Shihni burimin për Rumania

{{Ky Artikull|Ky Artikull flet për Rumaninë. Fjala Rumania ka më shumë kuptime, për kuptimet tjera të fjalës shihe: [[Rumania (kthjellim)]].}}
{{Infobox country
| conventional_long_name = Rumania
| common_name            = Rumania
| native_name            = România ([[Gjuha rumune|Rumanisht]])
| image_flag             = Flag of Romania.svg
| image_coat             = Coat of arms of Romania.svg
| flag_type              = [[Flamuri i Rumanisë|Flamuri]]
| symbol_type            = [[Stema e Rumanisë|Stema]]
| coa_size               = 70
| national_anthem        = "[[Deșteaptă-te, române!]]"<br />("Awaken thee, Romanian!")<br /> <div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:Desteapta-te, romane!.ogg]]</div>
| image_map              = {{Switcher|[[Skeda:EU-Romania (orthographic projection).svg|frameless]]|Shfaq globin|[[Skeda:EU-Romania.svg|upright=1.15|frameless]]|Shfaq hartën e Evropës|default=2}}
| map_caption            = {{map caption|location_color=dark green|region=Europe|region_color=dark grey|subregion=the [[European Union]]|subregion_color=green|legend=EU-Romania.svg}}
| capital                = [[Bukureshti]]
| coordinates            = {{Coord|44|25|N|26|06|E|type:city}}
| largest_city           = Kryqyteti
| official_languages     = [[Gjuha rumune|Rumanisht]]<ref>{{cite web|url=http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?den=act2_2&par1=1#t1c0s0a13|title=Constitution of Romania|publisher=Cdep.ro|access-date=2 tetor 2013|url-status=live|language=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20170907214119/http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?den=act2_2&par1=1#t1c0s0a13|archive-date=7 shtator 2017}}</ref>
| languages2_type        = Gjuhët e njohura<br />të pakicave<!--Gjuhë të mbrojtura dhe/ose bashkëzyrtare (rajonale).--><ref>{{cite web|title=Reservations and Declarations for Treaty No.148 – European Charter for Regional or Minority Languages|url=http://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/148/declarations?p_auth=63PpH3zN|website=Council of Europe|publisher=Council of Europe|language=en|access-date=3 dhjetor 2015|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20151208122308/http://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/148/declarations?p_auth=63PpH3zN|archive-date=8 dhjetor 2015}}</ref>
| languages2             = {{Collapsible list
| titlestyle=background:transparent;text-align:left;font-weight:normal;
| title= ''Shiko këty''
| [[Gjuha armene|Armenisht]]
| [[Gjuha bullgare|Bullgarisht]]
| [[Gjuha kroate|Kroacisht]]
| [[Gjuha çeke|Çekisht]]
| [[Gjuha gjermane|Gjermanisht]]
| [[Gjuha greke|Greqisht]]
| [[Gjuha italiane|Italisht]]
| [[Jidish]]
| [[Gjuha maqedonase|Maqedonisht]]
| [[Gjuha hungareze|Hungarisht]]
| [[Gjuha polake|Polonisht]]
| [[Gjuha rome|Rome]]
| [[Gjuha ruse|Rusisht]]
| [[Gjuha rusyn|Rutenisht]]
| [[Gjuha serbe|Serbisht]]
| [[Gjuha sllovake|Sllovakisht]]
| [[Gjuha shqipe|Shqip]]
| [[Gjuha tatare e Krimesë|Tatarisht]]
| [[Gjuha turke|Turqisht]]
| [[Gjuha ukrainase|Ukrainisht]]
}}
| ethnic_groups          = {{unbulleted list
 | 89.3% [[rumunë]]
  | 6.0% [[Hungarezët në Rumani|hungarezë]]
  | 3.4% [[Romët në Rumani|romë]]
  | 1.2% [[Pakicat e Rumanisë|Të tjerët]]
 }}
| ethnic_groups_year     = 2021
| ethnic_groups_ref      = <ref name="Census2021"/>
| demonym                = Romanian
| religion               = {{ublist |item_style=white-space; 
|{{Tree list}}
* 84,8% [[Krishterimi]]
** 73.4% [[Kisha Ortodokse Rumune|Ortodoksia Rumune]]
** 6.2% [[Protestantizmi]]
** 4,5% [[Kisha Katolike në Rumani|Katolicizëm]]
** 0,7% [[Të krishterë]] të tjerë
{{Tree list/end}}
|9.0% [[Afetaria|të pafe]]
|5.8% nuk janë përgjigjur
|0.5% [[Feja në Rumani|të tjerëë]]
}}
| religion_year          = 2021
| religion_ref           = <ref name="Census2021"/>
| government_type        = [[Republika]] [[Republika gjysmë-presidenciale|gjysmë presidenciale]] [[Shteti unitar|unitare]]
| leader_title1          = [[President i Rumanisë|Presidento]]
| leader_name1           = [[Klaus Iohannis]]
| leader_title2          = [[Kryeministri i Rumanisë|Kryeministri]]
| leader_name2           = [[Marcel Ciolacu]]
| legislature            = [[Parlamenti i Rumanisë|Parlamenti]]
| upper_house            = [[Senati i Rumanisë|Senati]]
| lower_house            = [[Dhoma e Deputetëve (Rumani)|Dhoma e Deputetëve]]
| sovereignty_type       = [[Historia e Rumanisë|Historia e themelimit]]
| established_event1     = [[Vllahia (Rumani)|Principata e Vllahisë]]
| established_date1      = 1330
| established_event2     = [[Moldavia (rajon historik)|Principata e Moldavisë]]
| established_date2      = 1346
| established_event3     = [[Principatat e Bashkuara të Moldavisë dhe Vllahisë|Bashkimi]]
| established_date3      = 24 janar 1859
| established_event4     = [[Lufta për Pavarësi Rumune|Pavarësia]] nga [[Perandoria Osmane]]
| established_date4      = 9 maj 1877/1878
| established_event5     = [[Rumania e Madhe]]
| established_date5      = 1918/1921
| established_event6     = [[Mbretëria e Rumanisë|Diktaturë ushtarake]]
| established_date6      = 1941
| established_event7     = [[Republika Popullore e Rumanisë|Rumani Komuniste]]
| established_date7      = 30 dhjetor 1947
| established_event8     = [[Rezoluta 109 e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara|U bashkua]] me [[Kombet e Bashkuara]]
| established_date8      = 14 dhjetor 1955
| established_event9     = [[Revolucioni rumun|Forma aktuale e shtetit]]
