Anastasije I
Za papu, vidite članak Anastazije I (papa).Flavije Anastasije (lat: Flavius Anastasius), poznatiji kao Anastasije I, bio je istočnorimski (vizantijski) car od 491. do 518. godine. Anastasije I je ostao upamćen kao pristalica jeretičkog monofizitskog učenja, ali i kao veliki reformator istočnorimskog monetarnog i fiskalnog sistema.
Anastasije je došao na presto nakon smrti cara Zenona 11. aprila 491. godine po volji prethodnikove udovice Elije Arijadne. Carica je bila kći Lava I i majka prerano umrlog Lava II, tako da je carigradska svetina na hipodromu aklamacijom zatražila da ona odredi novog "pravoslavnog, bezgrešnog i velikodušnog" cara. Carica se zatim povukla u palatu i pred senatorima i ostalim dostojanstvenicima, Urbicije, uticajni veliki komornik je, uz podršku patrijarha Eufemija (490-496), obezbedio da Arijadni pripadne pravo da odredi novog vladara. Njen izbor pao je na šezdesetogodišnjeg velikodostojnika, silentarija Anastasija.
Anastasije je bio rođen oko 430. godine u gradu Dirahijonu (danas Drač u Albaniji), a po kasnijoj tradiciji poticao je iz svešteničke porodice. Po istoj tradiciji, majka mu je bila sledbenik manihejstva, dualističke jeresi poreklom sa istoka carstva. Sam Anastasije je bio poznat po svojoj pobožnosti, ali ne i posvećenosti pravoslavlju, već monofizitskom učenju koje je 451. na Četvrtom vaseljenskom saboru u Halkedonu osuđeno kao jeres. Međutim, i pored toga monofizitizam je i dalje uživao snažna uporišta u Egiptu i Siriji. Sa tim u vezi treba posmatrati i Anastasijev neuspeli pokušaj da 488. započne karijeru klirika baš kao patrijarh sirijske metropole Antiohije. U Zenonovo vreme, Anastasije je bio na relativno skromnom položaju na dvoru: bio je jedan od tri dekuriona (desetara, kaplara) silentarija, dostojanstvenika zaduženih za održavanje reda na dvoru i nadzor nad ceremonijalnim ritualima. Kao silentarije Anastasije je bio član reda spektabila, drugog od tri ranga u hijerarhiji carigradskih senatora.
Izbor Anastasija nije protekao glatko u najvišim krugovima. Patrijarh Eufemije je pristao da kruniše već prokazanog jeretika Anastasija jedino ako ovaj potpiše deklaraciju da prihvata halkedonski simbol vere. Anastasije je pristao i patrijarh ga je krunisao 20. aprila 491. godine uz oduševljeno klicanje okupljenih vojnika (kojima je novi car isplatio regularni dar u novcu) i okupljenog naroda: "Vladaj dugo koliko si dosad živeo!" Mesec dana kasnije, Anastasije je oženio Eliju Arijadnu i tako formalno produžio dinastiju Lava I.
Izbor Anastasija za cara kosio se i sa željom umrlog cara Zenona koji je odredio da ga nasledi brat Longin. Anastasije je Longina proterao u Egipat, a zatim je, nakon demonstracija na hipodromu, i Konstantinopolj očistio od Zenonovih saplemenika Isavrijanaca. Isavrijanci su već dvadesetak godina držali visoke pozicije u prestonici, ali kao došljaci i varvari, navukli su na sebe mržnju žitelja Grada. Anastasije je zatim konfiskovao imovinu izgnanih i samog Zenona i sve je prodao na javnoj aukciji. Ipak, Isavrijanci su još uvek bili brojni i dobro organizovani u planinama istočne Male Azije. Izbeglice iz Carigrada su se sklonile u svoju postojbinu i okupili veliku vojsku od navodno sto hiljada ljudi na čelu sa Longinom iz Kardale, bivšim carskim kancelarom. Međutim, ova vojska je doživela težak poraz od strane carskih snaga kod Koteja (Cotyaeum) u Frigiji već na samom početku pobune 491. Nakon toga isavrijske vođe su se povukle u planine i nastavili su da pružaju žilav otpor carskoj vojsci. Longin iz Kardale je najzad uhvaćen i pogubljen u Carigradu 497. godine a ustanak Isavrijanaca je definitivno ugušen 498. godine. Car je za kaznu grupe prkosnih gorštaka naselio u Trakiju.
