly authorized to develop ways to 'destabilize' Yugoslavian government". CNN. Marrë më 2008-07-22. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[56] Lise Åserud and Gunnar Nyquist (1999-06-21). "UCK hjalp norsk spesialstyrke". NTB (në norvegjisht). Marrë më 2008-10-08.

[57] Nina Berglund (2002-01-08). "Norway has forces in Afghanistan". Aftenposten English Web Desk. Marrë më 2008-10-08. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) (Mentions work in Kosovo / Pristina)

[58] Tom Bakkeli (2007). Norges Hemmelige Krigere / Norway's secret Warriors (në norvegjisht). ISBN 978-82-489-0722-0. {{cite book}}: |access-date= ka nevojë për |url= (Ndihmë!); Parametri |work= është injoruar (Ndihmë!)

[59] "Milosevic accepts peace plan, Finnish envoy says". CNN. 3 qershor 1999. Marrë më 7 maj 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[60] "The Kosovo Peace Plan". The New York Times. 4 qershor 1999. Arkivuar nga origjinali më 5 qershor 2011. Marrë më 7 maj 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[61] NATO (10 qershor 1999). "Press statement by NATO Secretary General". Press release. http://www.nato.int/kosovo/press/p990610a.htm.

[62] "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 7 mars 2016. Marrë më 9 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)

[63] "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 21 prill 2014. Marrë më 9 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)

[64] ttps://www.vg.no/nyheter/utenriks/serbia-og-montenegro/britisk-og-norske-soldater-i-pristina/a/3978724/

[65] ttps://www.vg.no/nyheter/utenriks/norske-elitesoldater-skamroses/a/6450899/

[66] Sergeant William Wright — B Company 9th Engineers (17 July 1999); Specialist Sherwood Brim — B Company 9th Engineers (17 July 1999); Private First Class Benjamin McGill — C Company 1st Battalion 26th Infantry (5 August 1995).

[jackson-67] Mike, Jackson (2007). Soldier. Transworld Publishers. fq. 255–275. ISBN 978-0-593-05907-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[68] "Singer James Blunt 'prevented World War III'". BBC. 14 nëntor 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[69] Judah (2009). The Serbs. Yale University Press. fq. 327. ISBN 978-0-300-15826-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Guardian-70] Clark, David (16 prill 2009). "Kosovo was a just war, not an imperialist dress rehearsal". The Guardian. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[71] Clinton, Bill. "Statement on Kosovo (March 24, 1999)". Miller Center at the University of Virginia. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[72] Blair, Tony (23 mars 1999). "Blair: 'We must act – to save thousands of innocent men, women and children'". The Guardian. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[CAForces-73] Legault, Albert (pranverë 2000). "NATO INTERVENTION IN KOSOVO: THE LEGAL CONTEXT*" (PDF). Canadian Military Journal: 64. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[BBC-74] Devenport, Mark (13 prill 1999). "Kofi Annan's delicate balance". BBC. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[KosovoReport-75] "The Kosovo Report" (PDF). U Michigan. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 gusht 2014. Marrë më 10 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[UMich-76] "The Kosovo Report" (PDF). U Michigan. fq. 2–3, 58–66. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 gusht 2014. Marrë më 10 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[77] Kumbaro, Dajena (16 qershor 2001). "THE KOSOVO CRISIS IN AN INTERNATIONAL LAW PERSPECTIVE: SELF-DETERMINATION, TERRITORIAL INTEGRITY AND THE NATO INTERVENTION" (PDF). NATO Office of Information and Press. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[78] Kumbaro, Dajena (16 qershor 2001). "THE KOSOVO CRISIS IN AN INTERNATIONAL LAW PERSPECTIVE: SELF-DETERMINATION, TERRITORIAL INTEGRITY AND THE NATO INTERVENTION" (PDF). NATO Office of Information and Press. fq. 63. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[79] Mellon, James G. (dimër 2001). "Review Essays: Ethics, Diplomacy and Intervention in Kosovo". Journal of Conflict Studies. XXI (2). {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[80] Hitchens, Christopher (18 gush 2008). "South Ossetia Isn't Kosovo". Slate. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[81] Falk, Richard (22 mars 2000). "Kosovo Revisited". The Nation. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Foerstel-82] From Watergate to Monicagate: ten controversies in modern journalism and media By Herbert N. Foerstel, pg 131–135.