| established_date9      = 27 dhjetor 1989<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=IsJADwAAQBAJ&pg=PA218|title=Political Leadership: A Pragmatic Institutionalist Approach|first=Robert|last=Elgie|date=28 nëntor 2017|publisher=Springer|isbn=9781137346223|via=Google Books|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qu3TAAAAMAAJ&q=emblem|title=Romania Directory|date=1 prill 1990|publisher=Editura Cronos|isbn=9789739000000|via=Google Books|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://legislatie.just.ro/Public/DetaliiDocumentAfis/20050|title=DECRET-LEGE 2 27/12/1989 - Portal Legislativ|website=legislatie.just.ro|language=ro}}</ref>
| established_event10    = [[Kushtetuta rumune|Kushtetuta e miratuar]]
| established_date10     = 8 dhjetor 1991
| established_event11    = [[Zgjerimi i Bashkimit Evropian 2007|U bashkua]] me [[Bashkimi Evropian|Bashkimin Evropian]]
| established_date11     = 1 janar 2007
| area_km2               = 238,397
| area_footnote          = <ref>{{Cite web |url=https://insse.ro/cms/sites/default/files/field/publicatii/anuarul_statistic_al_romaniei_carte-ed.2022.pdf  |title=Romanian Statistical Yearbook (2022) – 1.8 Administrative organisation of Romanian territory, on December 31, 2021 (pg.17)|publisher=[[Instituti Kombëtar i Statistikave (Rumani)|INS]] (www.insse.ro/cms/en) |language=en |access-date=20 mars 2023 |url-status=live}}</ref>
| area_rank              = 81-të <!-- Renditja e sipërfaqes duhet të përputhet me [[Lista e vendeve sipas sipërfaqes]]-->
| area_sq_mi             = 92,043 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| percent_water          = 3
| population_estimate    = 
| population_census      = {{decreaseNeutral}} 19,053,815<ref name="Census2021">{{cite web|url=https://insse.ro/cms/sites/default/files/com_presa/com_pdf/cp-date-provizorii-rpl2021.pdf|title=2021 Romanian Census (preliminary results)|publisher=INSSE|access-date=7 janar 2023|language=ro}}</ref>
| population_estimate_year = 
| population_estimate_rank = 63-të
| population_census_year = 2021
| population_census_rank = 
| population_density_km2 = 79.9
| population_density_sq_mi = 218.6 <!--Do not remove per [[Wikipedia:Manual of Style/Dates and numbers]]-->
| population_density_rank = 136th
| GDP_PPP                = {{increase}} $783.903 trilionë<ref name="IMFWEORO"/>
| GDP_PPP_year           = 2023
| GDP_PPP_rank           = 35th
| GDP_PPP_per_capita     = {{increase}} $41,633<ref name="IMFWEORO"/>
| GDP_PPP_per_capita_rank = 47th
| GDP_nominal            = {{increase}} $348.902 billion<ref name="IMFWEORO">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2023/April/weo-report?c=968,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2019&ey=2025&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2023 Edition. (Romania) |publisher=[[Fondi Monetar Ndërkombëtar]] |website=IMF.org |language=en |archive-date=11 prill 2023 |access-date=11 prill 2023 |url-status=live}}</ref>
| GDP_nominal_year       = 2023
| GDP_nominal_rank       = 45th
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $18,530<ref name="IMFWEORO"/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 54th
| Gini                   = 34.3 <!--number only-->
| Gini_year              = 2021
| Gini_change            = increase <!--increase/decrease/steady-->
| Gini_ref               = <ref name=eurogini>{{cite web |url=https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/tessi190/default/table?lang=en |title=Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey|publisher=[[Eurostat]] |website=ec.europa.eu |language=en |access-date=16 gusht 2022}}</ref>
| Gini_rank              = 
| HDI                    = 0.821 <!--number only-->
| HDI_year               = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year-->
| HDI_change             = decrease <!--increase/decrease/steady-->
| HDI_ref                = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|publisher=[[Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin]]|date=8 shtator 2022|access-date=8 shtator 2022|language=en}}</ref>
| HDI_rank               = 49-të
| currency               = [[Leu rumun]]
| currency_code          = RON
| time_zone              = [[Zona kohore në Evropën Lindore|EET]]
| utc_offset             = +2
| utc_offset_DST         = +3
| time_zone_DST          = [[Ora Verore e Evropës Lindore|EEST]]
| date_format            = dd.mm.yyyy&nbsp;([[Anno Domini|AD]])
| drives_on              = Right
| calling_code           = [[Numrat e telefonit në Rumani|+40]]
| patron_saint           = [[Ndreu|Shën Ndreu]]
| iso3166code            = RO
| cctld                  = [[.ro]]<sup>a</sup>
| footnote_a             = Gjithashtu [[.eu]], i ndarë me shtetet e tjera anëtare të [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]].
| today                  = 
}} 
'''Rumania''' ([[Gjuha rumune|rumanisht]]: ''România'') është shtet i pavarur në pjesën [[Evropa juglindore|juglindore]] të [[Evropë]]s dhe shtrihet në qendër të [[Gadishulli Ballkanik|Siujdhesës Ballkanike]], ku kufizohet me [[Ukraina|Ukrainën]] dhe [[Moldavia|Moldavinë]] në veri-lindje, [[Hungaria|Hungarinë]] dhe [[Serbia|Serbinë]] në perëndim dhe [[Bullgaria|Bullgarinë]] në jug. Rumania ka dalje të ngushtë në [[Detin e Zi]] dhe shtrihet deri në [[Fusha e Panonisë|Fushën e Panonisë]]. Ky vend ka një sipërfaqe prej 238,397&nbsp;km² dhe me një popullsi prej nën 18.9 milionë banorë (2023), prej të cilëve afro 2 milion banojnë dhe jetojnë në [[Bukuresht]], kryeqyteti dhe qendra më e rëndësishme e vendit.