Tokom 5. veka dva velika carstva, Vizantijsko i Persijsko, su bila u miru pošto su i jednom i drugom pretili nomadski narodi sa donjeg Dunava, odnosno iz Zakavkazja. Štaviše, carigradski dvor je redovno isplaćivao sitan danak sasanidskom kralju kako bi ta suma bila upotrebljena za odbranu kavkaskih prolaza od Huna. Kada se 483. godine navršio rok od 120 godina na koliko je 363. car Jovijan prepustio važnu pograničnu tvrđavu Nizibis Šapuru II, Zenon je odbio da isplaćuje danak dalje ako mu se ne vrati Nizibis. Najzad, kada se kralj Kavad I po drugi put popeo na sasanidski presto 498., zatražio je isplatu danka od Anastasija ne bi li isplatio svoje hunske najamnike. Anastasije, prirodno, nije želeo da Kavad učvrsti svoj položaj i odbio je da ga isplati. Tada je persijski kralj prekršio Stogodišnji mir iz 422. godine i u avgustu 502. upao u Jermeniju.
Iznenadni upad Persijanaca na samom kraju ratne sezone doveo je do pada nekoliko rimskih tvrđava, uključujući i Amidu u januaru 503. godine. Tek kada su vesti o padu Amide stigle u Carigrad, Anastasije je opremio brojnu vojsku koji je poverio trojici međusobno zavađenih vojskovođa, Aerobindu, Patrikiju i svom sestriću Ipatiju. Jedina pozitivna stvar koju je carska vojska izvela 503. bila je odbrana Edese, koju su njeni žitelji odbranili uzdajući se u relikviju koju su čuvali: pismu koje je Isus poslao njihovom knezu Agbaru. Naredne 504. godine, Anastasije je poslao Celera, svog kancelara (magister officiorum), kao vrhovnog komandanta, dok je Ipatije opozvan u Konstantinopolj. Ovoga puta inicijativa je bila na strani Vizantinaca, persijske pogranične provincije su poharane, a Patrikije je opsadom naterao Amidu na predaju (početak 505. god.). Pošto je 505. Kavad ponovo zaratio sa Belim Hunima pristao je da sklopi mir na sedam godina sa Celerom. Kratak ali težak rat sa Persijom, Anastasije je uspešno okončao tako što je, uprkos protestima nemoćnog Kavada, utvrdio Teodosiopolj, najznačajniju tvrđavu rimske Jermenije, i podigao nasuprot Nizibisu tvrđavu Anastasiopolj. Poučen iskustvom upravo minulog rata, car je tvrđavu opremio silosima, cisternom i sa dva javna kupatila.
Svakako najveće dostignuće Anastasijeve vlade bile su njegove reforme novčanog i poreskog sistema. Car je već 494. izveo reformu monete tako što je utvrdio vrednost bakarnog novca (follis) čija je osnova tokom turbulentnog 5. veka iskvarena. Sitni bronzani apoeni strogo utvrđene vrednosti ostali su u Vizantiji u upotrebi sve do kraja 7. veka. U svakom slučaju, reforma nižih apoena pokazala je da se carstvo oporavilo u ekonomskom pogledu i da se lagano vraćalo novčanoj privredi. Ovakav Anastasijev potez propraćen je i reformom fiskalnog sistema. Uz pomoć veštih savetnika, na čelu sa Marinom Sirijcem, carska vlada je preduzela nekoliko smelih mera. Za početak, porez na zemlju je umesto u naturi, sada isplaćivan delimično u novcu. Ruralno stanovništvo je time još teže pritisnuto, ali je država svoje poreske viškove, koji su ponekad propadali kvarenjem namirnica, sada mogla da lakše sakupi i investira. Striktnija kontrola je posvećena samom procesu sakupljanja poreza pošto su carski činovnici (vindices) sada preuzeli na sebe sakupljanje poreza i kontrolu lokalnih vlasti. Pažljivije prikupljanje poreza i prebacivanje težišta na seosko stanovništvo pomoglo je ukidanju starog poreza nametnutog gradskim zanatlijama i trgovcima (collatio lustralis) 498. godine. Car je time sačuvao popularnost i oslonac kod gradske populacije. Novac koji je sakupljan omogućio je da car finansira opremanje i isplatu vojske, obnovu i izgradnju pograničnih tvrđava, ne samo na Istoku, već i na Balkanu. Balkanske provincije su od 493. godine na svakih nekoliko godina pustošene od nomadskih Bugara i njihovih suseda Slovena (499, 502, 517. god.). Pošto su Vizantijci trpeli teške gubitke na Balkanu, Anastasije je 507. završio radove na izgradnji Dugih zidova, koji su se nalazili nekih šestdesetak km zapadno od Carigrada i povezivale su obale Mramornog i Crnog mora.
