Gjuha arabe: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
v r2.7.3) (roboti shtoj: vep:Araban kel' |
v Fix br tags + other fixes duke përdorur AWB |
||
| (33 rishikime të ndërmjetme të pashfaqur nga 21 përdorues) | |||
Rreshti 1:
{{Infobox language
| name = Gjuha arabe
|
|
| pronunciation =/ˈʕarabiː/,<br />
/alʕaraˈbijːa/
| states = [[Mauritania|Mauritani]], [[Maroku|Marok]], [[Algjeria|Algjeri]], [[Tunizia|Tunizi]], [[Libia|Libi]], [[Çadi|Çad]], [[Egjipti|Egjypt]], [[Sudani|Sudan]], [[Eritrea]], [[Xhibuti|Xhiubut]], [[Somalia|Somali]], [[Izrael]]/[[Palestina|Palestinë]], [[Libani|Liban]], [[Siria|Siri]], [[Jordania|Jordani]], [[Arabia Saudite|Arabi Saudite]], [[Irak]], [[Kuvajti|Kuvajt]], [[Katari|Katar]], [[Bahreini|Bahrein]], [[Emiratet e Bashkuara Arabe]], [[Omani|Oman]], [[Jemeni|Jemen]], [[Komoret|Ishujt Komore]]
|krahina =
| region = Afrika veriore, Gadishulli Arabik, Gjiri Persik
|
<!--Folësit-->
| speakers = 360 milionë folës amtarë të të gjitha varieteteve
|fam1 = Afro-Aziatike
|fam2 =
|fam3 =
|fam4 =
|fam... =
|dia1 =
|dia2 =
|dia3 =
|dia4 =
|dia... =
|sub1 =
|sub2 =
|sub3 =
|sub4 =
|sub... =
| scipt =
<!--Statusi zyrtar-->
| nation =
| minority =
| agency =
<!--Kodet e klasifikimit gjuhësor-->
|iso1 = ar
|iso2 = ara
|iso3 =
|glotto =
|linguasphere =
| image =Arabic_albayancalligraphy.svg
| imagecaption =
}}
'''Gjuha arabe''' ({{lang-ar|اللُّغَةُ العَرَبِيَّةُ|el-Lughat el-Arabijja}}) është një [[gjuhët semitike|gjuhë semitike]].
Megjithëse zakonisht flitet për arabishten si gjuhë, në të vërtetë bëhet fjalë për një familje gjuhësh ose ''vazhdimësi dialektesh'' që shtrihet nga brigjet e [[Oqeani Atlantik|Oqeanit Atlantik]] në perëndim, deri në [[Gjiri Persik|Gjirin Persik]] në lindje, nga [[Sudani]] e [[Somalia]] në jug, deri në [[Siria|Siri]] e [[Irak]] në veri. Organizata Ndërkombëtare e Standardizimit (ISO) u cakton kode të ndryshme këtyre dialekteve, që nga ana gjuhësore dallohen ndërmjet tyre më shumë se ''gjuhët'' serbo-kroate ([[gjuha serbe|serbishtja]], [[gjuha kroate|kroatishtja]], [[gjuha boshnjake]], [[gjuha malazeze]]). Megjithatë, dallimet janë kryesisht në shqiptim dhe gjuha e shkruar është pak a shumë e njëjtë kudo.