Shteti modern rumun u formua në vitin 1859 përmes një bashkimi personal të [[Principatat e Bashkuara të Moldavisë dhe Vllahisë|Principatave Danubiane]] të [[Moldavia (rajon historik)|Moldavisë]] dhe [[Vllahia (Rumani)|Vllahisë]]. Shteti i ri, i quajtur zyrtarisht Rumania që nga viti 1866, fitoi [[Lufta për Pavarësi Rumune|pavarësinë]] nga [[Perandoria Osmane]] në vitin 1877. Gjatë [[Lufta e Parë Botërore|Luftës së Parë Botërore]], pasi shpalli [[Shteti neutral|neutralitetin]] e saj më 1914, Rumania [[Rumania në Luftën e Parë Botërore|luftoi]] së bashku me [[Aleatët e Luftës së Parë Botërore|Fuqitë Aleate]] nga viti 1916. Pas luftës, [[Bukovina]], [[Besarabia]], [[Transilvania]] dhe pjesë të [[Banati]]t, [[Crișana]] dhe [[Maramureș]] u bënë pjesë e [[Mbretëria e Rumanisë|Mbretërisë së Rumanisë]].<ref>{{Cite web|url=https://europecentenary.eu/romania-during-the-period-of-neutrality/|title=Romania during the period of neutrality|last=Stoleru|first=Ciprian|date=13 shtator 2018|website=Europe Centenary|language=en-US|access-date=4 mars 2020}}</ref> Në qershor-gusht 1940, si pasojë e [[Pakti Molotov-Ribbentrop|Paktit Molotov-Ribbentrop]] dhe [[Çmimi i Dytë i Vjenës|Çmimit të Dytë të Vjenës]], Rumania u detyrua t'i lëshonte Besarabinë dhe Bukovinën Veriore [[Bashkimi Sovjetik|Bashkimit Sovjetik]] dhe [[Transilvania Veriore|Transilvaninë Veriore]] Hungarisë. Në nëntor 1940, Rumania nënshkroi [[Pakti Trepalësh|Paktin Trepalësh]] dhe, rrjedhimisht, në qershor 1941 hyri në [[Lufta e Dytë Botërore|Luftën e Dytë Botërore]] në [[Fuqitë e Boshtit|anën e Boshtit]], [[Rumania në Luftën e Dytë Botërore|duke luftuar kundër Bashkimit Sovjetik]] deri në gusht 1944, kur u [[Grusht shteti rumun i vitit 1944|bashkua]] me [[Aleatët e Luftës së Dytë Botërore|aleatët]] dhe rimori Transilvaninë e Veriut. Pas luftës dhe pushtimit nga [[Ushtria e Kuqe]], Rumania u bë një [[Republika Socialiste e Rumanisë|republikë socialiste]] dhe anëtare e [[Pakti i Varshavës|Paktit të Varshavës]]. Pas [[Revolucioni rumun|revolucionit të vitit 1989]], Rumania filloi një [[Historia e Rumanisë (1989–tani)|tranzicion]] drejt [[Demokracia|demokracisë]] dhe [[Ekonomia e tregut|ekonomisë së tregut]].