Kao što je već pomenuto, Anastasije je još pre dolaska na presto bio poznat po svojim monofizitskim uverenjima. Novi car je pokušao da nastavi politiku njegovog prethodnika Zenona koji je 482. izdao Henotikon (Edikt o ujedinjenju) u kome su potvrđeni zaključci prva tri vaseljenska sabora, ali ne i Halkedonskog koji je osudio monofizitizam. Henotikon je bio nepopularan i kod pravoslavnih i kod monofizita, a doveo je i do prvog raskida između crkvenih središta Rima i Konstantinopolja do tzv. Akakijeve šizme (484.-519.). U svakom slučaju, Anastasijeva u početku pritajena podrška monofizitizmu je dovodila do čestih nemira u Carigradu. Patrijarh Eufemije, koji se od samog početka nije mogao računati u careve saveznike, održavao je tajne veze sa papom Feliksom od koga je tražio podršku protiv cara. Sa druge strane, patrijarsi Aleksandrije i Jerusalema su optužili Eufemija za privrženost nestorijanstvu, osuđenom na Trećem vaseljenskom saboru, tako da je carigradski patrijarh svrgnut na sinodu u Carigradu 496., a Henotikon je potvrđen. Na mesto patrijarha doveden je asketa Makedonije II, pristalica halkedonskog simbola vere, koji je na početku pontifikata ipak potpisao Henotikon. Vremenom su odnosi između cara i patrijarha zahladneli, Makedonije je javno napao cara kao manihejca, a zauzvrat je nateran da napusti mesto patrijarha u avgustu 511. godine, na novom sinodu u prestonici. Pored toga, car je dobio nazad svoju izjavu o privrženosti pravoslavlju koju je potpisao prilikom dolaska na presto, a koja je do tada bila čuvana u patrijaršijskoj riznici. Najzad, Anastasije je uspeo da na mesto patrijarha dovede pristašu monofizitizma, Timoteja I.
Pozicije monofizita su ojačale u Carigradu koju godinu pre izbora Timoteja za patrijarha. Car je 508. svečano primio u prestonicu istaknutog vođu monofizita Severa iz Sozopolja (u Pizidiji, Mala Azija) koji je stigao u pratnji oko dve stotine monofizitskih monaha. Ovi sirijski kaluđeri doneli su sa sobom i dodatak pesmi Trojesvetih koja, iako fundamentalno nije zadirala u halkedonski simbol vere, ipak je žestoko provocirala pravoslavno stanovništvo Carigrada. U nedelju, 4. novembra 512. godine, u sabornoj crkvi Sv. Mudrosti izbio je sukob između monofizita i pravoslavnih koji ni vojska nije mogla da suzbije. U utorak, 6. novembra, pravoslavni su se utaborili na Konstantinovom forumu, porušili Anastasijeve statue i izvikali vojskovođu Aerobinda, muža unuke Valentinijana III, za cara. Aerobind je izbegao ovu opasnu počast, a narednog dana, 7. novembra, car je sazvao narod na hipodrom objavljujući da je spreman da abdicira. Pojava starog i dostojanstvenog cara, ovoga puta bez krune na glavi, ganula je pobunjenike koji su ga sada pozvali da se vrati na presto. Anastasije nije propustio takvu priliku, a njegova naklonost monofizitizmu je rasla kako je stario i doprinosila je postepenom padu careve popularnosti. Poslednji potez koji je pogoršao situaciju bilo je zbacivanje tolerantnog Flavijana sa mesta patrijarha Antiohije i dolazak na njegovo mesto vođe monofizita Severa iz Sozopolja. Iako je Sever Antiohijski (512.-518.) u toku nekoliko godina obezbedio prevagu monofizitizma u Siriji, neposredne posledice njegovog uspona carska vlada osetiće u Trakiji.