[83] "The Kosovo Report" (PDF). U Michigan. fq. 12–13, 18. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 8 gusht 2014. Marrë më 10 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[CNN-84] "Milosevic accused of 'apartheid'". CNN. 18 shkurt 2002. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)^{[lidhje e vdekur]}

[85] "Horrors of Kosovo revealed". BBC. 6 dhjetor 1999. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[86] Phyllis Schlafly (1999-10-19). "Numbers Game in Kosovo". Washington Times. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Frederking2007-87] Frederking, Brian (2007). The United States and the Security Council: Collective Security Since the Cold War. Routledge. fq. 148. ISBN 978-0-415-77076-7. Marrë më 17 shkurt 2014. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[88] "Security Council Rejects Demand for Cessation of Use of Force Against Federal Republic of Yugoslavia". United Nations. 1999-03-26. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[HRW1-89] "Under Orders: War Crimes in Kosovo". Human Rights Watch. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[BBC-missing-90] "3,000 missing in Kosovo". BBC. 2000-06-07. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[91] "Casualties in Kosovo" (PDF). The Lancet. 2000-06-24. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 prill 2005. Marrë më 11 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[kosovomemorybook-92] "Public review of data on victims, killed and missing – Presentation in Belgrade". The Kosovo Memory Book. Marrë më 21 qershor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[93] "Kosovo One Year On: Achievement and Challenge, by Lord Robertson of Port Ellen, Secretary General of NATO". NATO. mars 2000. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[94] "Civilian Deaths in the NATO Air Campaign". Human Rights Watch. shkurt 2000. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[95] Marlise Simons (1969-12-31). "Tribunal focuses on Serbia's Kosovo war". The New York Times. Marrë më 2 janar 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[state.gov-ethnic-96] "Ethnic Cleansing in Kosovo: An Accounting". U.S. Department of State. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[97] "Killings and Refugee Flow in Kosovo" (PDF). 2002-01-03. http://shr.aaas.org/kosovo/icty_report.pdf.

[98] "Expert Report to the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia, Milutinovic et al., Case No. IT-05-87 PT" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 15 qershor 2010. Marrë më 11 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[99] "Serbia uncovers 'Kosovo mass grave'". Al Jazeera English. 10 maj 2010. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[NATOlosses-100] "Officially confirmed/documented NATO helicopter losses". Arkivuar nga origjinali më 23 shkurt 2001. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Apache-101] "Two die in Apache crash". BBC. 1999-05-05. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[102] Benjamin S. Lambeth (2006-06-03). "Kosovo and the Continuing SEAD Challenge". Aerospace Power Journal. United States Air Force. Arkivuar nga origjinali më 10 tetor 2006. Marrë më 30 tetor 2006. On the fourth night of air operations, an apparent barrage of SA-3s downed an F-117 at approximately 2045 over hilly terrain near Budanovci, about 28 miles northwest of Belgrade- marking the first combat loss ever of a stealth aircraft. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[103] "Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 27 shkurt 2021. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)

[104] Riccioni, Everest E., Colonel, USAF, retired (2005-03-08). "Description of our Failing Defense Acquisition System" (PDF). Project on government oversight. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 16 tetor 2005. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)

[105] "Damage said attributed to full moon." Nl.newsbank.com, 6 May 1999

[ejection-history1-106] "A-10 Thunderbolt II". Ejection-history.org.uk. Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2012. Marrë më 2012-02-20. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[John_Pike-107] John Pike. "Operation Allied Force". Globalsecurity.org. Marrë më 2012-02-28. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[108] 'We're Trapped . . . We Can't Get Out'. The Washington Post, 2 April 2014

[syzlgikbtgfzp1999-109] Krieger, Heike (2001). The Kosovo Conflict and International Law: An Analytical Documentation 1974–1999. Cambridge University Press. fq. 323. ISBN 978-0-521-80071-6. Marrë më 2009-04-19. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[one-six-one.fifthinfantrydivision.com-110] "Kosovo Coverup". One-six-one.fifthinfantrydivision.com. 2000-05-15. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[111] "NATO BOMBS LEAVE TOXIC SLOUGH". Washington Post. Arkivuar nga origjinali më 25 janar 2001. Marrë më 15 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Political_Parties_of_Eastern_Europe-112] Bugajski, Janusz (2002). Political Parties of Eastern Europe: A Guide to Politics in the Post-Communist Era. New York: The Center for Strategic and International Studies. fq. 479. ISBN 1-56324-676-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[113] "Kosovo/Serbia: Protect Minorities from Ethnic Violence". Human Rights Watch. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[114] Abuses against Serbs and Roma in the New Kosovo Arkivuar 29 nëntor 2014 tek Wayback Machine, Human rights watch