Rumania është një [[vend i zhvilluar]]<ref>[https://www.un.org/development/desa/dpad/wp-content/uploads/sites/45/publication/WESP2021_FullReport-optimized.pdf United Nations: World Economic Situation and Prospects 2021], p. 125 </ref><ref>[https://www.un-ilibrary.org/content/books/9789210011839c008/read United Nations: World Economic Situation and Prospects 2022], p.153 </ref><ref>[https://desapublications.un.org/file/1098/download United Nations: World Economic Situation and Prospects 2023], p. 117.</ref> dhe një [[Fuqia e mesme|fuqi e mesme]] e mundshme në çështjet ndërkombëtare.<ref>{{Cite web |title=Middle Powers Realities in the EU amid Great Power Ambitions |url=http://ier.gov.ro/wp-content/uploads/2021/02/Opinie_Radu-Magdin.pdf|language=en}}</ref><ref>{{Cite web |title=A Balancing Act {{!}} Strategic Monitor 2018-2019 |url=https://www.clingendael.org/pub/2018/strategic-monitor-2018-2019/a-balancing-act/ |access-date=2023-04-01 |website=www.clingendael.org |language=en}}</ref> Ajo ka një ekonomi me të ardhura të larta, duke qenë e [[Lista e vendeve sipas PBB|45-ta në botë për nga PBB-ja nominale]]. Rumania përjetoi rritje të shpejtë ekonomike në fillim të viteve 2000; ekonomia e saj tani bazohet kryesisht në shërbime. Është një prodhues dhe eksportues neto i makinave dhe energjisë elektrike nëpërmjet kompanive si [[Automobile Dacia]] dhe OMV [[Petrom]]. Shumica e popullsisë së Rumanisë janë [[rumunë]] etnikë dhe e identifikojnë veten fetarisht si [[Ortodoksia Lindore|të krishterë ortodoksë lindorë]], që flasin [[Gjuha rumune|rumanishten]], një [[Gjuhët neolatine|gjuhë romane]] (më konkretisht [[Gjuhët romane lindore|romane lindore]]/[[Gjuhët dako-romane|dako-romane]]). [[Kisha Ortodokse Rumune]] është besimi më i madh fetar në vend. Rumania është anëtare e [[Kombet e Bashkuara|Kombeve të Bashkuara]], [[Bashkimi Evropian|Bashkimit Evropian]], [[NATO]]-s, [[Këshilli i Evropës|Këshillit të Evropës]], [[Organizata e Bashkëpunimit Ekonomik të Detit të Zi|BSEC]] dhe [[Organizata Botërore e Tregtisë|OBT]]-së.

== Etimologjia ==
"Rumania" rrjedh nga emri lokal për [[Gjuha rumune|rumanishten]] (rumanisht: ''român''), i cili nga ana e tij rrjedh nga [[Gjuha latine|latinishtja]] ''romanus'', që do të thotë "[[Romakët|Romak]]" ose "i [[Roma e lashtë|Romës]]".<ref>{{cite web |url=http://dexonline.ro/search.php?cuv=rom%C3%A2n |title=''Explanatory Dictionary of the Romanian Language'', 1998; ''New Explanatory Dictionary of the Romanian Language'', 2002 |publisher=Dexonline.ro |access-date=25 shtator 2010 |language=ro |url-status=live |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160517200517/http://dexonline.ro/search.php?cuv%3Drom%25C3%25A2n |archive-date=17 maj 2016  }}</ref> Ky etnonim për rumunët është vërtetuar për herë të parë në shekullin e 16-të nga humanistët italianë që udhëtonin në [[Transilvania|Transilvani]], [[Moldavia|Moldavi]] dhe [[Vllahia (Rumani)|Vllahi]].<ref>{{Cite journal |quote=...&nbsp;si dimandano in lingua loro Romei&nbsp;... se alcuno dimanda se sano parlare in la lingua valacca, dicono a questo in questo modo: Sti Rominest ? Che vol dire: Sai tu Romano,&nbsp;... |author=Cl. Isopescu|title=Notizie intorno ai romeni nella letteratura geografica italiana del Cinquecento|journal=Bulletin de la Section Historique|volume=XVI|year=1929|language=ro|pages=1–90}}</ref><ref>{{Cite book|quote=Anzi essi si chiamano romanesci, e vogliono molti che erano mandati quì quei che erano dannati a cavar metalli&nbsp;...|first=Maria|last=Holban|title=Călători străini despre Țările Române|publisher=Ed. Științifică și Enciclopedică|year=1983|volume=II|language=ro|pages=158–161}}</ref><ref>{{Cite journal |quote=Tout ce pays la Wallachie et Moldavie et la plus part de la Transilvanie a eté peuplé des colonies romaines du temps de Traian l'empereur&nbsp;... Ceux du pays se disent vrais successeurs des Romains et nomment leur parler romanechte, c'est-à-dire romain&nbsp;... |title=Voyage fait par moy, Pierre Lescalopier l'an 1574 de Venise a Constantinople, fol 48|first=Paul|last=Cernovodeanu|journal=Studii și Materiale de Istorie Medievală|volume=IV|year=1960|page=444|language=ro}}</ref> Dokumenti më i vjetër i njohur i mbijetuar i shkruar në [[Gjuha rumune|rumanisht]], një letër e vitit 1521 e njohur si "[[Letra e Neacșu|Letra e Neacșu nga Câmpulung]]",<ref>Ion Rotaru, ''Literatura română veche'', [http://www.cimec.ro/istorie/neacsu/eng/people.htm "The Letter of Neacșu from Câmpulung"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110609023008/https://www.cimec.ro/Istorie/neacsu/eng/people.htm |date= 9 June 2011 }}, București, 1981, pp. 62–65</ref> është e dukshme për përfshirjen e shfaqjes së parë të dokumentuar të rumanishtes në një emër vendi: Vllahia përmendet si ''Țeara Rumânească''.

== Historia ==
Historia e Rumanisë mund të ndahet nga historia e përgjithshme e kësaj hapësire që nga shekulli XIX (1862), kur dy principatat e Danubit, ajo e [[Moldavia (rajon historik)|Moldavisë]] dhe e Vllahisë, u bashkuan.
  
Sipas kushtetutës së nxjerrë më 21 gusht 1965, Rumania ishte një [[Republikë|Republikë Socialiste]] ndërsa më parë ishte Republikë Popullore. Organ kryesor në këtë kohë kishte Kuvendin e Madhë Kombëtar me 349 të dërguar që kishin mandatin katër vjeçar.