Që nga shekulli i 7-të, arabishtja është karakterizuar nga [[Diglosia|dygjuhësia]]; nga njëra anë një [[Prestigj (sociolinguistikë)|gjuhe standarde prestigji]] - d.m.th. [[Arabisht standarde moderne|arabishtja moderne standarde]] (ASM) ose ndryshe arabishtja klasike {{Efn|Native speakers of Arabic generally do not distinguish between MSA and Classical Arabic and refer to both as {{lang|ar|{{Script|Arab|العربية الفصحى}}}} {{transliteration|ar|ALA|al-ʻarabīyah al-fuṣḥā}}, {{literal translation|the eloquent Arabic}}.<ref name="Badawi">{{cite book | last=Badawi |first= El-Said M.| title=Understanding Arabic: Essays in Contemporary Arabic Linguistics in Honor of El-Said Badawi | publisher=American University in Cairo Press | year=1996 | isbn=977-424-372-2 | oclc=35163083 | page=105}}</ref>}} - dhe nga ana tjetër llojet e ndryshme [[Gjuha popullore|popullore]], të cilat shërbejnë si [[Gjuha amtare|gjuhët amtare]]. {{Sfn|Versteegh|2014}} Dialektet bisedore ndryshojnë ndjeshëm nga ASM, duke penguar kuptueshmërinë e ndërsjellë.<ref>{{Cite book |last=al-Sharkawi |first=Muhammad |title=History and Development of the Arabic Language |publisher=Taylor & Francis |year=2016 |isbn=978-1-317-58863-4 |page=xvi |oclc=965157532}}</ref><ref>{{Cite book |last=Qwaider |first=Chatrine |url=https://gupea.ub.gu.se/handle/2077/71096 |title=Resources and Applications for Dialectal Arabic: the Case of Levantine |last2=Abu Kwaik |first2=Kathrein |publisher=University of Gothenburg |year=2022 |isbn=978-91-8009-803-8 |pages=136, 139}}</ref><ref>{{Cite book |last=Schmitt |first=Genevieve A. |title=Handbook of the Changing World Language Map |publisher=Springer |year=2020 |isbn=978-3-030-02438-3 |editor-last=Brunn |editor-first=Stanley D. |page=1391 |chapter=Relevance of Arabic Dialects: A Brief Discussion |doi=10.1007/978-3-030-02438-3_79 |oclc=1126004175 |editor-last2=Kehrein |editor-first2=Roland}}</ref> ASM mësohet vetëm përmes arsimit formal dhe nuk flitet në jetën e përditshme. Është gjuha e letërsisë, dokumenteve zyrtare dhe mediave zyrtare të shkruara. Në formën e folur, ASM përdoret në kontekste formale, buletinet e lajmeve dhe për lutjet.<ref>{{Cite book |last=Al‐Wer |first=Enam |title=The Handbook of Dialectology |last2=Jong |first2=Rudolf |publisher=Wiley |year=2017 |isbn=978-1-118-82755-0 |editor-last=Boberg |editor-first=Charles |editor-link=Charles Boberg |page=525 |chapter=Dialects of Arabic |doi=10.1002/9781118827628.ch32 |oclc=989950951 |editor-last2=Nerbonne |editor-first2=John |editor-link2=John Nerbonne |editor-last3=Watt |editor-first3=Dominic}}</ref> Ky variant është [[Lingua Franca|gjuha lingua franca]] e [[Bota arabe|botës arabe]] dhe [[Gjuha e shenjtë|gjuha liturgjike (fetare)]] e [[Islami]]t .<ref>{{Cite web |last=World |first=I. H. |title=Arabic |url=https://ihworld.com/schools/community-school-languages/arabic/ |access-date=2021-07-07 |website=IH World |language=en}}</ref> Është një gjuhë zyrtare e 26 shteteve dhe 1 territori të diskutueshëm, [[Lista e gjuhëve sipas numrit të vendeve në të cilat ato njihen si gjuhë zyrtare|e treta pas]] anglishtes dhe frëngjishtes.<ref>{{Harvcoltxt|Wright|2001}}</ref> Është gjithashtu një nga gjashtë [[gjuhët zyrtare të Kombeve të Bashkuara]] .<ref>{{Cite web |title=What are the official languages of the United Nations? – Ask DAG! |url=http://ask.un.org/faq/14463 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160205021716/http://ask.un.org/faq/14463 |archive-date=5 shkurt 2016 |access-date=2019-12-21 |website=ask.un.org |language=en}}</ref>
Arabishtja është gjuha e [[Islami]]t. Për këtë arsye ka depërtuar në kombe dhe kultura në gjithë skajet e botës. Me [[kalifat]]et e njëpasnjëshme, veçanërisht atë [[Umajjadët|Umajad]], arabishtja u shtri përtej djepit të saj, [[Gadishulli Arabik|Gadishullit Arabik]], në gjithë [[Afrika Veriore|Afrikën Veriore]] deri në Spanjë nga njëra anë dhe përtej [[Persia|Persisë]], në [[Pakistan]] e [[Afganistan]] nga ana tjetër.