[115] "Uncomfortable Truths: War Crimes in the Balkans". Balkan Insight. 16 nëntor 2011. Marrë më 1 prill 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[116] Judah, Tim (2009). The Serbs (bot. 3rd). Yale University Press. fq. 346. ISBN 978-0-300-15826-7. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Five_Senior_Serb_Officials_Convicted-117] "Five Senior Serb Officials Convicted of Kosovo Crimes, One Acquitted". International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 26 shkurt 2009. Marrë më 1 prill 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[118] Barbarët e fundshekullit XX! - Sheradin BERISHA , 28.04.2007

[119] Champion, Marc (2008-04-14). "Horrors Alleged in Kosovo". Wall Street Journal. Marrë më 2012-05-06. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Haradinaj_cleared-120] "Kosovo ex-PM Ramush Haradinaj cleared of war crimes". BBC News. 29 nëntor 2012. Marrë më 29 nëntor 2012. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[121] Amnesty: NATO bombing of Serbian TV 'war crime'^{[lidhje e vdekur]}

[news.bbc.co.uk-122] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Nato air strikes – the world reacts". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[http-123] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "Mixed Asian reaction to NATO strikes". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[124] "Bombing fuels Chinese hostility". BBC News. 1999-05-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[125] "French pilots fly for Nato". BBC News. 1999-04-24. Marrë më 2013-04-22. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[126] "Monitoring | Milosevic's statement: 'Defend the country'". BBC News. 1999-03-24. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[127] Takis Michas:"Unholy Alliance: Greece and Milošević's Serbia" p.121

[128] "La guerra del Kosovo, Parisi e le scelte di Prodi e D' Alema'". Corriere della Sera. 2004-02-25. Marrë më 2014-09-12. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[129] "L'errore del Cavaliere'". Corriere della Sera. 2007-03-28. Marrë më 2014-09-12. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[130] "Russia condemns Nato at UN". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[131] "Fighting for a foreign land". BBC News. 1999-05-20. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[132] "Britons 'support Nato strikes'". BBC News. 1999-03-28. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[133] "Sofia hit by Nato missile". BBC News. 1999-04-29. Marrë më 2014-11-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[134] "Nato air strikes – the world reacts". BBC News. 1999-03-25. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[135] Doug Saunders (6 gusht 2012). "In Syria, is bloody history repeating itself?". The Globe and Mail. Toronto. Marrë më 2012-11-08. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[136] "UN frustrated by Kosovo deadlock". BBC. 2006-10-09. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[137] "Russia reportedly rejects fourth draft resolution on Kosovo status". Southeast European Times. 2007-06-29. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[138] "UN Security Council remains divided on Kosovo". Southeast European Times. 2007-10-07. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[139] Antony Barnett (2000-01-23). "Hundreds of crippled jets put RAF in crisis". Arkivuar nga origjinali më 5 janar 2002. Marrë më 17 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[140] "NATO attack on Yugoslavia gave Iraq good lessons". Globe and Mail. Arkivuar nga origjinali më 22 nëntor 2002. Marrë më 17 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[141] Benjamin S. Lambeth (2006-06-03). "Kosovo and the Continuing SEAD Challenge". Aerospace Power Journal. United States Air Force. Arkivuar nga origjinali më 10 tetor 2006. Marrë më 28 maj 2011. Serb air defenders could have employed low-frequency radars for the best chance of getting a snap look at the aircraft. Former F-117 pilots and several industry experts acknowledged that the aircraft is detectable by such radars when viewed from the side or directly below. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[fooled-142] Rebecca Grant (qershor 2000). "Nine Myths About Kosovo". Arkivuar nga origjinali më 29 qershor 2003. Marrë më 17 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[143] "News Release: Kosovo Campaign Medal Approved". Defense.gov. 19 maj 2000. Arkivuar nga origjinali më 2 mars 2010. Marrë më 2012-05-06. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[144] "Kosovo crisis – military hardware". BBC News. 1999-03-25. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]