Ky organ kishte edhe të drejtën mbi nxjerrjen e ligjeve. Sipas statutit ky kuvend duhej të takohej së paku dy herë në vit dhe duhej të zgjidhte 28 anëtarët të Këshillit me mandate prej katërvjeçare. Ky këshill përfaqësonte Kuvendin e Madhë Kombëtarë dhe merrte përsipër detyrat e kryetarit të shtetit, nxirrte dekrete e nxirrte ligje pa pasur të drejtë ndryshimi të Kushtetutës. Me ndryshimet e bëra më 1974 në kushtetutë, funksioni i krytarit të shtetit lidhej ngushtë me funksionin e presidentit të republikës. Kështu që presidenti i republikës tani kishte më shumë ente dhe të drejta nën kontrollin e tij. Bashke ketu mund te permendim edhe titon.

== Gjeografia ==
{{Kryesor|Gjeografia e Rumanisë}}
Sipërfaqja e përgjithshme e Rumanisë është 237,500&nbsp;km², shtrihet rreth koordinatave gjeografike 46 00 '''V''', 25 00 '''L''' dhe 230,340&nbsp;km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 7,160&nbsp;km² ujë.

Vija bregdetare e Rumanisë është 225&nbsp;km e gjatë ndërsa kufiri tokësorë 2,508&nbsp;km i gjatë.

[[Klima]] e Rumanisë është klimë e ndryshueshme, kryesisht me dimër të ftohtë e reshje bore dhe verë të ngrohtë me reshje shiu.

Pjesa qendrore e jugut të Transilvanisë është e ndarë nga rrafshi i Moldavisë në lindje me malet e Karpateve dhe nga rrafshi i Vllahisë me Alpet e Transilvanisë. Pika më e ultë e relievit (0m) gjendet përgjatë bregut të detit të Zi dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,499 metrave në vendin e quajtur Moldoveanu.

== Qeverisja ==
{{Kryesor|Sistemi shtetëror në Rumani}}
{{Multiple image
| direction         = horizontal
| align             = left
| caption_align     = center
| total_width       = 340
| image1            = Klaus Iohannis in 2019.jpg
| image2            =
| caption1          = [[Klaus Iohannis]]<br /><small>[[Presidendi i Rumanisë|Presidenti]]</small>
| caption2          = [[Marcel Ciolacu]]<br /><small>[[Kryeministri i Rumanisë|Kryeministri]]</small>
| alt1              = 
| alt2              = 
}}

[[Kushtetuta e Rumanisë]] bazohet në [[Kushtetuta e Francës|kushtetutën e Republikës së Pestë të Francës]] dhe u miratua në një referendum kombëtar më 8 dhjetor 1991 dhe u amendua në tetor 2003 për ta sjellë atë në përputhje me legjislacionin e BE-së. Vendi qeveriset mbi bazën e një sistemi demokratik shumëpartiak dhe ndarjes së pushteteve ndërmjet pushtetit legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Është një republikë [[Republika gjysmë-presidenciale|gjysmë-presidenciale]] ku funksionet ekzekutive mbahen nga [[Qeveria e Rumanisë|qeveria]] dhe [[Presidendi i Rumanisë|presidenti]].<ref>{{cite book|first=Tony|last=Verheijen |url=http://www.oxfordscholarship.com/oso/public/content/politicalscience/9780198293866/acprof-9780198293866-chapter-10.html |title=Oxford Scholarship Online: Semi-Presidentialism in Europe |publisher=Oxfordscholarship.com |date=14 mars 1990 |access-date=29 gusht 2011 |language=en |isbn=9780191599156 }}</ref> Ky i fundit zgjidhet me votë popullore për maksimum dy mandate pesëvjeçare dhe emëron kryeministrin, i cili nga ana e tij emëron [[Qeveria e Rumanisë|Këshillin e Ministrave]]. Dega legjislative e qeverisë, e njohur kolektivisht si [[Parlamenti i Rumanisë|Parlamenti]] (që banon në [[Pallati i Parlamentit|Pallatin e Parlamentit]]), përbëhet nga [[Dydhomësia|dy dhoma]] ([[Senati i Rumanisë|Senati]] dhe [[Dhoma e Deputetëve (Rumani)|Dhoma e Deputetëve]]) anëtarët e të cilëve zgjidhen çdo katër vjet me shumicë të thjeshtë.<ref name="Europaworld">{{Cite encyclopedia|encyclopedia=The Europa World Year Book|year=2007|volume=2|edition=48|publisher=[[Routledge]]|location=London and New York|title=Romania|language=en|pages=3734–3759|isbn=978-1-85743-412-5}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.antena3.ro/politica/se-schimba-sistemul-de-vot-deputatii-au-adoptat-noua-lege-electorala-propusa-de-usl-168053.html |title=Se schimbă sistemul de vot. Deputații au adoptat noua Lege Electorală propusă de USL |publisher=Antena3.ro |language=ro |access-date=12 tetor 2012 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121031132827/http://www.antena3.ro/politica/se-schimba-sistemul-de-vot-deputatii-au-adoptat-noua-lege-electorala-propusa-de-usl-168053.html |archive-date=31 tetor 2012 }}</ref>