Këto perandori më një shtrirje të jashtëzakonshme, së bashku me rëndësinë e fesë islame bënë që edhe gjuhë jo arabe, si [[Gjuha perse|Persishtja]] në [[Iran]], Dari, [[Gjuha pashto|Pashto]], [[Gjuha urdu|Urdu]] në Afganistan, Pakistan e [[India|Indi]] të përdorin [[Shkrimi arab|shkrimin arab]] (forma Jawi përdoret në gjuhët e [[Malajzia|Malajzisë]] dhe [[Brunei]]t). Madje edhe gjuhët e bregut lindor të [[Afrikë]]s adoptuan këtë [[Alfabeti arab|alfabet]], falë kryesisht tregtisë të [[Oqeani Indian|Oqeanit Indian]].
Mëse 200 milionë banorë në mbarë botën kanë arabishten gjuhë amtare dhe po të shtohen ata që e njohin si gjuhë të dytë apo të tretë ky numër mëse dyfishohet. [[Myslimanët]] në çdo vend te botës e përdorin gjatë [[namazi]]t (lutjes) dhe leximit të [[Kur'ani]]t. Përtej rëndësisë fetare, arabishtja sot, me rritjen ekonomike të vendeve arabe, është gjithnjë e më shumë një gjuhë e biznësit ndërkombëtar.
Arabishtja shkruhet tradicionalisht me [[Alfabeti arab|alfabetin arab]], një [[Abjad|abxhad]] [[nga e djathta në të majtë]] dhe me shkrimin zyrtar për ASM. Varietetet bisedore nuk shkruheshin dikur; megjithatë, shfaqja e mediave sociale ka parë një rritje të konsiderueshme në dialektet e shkruara në internet. Përveç alfabetit arab, dialektet gjithashtu shkruhen shpesh me [[Alfabeti arab i bisedës|shkrim latin]] nga [[Shkrimi|e majta në të djathtë]] ose me [[Alfabeti hebraik|shkronja hebraike]] (në Izrael) pa ortografi të standardizuar. Hassaniya është i vetmi varietet i shkruar zyrtarisht me një alfabet latin.<ref name="Čéplö2">{{Cite journal |last=Čéplö |first=Slavomír |date=2020-01-01 |title=Chapter 13 Maltese |url=https://www.academia.edu/43201849 |journal=Arabic and Contact-induced Change}}</ref> {{Efn|Hassaniya is officially written with a Latin alphabet in Senegal<ref name=HassaniyaAlphabet>{{Cite web |url=http://www.jo.gouv.sn/spip.php?article4790 |title=Decret n° 2005-980 du 21 octobre 2005 |access-date=2021-12-10 |archive-date=2015-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150518092122/http://www.jo.gouv.sn/spip.php?article4790 |url-status=dead }}</ref>}} ; [[Gjuha malteze]] përdor gjithashtu një shkrim latin, megjithëse [[Lista e kodeve ISO 639-1|klasifikohet]] gjerësisht si e ndryshme nga dialektet arabe.
Arabishtja është një nga gjashtë gjuhët zyrtare e [[OKB]]-së.