Nezadovoljstvo neisplaćenih vojnika, pravoslavnih vernika i seljaka opterećenih porezima našlo je svog zatočnika u vojskovođi Vitalijanu, sestriću svrgnutog patrijarha Makedonija. Vitalijan je bio rodom iz Donje Mezije (današnja Bugarska) i i pored svog varvarskog porekla (Got?) i niskog stasa, važio je za hrabrog i prepredenog vojskovođu. U Trakiji, gde je komandovao savezničkim odredima varvara, Vitalijan je 513. podigao pobunu protiv Anastasija i proglasio se za cara. Na čelu vojske od oko 50 000 ljudi, uzurpator je potom krenuo na Carigrad. Međutim, stari Anastasije je još uvek čvrsto držao prestonicu, obezbedio je poreskim olakšicama vernost azijskih provincija i potkupio oficire koje mu je Vitalijan poslao kao pregovarače. Nemoćan da uđe u Konstantinov grad, Vitalijan se zatim povukao u rodnu Donju Meziju gde je uspešno reorganizovao vojsku. U nekoliko navrata je 514. teško potukao carevu vojsku i zarobio Anastasijeve vojskovođe uključujući i carevog sestrića Ipatija. Iste godine je Vitalijan ponovo pritisnuo Carigrad i ovoga puta je iznudio ustupke od cara. Anastasije ga je imenovao za vrhovnog vojnog zapovednika Trakije, isplatio mu 9 000 funti zlata na ime otkupnine za Ipatija i najzad, obećao održavanje novog vaseljenskog sabora. Početak sabora je zakazan za 1. jul 514. godine, ali su poslanici pape Hormizda naišli na opstrukciju koju je sprovodio car. Od sabora dakle, nije bilo ništa, a bez sabora car nije hteo da obezbedi povratak pravoslavnih episkopa. Vitalijan je sada ponovo poveo svoju vojsku na Carigrad, ovoga puta je nametnuo pomorsku bitku u zalivu Zlatni Rog. Carska flota je ipak odnela pobedu zahvaljujući pronalasku izvesnog Prokla iz Atine, hemijskom rastvoru pomoću kojih su neprijateljski brodovi zapaljeni (prethodnica "grčke vatre"). Nakon poraza, Vitalijan i većina njegove vojske se povukla u Anhijal na obali Crnog mora. Odatle je ponovo uznemirio carsku vladu 518., godine, poslednje godine Anastasijeve vladavine.
Carica Elija Arijadna umrla je krajem 515. godine, a sam Anastasije I ju je nadživeo zakratko pošto je umro 8. jula 518. godine. Anastasije i Arijadna su u poodmaklim godinama sklopili brak tako da nisu ostavili potomstva. Car je pak, imao sestriće koji nisu uspeli da se dokopaju prestola, mada je Ipatijeva porodica zadržala visok društveni položaj u narednih pet generacija. Anastasijeva vladavina je u verskom pogledu pokazala nepomirljivost između zavađenih struja unutar hrišćanske crkve. Raskol sa Rimom, samo je pomogao konsolidaciju vlasti Vandala u Africi i Ostrogota u Italiji. Sa druge strane, pobedama nad Persijancima i Isavrijancima Carstvo je potvrdilo svoju nadmoć na Istoku. Pojava novih neprijatelja na Dunavu, azijatskih Proto-Bugara i Slovena odrediće vizantijsku istoriju u narednim vekovima. Anastasije je bio savestan vladar i zahvaljujući njegovoj vladavini Carstvo je sigurno zakoračilo u ekonomsku stabilnost. Vladavina Anastasija, u početku skromnog dvorskog činovnika, i njegovo odolevanje vojničkim zaverama i ustancima, pokazala je prevagu prestoničke i dvorske-činovničke aristokratije nad vojnim elementima varvarskog porekla. Time je Istočno carstvo izbeglo usud Zapadnog, a Anastasije je za sobom ostavio u carskoj blagajni nestvarno visoku sumu od 320 000 funti zlata (1 funta = oko 320 grama). Ova sredstva, kao i trajnost reformi koje je Anastasije sproveo, biće u temelju velikih dostignuća Justinijanove vladavine.
| Prethodnik: Zenon |
Vizantijski carevi | Nasljednik: Justin I |