Sistemi i drejtësisë është i pavarur nga degët e tjera të qeverisjes dhe përbëhet nga një sistem hierarkik gjykatash me [[Gjykata e Lartë e Kasacionit dhe e Drejtësisë|Gjykatën e Lartë të Kasacionit dhe të Drejtësisë]] si gjykata e lartë e Rumanisë.<ref>{{cite web|url=http://www.scj.ro/monogr_en.asp |archive-url=https://archive.today/20120910190947/http://www.scj.ro/monogr_en.asp |url-status=dead |archive-date=10 shtator 2012 |publisher=[[Gjykata e Lartë e Kasacionit dhe e Drejtësisë]] -—Romania |title=Presentation |language=en |access-date=31 gusht 2008 }}</ref> Ekzistojnë gjithashtu gjykata të apelit, gjykata të qarkut dhe gjykata lokale. Sistemi gjyqësor rumun është i ndikuar fuqishëm nga [[Ligji francez|modeli francez]], bazohet në të drejtën civile dhe ka natyrë inkuizitore. [[Curtea Constituțională|Gjykata kushtetuese]] (''Curtea Constituțională'') është përgjegjëse për të gjykuar përputhshmërinë e ligjeve dhe rregulloreve të tjera shtetërore me kushtetutën, e cila është ligji themelor i vendit dhe mund të ndryshohet vetëm përmes një referendumi publik.<ref name="Europaworld" /><ref>{{cite web|url=http://permanent.access.gpo.gov/lps35389/2000//legal_system.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080125081126/http://permanent.access.gpo.gov/lps35389/2000/legal_system.html |url-status=dead |archive-date=25 janar 2008 |title=Romanian Legal system |publisher=CIA Factbook |year=2000 |language=en |access-date=11 janar 2008 }}</ref> Hyrja e Rumanisë në BE në vitin 2007 ka pasur një ndikim të rëndësishëm në politikën e saj të brendshme, duke përfshirë reformat gjyqësore, rritjen e bashkëpunimit gjyqësor me shtetet e tjera anëtare dhe masat për të luftuar korrupsionin.<ref>{{Cite journal |url=https://www.cairn.info/revue-l-europe-en-formation-2012-2-page-243.htm# |title=Post-Accession (Anti-)Corruption Record in Romania and Bulgaria |journal=L'Europe en Formation |volume=364 |language=en |issue=2 |last1=Tanasoiu |first1=Cosmina |last2=Racovita |first2=Mihaela }}</ref>

=== Ushtria ===
{{Kryesor|Historia ushtarake e Rumanisë}}
[[File:Exercitiu de debarcare a infanteristilor marini pe plaja de la Vadu.jpg|parapamje|Trupa detarë rumunë gjatë një stërvitje të kombinuar holandez-rumune në plazhin [[Corbu, Constanța|Vadu]]]]
[[Forcat e Armatosura Rumune]] përbëhen nga [[Forcat Tokësore Rumune|forcat tokësore]], [[Forcat Ajrore Rumune|ajrore]] dhe [[Forcat Detare Rumune|detare]] të udhëhequra nga një [[Komandanti i përgjithshëm|Komandant i Përgjithshëm]] nën mbikëqyrjen e [[Ministria e Mbrojtjes Kombëtare (Rumani)|Ministrisë së Mbrojtjes Kombëtare]] dhe nga presidenti si Komandant Suprem gjatë kohës së luftës. Forcat e Armatosura përbëhen nga afërsisht 15,000 civilë dhe 75,000 personel ushtarak—45,800 për tokë, 13,250 për ajër, 6,800 për forcat detare dhe 8,800 në fusha të tjera.<ref>{{cite press release|publisher=Ministry of National Defence of Romania |url=http://www.mapn.ro/briefing/030122/030121conf.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20080403205407/http://www.mapn.ro/briefing/030122/030121conf.htm |archive-date=3 prill 2008 |title=Press conference |date=21 janar 2003 |language0en |access-date=31 gusht 2008 |url-status=dead }}</ref> Shpenzimet totale të mbrojtjes në vitin 2007 përbënin 2.05% të PBB-së totale kombëtare, ose afërsisht 2.9 miliardë dollarë, me një total prej 11 miliardë dollarësh të shpenzuar midis 2006 dhe 2011 për modernizimin dhe blerjen e pajisjeve të reja.<ref name="ZF">{{cite web|url=http://www.zf.ro/articol_99920/bugetul_mapn__2_05__din_pib__in_2007.html |title=MoND Budget as of 2007 |publisher=[[Ziarul Financiar]] |date=30 tetor 2006 |language=ro |access-date=31 gusht 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080422075245/http://www.zf.ro/articol_99920/bugetul_mapn__2_05__din_pib__in_2007.html |archive-date=22 prill 2008 |url-status=dead }}</ref>

Forcat Ajrore operojnë avionë luftarakë sovjetikë të modernizuar  [[MiG-218]] Lancer.<ref>{{Cite web|url=https://www.ainonline.com/aviation-news/2013-10-18/romania-finally-settles-portuguese-f-16s|archive-url=https://web.archive.org/web/20160806190518/http://www.ainonline.com/aviation-news/2013-10-18/romania-finally-settles-portuguese-f-16s|url-status=dead|title=Romania Finally Settles On Portuguese F-16s|first=David|last=Donald|archive-date=6 gusht 2016|website=Aviation International News|language=en}}</ref> Forcat Ajrore blenë shtatë avionë të rinj taktikë [[C-27J Spartan]],<ref>{{cite web |url=http://www.flightglobal.com/articles/2010/04/12/340509/pictures-romania-accepts-first-c-27j-spartans.html |title=PICTURES: Romania accepts first C-27J Spartans-12/04/2010-London |publisher=Flightglobal.com |language=en |access-date=28 shtator 2010 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100415191636/http://www.flightglobal.com/articles/2010/04/12/340509/pictures-romania-accepts-first-c-27j-spartans.html |archive-date=15 prill 2010  }}</ref> ndërsa Forcat Detare blenë dy [[Fregata Tipi 22]] të modernizuara nga [[Marina Mbretërore]] Britanike.<ref name="awst_20061211">{{cite magazine|title=Spartan Order|magazine=[[Aviation Week & Space Technology]]|date=11 dhjetor 2006|language=en}}</ref>