== Varietetet e folura ==
''Arabishtja e përditshme'' është një term përmbledhës për dialektet e folura të arabishtes të përdorura në të gjithë [[Bota arabe|botën arabe]], të cilat ndryshojnë rrënjësisht nga [[Gjuhë letrare|gjuha letrare]] . Ndarja kryesore dialektore është midis varieteteve brenda dhe jashtë [[Gadishulli Arabik|Gadishullit Arabik]], e ndjekur nga ajo midis varieteteve [[Varietetet e arabishtes|të ngulitura]] dhe varieteteve shumë më konservatore [[Beduinët|beduine]] . Të gjitha varietetet jashtë gadishullit arab (që përfshijnë shumicën e madhe të folësve) kanë shumë veçori të përbashkëta me njëra-tjetrën që nuk gjenden në arabishten klasike. Kjo i ka shtyrë studiuesit të supozojnë ekzistencën e një dialekti [[gjuha koiné|koine]] prestigjioz në një ose dy shekuj menjëherë pas [[Ekspansioni islam|pushtimit arab]], tiparet e të cilit u përhapën përfundimisht në të gjitha zonat e pushtuara rishtazi. Këto karakteristika janë të pranishme në shkallë të ndryshme brenda Gadishullit Arabik. Në përgjithësi, varietetet e gadishullit Arabik kanë shumë më tepër shumëllojshmëri sesa varietetet jo-gadishullore, por këto janë studiuar më pak.
Brenda varieteteve jo-gadishullore, dallimi më i madh është midis [[Arabisht magrebi|dialekteve jo-egjiptiane të Afrikës Veriore]] (veçanërisht [[Arabisht maroken|arabishtja marokene]] ) dhe të tjerave. Arabishtja marokene në veçanti është vështirë e kuptueshme për arabishtfolësit në lindje të [[Libia|Libisë]] (edhe pse e kundërta nuk është e vërtetë, pjesërisht për shkak të popullaritetit të filmave egjiptianë dhe mediave të tjera).
[[Hassaniya Arabisht|Arabishtja Hassanija]], [[Gjuha malteze|Malteze]] dhe [[arabisht qipriote|Arabishtja Qipriote]] janë vetmet ndarje të arabishtes moderne që kanë fituar njohje zyrtare.<ref>{{Cite web |title=Morocco 2011 Constitution – Constitute |url=https://www.constituteproject.org/constitution/Morocco_2011?lang=en |access-date=2022-09-25 |website=www.constituteproject.org |language=en}}</ref> Hassanija është zyrtare në Mali <ref>{{Cite web |last=<!--Not stated--> |date=22 korrik 2023 |title=Journal officiel de la republique du mali secretariat general du gouvernement – decret n°2023-0401/pt-rm du 22 juillet 2023 portant promulgation de la constitution |url=https://sgg-mali.ml/JO/2023/mali-jo-2023-13-sp-2.pdf |access-date=26 korrik 2023 |website=sgg-mali.ml |quote=Article 31 : Les langues nationales sont les langues officielles du Mali.}}</ref> dhe njihet si gjuhë e pakicës në Marok,<ref>{{Cite web |title=Morocco 2011 Constitution, Article 5 |url=https://www.constituteproject.org/constitution/Morocco_2011?lang=en |access-date=2021-07-18 |website=www.constituteproject.org |language=en}}</ref> ndërsa qeveria senegaleze miratoi përdorimin e alfabetit latin për ta shkruar atë. Gjuha malteze është zyrtar në [[Malta|Maltë]] (kryesisht [[Kisha katolike|katolike]] ) dhe shkruhet me [[Alfabeti maltez|shkrimin