=== Njësitë administrative ===
{{Kryesor|Njësitë administrative në Rumani}}
Rumania ndahet në 41 [[Qarqet e Rumanisë|qarqe]] (rumanisht: ''judeţe'') dhe komuna e [[Bukureshti]]t. Çdo qark administrohet nga një këshill qarku, përgjegjës për çështjet vendore, si dhe një [[Prefekti (Rumani)|prefekt]] përgjegjës për administrimin e çështjeve kombëtare në nivel qarku. Çdo qark ndahet më tej në [[Lista e qyteteve dhe qytezave të Rumanisë|qytete]] dhe [[Komunat e Rumanisë|komuna]], të cilat kanë kryetarin e tyre dhe këshillin vendor. Ka gjithsej 320 qytete dhe 2,861 komuna në Rumani. Gjithsej 103 nga qytetet më të mëdha kanë statusin e bashkisë, gjë që u jep atyre pushtet më të madh administrativ mbi çështjet lokale. Bashkia e Bukureshtit është një rast i veçantë, pasi gëzon një status të barabartë me atë të qarkut. Ai është i ndarë më tej në gjashtë sektorë dhe ka një prefekt, një kryetar të përgjithshëm (''primar'') dhe një këshill të përgjithshëm të qytetit.

== Demografia ==
Rumania është e banuar nga rumunët, cilit grup të popujve u takojnë, kurse në viset kufitare ka edhe hungarez (rreth 1,2 milion), gjerman dhe serbë etj. Përbërja etnike e popullsisë së Rumanisë (sipas numrimit të vitit [[2011]]):<ref>[http://www.recensamantromania.ro/rezultate-2/]</ref>

* [[Rumunët|Rumunë]] 83.5%;
* [[Hungarezët|Hungarezë]] 6.1%;
* [[Romë]] ([[Jevgit]]) 3.1%;
* [[Ukrainasit|Ukrainas]] 0.3%;
* [[Gjermanët|Gjermanë]] 0.2%;
* [[Rusët|Rusë]] 0.1%;
* [[Turqët|Turq]] dhe [[Tatarët|Tatarë]] 0.1%.

=== Gjuhët ===
Gjuha zyrtare e Rumanisë është [[gjuha rumune]], një gjuhë romance lindore e ngjajshme me [[Vllahishtja|Vllahishtën]] (gjuha Arumune). Gjuha Rumane ngjan edhe me gjuhët tjera romance, si për shembull gjuhët [[Gjuha italiane|Italiane]], [[Gjuha spanjolle|Spanjolle]], [[Gjuha frënge|Franceze]], dhe [[Gjuha portugeze|Portugeze]]. Alfabeti Ruman i ka 31 shkronja. 85% e popullit e kan gjuhën Rumane gjuhë të parë, kurse gjuha hungareze flitet nga 6.2% i popullit. Anglishtja dhe Frengjishtja jan gjuhët kryesore që studentet mësojn në Rumani. 31% e Rumuneve flasin gjuhën Angleze, 17% flasin frengjisht, dhe 7% flasin italisht.

=== Feja ===
{{Kryesor|Feja në Rumani}}
Rumania është një [[Shteti laik|shtet laik]] dhe nuk ka [[Feja shtetërore|fe shtetërore]]. Një shumicë dërrmuese e popullsisë e identifikon veten si të krishterë. Në regjistrimin e vitit 2021 të vendit,<ref name="Census2021"/> 73,86% e të anketuarve u identifikuan si [[Kisha Ortodokse Lindore|të krishterë ortodoksë]], me 73,42% që i përkisnin [[Kisha Ortodokse Rumune|Kishës Ortodokse Rumune]]. Emërtime të tjera përfshijnë [[protestantizmi]]n (6.22%), [[Kisha Katolike në Rumani|katolicizmin romak]] (3.89%) dhe [[Kisha Katolike Greke Rumune|katolicizmin grek]] (0.61%). Nga popullsia e mbetur, 128,291 njerëz i përkasin besimeve të tjera të krishtera ose kanë një fe tjetër, e cila përfshin 58,335 [[Islami në Rumani|myslimanë]] (kryesisht të etnisë turke dhe tatare) dhe 2,707 [[Historia e hebrenjve në Rumani|hebrenj]] (hebrenjtë përbënin dikur 4% të popullsisë rumune - 728,115 persona në regjistrimin e vitit 1930). Përveç kësaj, 71,417 njerëz janë [[Afetaria|jofetarë]], 57,205 janë [[Ateizmi|ateistë]], 25,485 janë [[Agnosticizmi|agnostikë]] dhe 2,895,539 njerëz zgjodhën të mos deklarojnë fenë e tyre.<ref name="Census2021"/>

Kisha Ortodokse Rumune është një [[Kisha Ortodokse Lindore|Kishë Ortodokse Lindore]] [[Autoqefalia|autoqefale]] në kungim të plotë me kishat e tjera ortodokse, me një [[Patriarku i Gjithë Rumanisë|Patriark]] si udhëheqës. Është kisha e tretë më e madhe ortodokse lindore në botë,<ref>{{cite web|url=https://www.pewforum.org/2017/11/08/orthodox-christianitys-geographic-center-remains-in-central-and-eastern-europe/|title=Orthodox Christianity in the 21st Century|date=8 nëntor 2017|website=pewforum.org|access-date=25 mars 2020|language=en}}</ref> dhe ndryshe nga kishat e tjera ortodokse, ajo funksionon brenda një kulture latine dhe përdor një gjuhë liturgjike [[Gjuhët neolatine|romane]].<ref>[http://www.cnewa.org/default.aspx?ID=3643&pagetypeID=4&sitecode=HQ&pageno=1 Profiles of the Eastern Churches] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161229100346/http://www.cnewa.org/default.aspx?ID=3643&pagetypeID=4&sitecode=HQ&pageno=1 |date=29 dhjetor 2016 }} at cnewa.org</ref> Juridiksioni i saj kanonik mbulon territoret e Rumanisë dhe Moldavisë.<ref>{{Cite web|url=http://www.uio.no/studier/emner/jus/humanrights/HUMR5508/v14/teaching-material/case-of-metropolitan-church-of-bessarabia.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20161230001948/http://www.uio.no/studier/emner/jus/humanrights/HUMR5508/v14/teaching-material/case-of-metropolitan-church-of-bessarabia.pdf|url-status=dead|title=European Court of Human Rights – Case of Metropolitan Church of Bessarabia|language=en|archive-date=30 dhjetor 2016}}</ref> Rumania ka popullsinë e tretë më të madhe ortodokse lindore në botë.<ref>{{cite web|title=Religious Belief and National Belonging in Central and Eastern Europe|url=http://www.pewforum.org/2017/05/10/religious-belief-and-national-belonging-in-central-and-eastern-europe/|website=Pew Research Center's Religion & Public Life Project|date=10 maj 2017|language=en}}</ref><ref>{{cite web|title=Orthodox Christianity in the 21st Century|url=https://www.pewforum.org/2017/11/08/orthodox-christianity-in-the-21st-century/|website=Pew Research Center's Religion & Public Life Project|date=10 nëntor 2017|language=en}}</ref>

== Kultura ==
{{Kryesor|Kultura e Rumanisë}}

=== Kultura shqiptare në Rumani ===
{{kryesor|Mërgata në Rumani|Islami në Rumani}}
Për shqiptarët në Rumani përkujdeset Liga e shqiptarëve në Rumani ([[Liga Albanezilor din România]]) e cila zhvillon aktivitete të ndryshme kulturore.<ref>{{Cite web |url=http://www.alar.ro/comunitatea.html |title=Amëza e Ligës Shqiptare në Rumani : alar.ro |language=ro |url-status=dead |access-date=9 shtator 2007 |archive-date=27 shtator 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927034749/http://www.alar.ro/comunitatea.html }}</ref> Përndryshe Bukureshti rumunë ka traditë në zhvillimin kulturorë të etniciteteve. Në të kaluaren ai ishte qendër për [[Mërgata shqiptare|mërgatën]], pas Stambollit. Në këtë qytet ishin themeluarë shoqëri të ndryshme kulturore që shtrin ndikimin e tyre kulturor në tërë hapsirën e Rumanis. Nga këto shoqëri kulturore e bamirës dallohen dega e Shoqërisë së Stambollit ''[[Deg' e shoqërisë së Stambollit për vivlla shqipe]]'' (1884) pastaj shoqëria e studentëve shqiptarë të lindur në Rumani ''[[Qarku i studentëvet shqiptarë dhe maqedono-rumunë]]'' (1889) apo shoqëria bamirës ''Drenova'' (1894) si dhe shumë shoqata tjera që kishin arritur të ndihmonin lloj-llojshmërin kulturore Ballkanike, jo vetëm të Bukureshtit por edhe më gjërë.

== Referime ==
{{Reflist|30em}}

== Lidhje të jashtme ==
<!-- Lidhje me projektet tjera -->
{{Commonsart| Romania |{{PAGENAME}}}}
<!--Lidhje me fletat zyrtare të shtetit-->
* [http://en.wikivoyage.org/wiki/Romania Romania travel guide te Wikivoyage]
* [https://web.archive.org/web/20061004115558/http://www.gov.ro/engleza/ Qeveria]
* [http://www.presidency.ro/?lang=en Kryetari]
* [http://www.senat.ro/ Senati]
* [http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=103&idl=2 Parlamenti] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061207033814/http://www.cdep.ro/pls/dic/site.page?id=103&idl=2 |date=7 dhjetor 2006 }} 
* [http://www.mtromania.ro/page.html?lg=eng Ministria e Turizmit] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050305192745/http://www.mtromania.ro/page.html?lg=eng |date=5 mars 2005 }}
* [http://www.mae.ro/index.php?lang=en Ministria e Punëve të Jashtme]
* [https://web.archive.org/web/20060111120813/http://www.patzinakia.ro/ Rumania në Mesjeta] - Dokumente historike 
* [https://web.archive.org/web/20050305224425/http://numismondo.com/pm/rom/ Monedhat e Rumanisë] - 1877 deri më 2000
* [https://web.archive.org/web/20081028213802/http://www.bnro.ro/en/Info/curs_ext.asp Exchange Rates] - nga Banka Kombëtare e Rumanisë
* [https://web.archive.org/web/20080423015759/http://www.cavnic.go.ro/ Cavnic (Maramures) - Pamje nga Rumania]

== Shih edhe ==
[[Shqiptarët e Rumanisë]]

{{VendeEvropa}}{{Rumania - Artikuj të lidhur}}

[[Kategoria:Rumani| ]]
[[Kategoria:Shtete në Ballkan]]
[[Kategoria:Shtete në Evropë]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Kombeve të Bashkuara]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të NATO-s]]
[[Kategoria:Shtetet Anëtare të Bashkimit Evropian]]
[[Kategoria:Shtetet anëtare të Bashkimit për Mesdheun]]
[[Kategoria:Shtetet Anëtare të Iniciativës së Tre Deteve]]
[[Kategoria:Republika]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1859]]