latin]] . Gjuhëtarët pajtohen se është një shumëllojshmëri e arabishtes së folur, që rrjedh nga [[sikulo-arabe|Siçilo-Arabishtja]], megjithëse ka përjetuar ndryshime të shumta si rezultat i kontaktit të qëndrueshëm dhe të fortë me varietetet italo-romane, dhe së fundmi edhe me anglishten. Për shkak të "një përzierjeje faktorësh socialë, kulturorë, historikë, politikë dhe në të vërtetë gjuhësor", shumë maltezë sot e konsiderojnë gjuhën e tyre semite, por jo një variant të gjuhës arabe.<ref name="Čéplö2"/>
[[Skeda:Arabic_Varieties_Map-2023.svg|qendër|parapamje|832x832px|Shpërndarja gjeografike e llojeve të arabishtes sipas ''[[Ethnologue]]'' dhe [[:Skeda:Arabic Varieties Map.svg|burimeve të tjera]]:{{legend-col|{{legend|#ff4900|1: [[ISO 639:mey|Hasanija]]}}|{{legend|#00c373|2: [[ISO 639:ary|Arabe Marokene]]}}|{{legend|#009dff|3: [[ISO 639:aao|Arabe Sahariane Algjeriane]]}}|{{legend|#ff00d6|4: [[ISO 639:arq|Arabe Algjeriane]]}}|{{legend|#ddb92f|5: [[ISO 639:aeb|Arabe Tuniziane]]}}|{{legend|#00ffbd|6: [[ISO 639:ayl|Arabe Libiane – Arabe Bedawi e Egjiptit Perëndimor]]}}|{{legend|#e7c075|7: [[ISO 639:arz|Arabe Egjiptiane]]}}|{{legend|#51cc29|8: [[ISO 639:avl|Arabe Bedawi Egjiptiane Lindore]]}}|{{legend|#298dcc|9: [[ISO 639:aec|Arabe Saidi]]}}|{{legend|#cc29b2|10: [[ISO 639:shu|Arabe Çadase]]}}|{{legend|#ccb929|11: [[ISO 639:apd|Arabe Sudaneze]]}}|{{legend|#29cca2|12: [[ISO 639:pga|Arabe Kreole Sudaneze]]}}|{{legend|#ff9266|13: [[ISO 639:ars|Arabe Naxhdi]]}}|{{legend|#66c4ff|14: [[ISO 639:apc|Arabe Levantine]]}}|{{legend|#ea93f0|15: [[ISO 639:ayp|Arabe e Mesopotamisë Veriore]]}}|{{legend|#998e3d|16: [[ISO 639:acm|Arabe e Mesopotamisë]]}}|{{legend|#66ffd8|17: [[ISO 639:afb|Arabe e Gjirit]]}}|{{legend|#cc8366|18: [[ISO 639:abv|Arabe Baharna]]}}|{{legend|#bae344|19: [[ISO 639:acw|Arabe Hixhazi]]}}|{{legend|#66a5cc|20: [[ISO 639:ssh|Arabe Shihhi]]}}|{{legend|#cc66bc|21: [[ISO 639:acx|Arabe Omani]]}}|{{legend|#ccc066|22: [[ISO 639:adf|Arabe Dhofari]]}}|{{legend|#66ccb2|23: [[ISO 639:ayn|Arabe Sanaani]]}}|{{legend|#f2ae92|24: [[ISO 639:acq|Arabe Ta'izzi-Adeni]]}}|{{legend|#79ba3c|25: [[ISO 639:ayh|Arabe Hadrami]]}}|{{legend|#91cdf2|26: [[ISO 639:auz|Arabe Uzbeke]]}}|{{legend|#a786f2|27: [[ISO 639:abh|Arabe Taxhike]]}}|{{legend|#a4a068|28: [[ISO 639:acy|Arabe Qipriote]]}}|{{legend|#59a6b8|29: [[ISO 639:mlt|Gjuha Malteze]]}}|{{legend|#fc7183|30: [[ISO 639:kcn|Nubi]]}}|{{legend|#fefee9ff|Zona të populluara pak ose pa folës amtarë të gjuhës arabe}}|Mbushje e plotë e zonës: varieteti flitet si amtar nga të paktën 25% e popullsisë së zonës ose varieteti është vendas vetëm për atë zonë|Mbushje e vijëzuar e zonës : pakica e shpërndarë në këtë zonë|Mbushje pikësore e zonës: folësit e këtij varieteti janë të përzier me folësit e varieteteve të tjera të arabishtes|thumb size=wide}}]]
== Shiko edhe ==
* [[Lista e fjalëve në Islam|Fjalori Islam]]
[[Kategoria:Gjuhët semitike|Arabisht]]
[[
[[Kategoria:Gjuhë flektive]]
| |||