Kultura zvonastih pehara
Kultura zvonastih pehara ili Narod pehara (nem. Glockenbecherkultur, engl. Bellbeaker culture), predstavlja raspršenu evropsku arheološku kulturu iz doba eneolita u periodu od oko 2800-1800. pne. Naziv je dobila po okrenutom peharu u obliku zvona. Izraz "zvonasti" (Glockenbecher) u nauku je uveo njemački historičar Paul Rejnek 1900. godine, iako su ga opisujući pojedine nalaze italijanski i češki arheolozi već koristili. U engleskom jeziku, samo četiri godine kasnije, naziv "Bell-Beaker" (pehar u obliku zvona) uvodi Džon Aberkrombi.
Kultura zvonastih pehara dijeli se u četiri sfere:
- društvenu - izgradnja tumula, individualni ukop u dubokoj jami, često uz korištenje crvenog okera, izdvajanje obrtničkog sloja društva, posebno metalurga te stvaranje ostava koje sadrže sjekire s rupom za nasad,
- tehnološku -oživljavanje metalurške produkcije i novi oblici sjekira i bodeža,
- ekonomsku - domestikacija konja i ukopi s kolima
- materijalnu - korištenje dekorativnih prstenova od plemenitih metala u kosi zajedno s koštanim diskovima i koštanim kopčama te učestala upotreba vrpčastog ukrasa na keramici čiji oblici imitiraju one iz istočnih pontskih stepa (Janma kultura).
Pripadnici ove kulture bili su nomadi, i u svom kretanju najviše su se koristili pomorskim i riječnim putevima. Stvorili su jednu kulturu raširenu od Irske do Karpata, duž Atlantske obale do Portugala, sjeverne Afrike, Sicilije i dijelovima Italije. Nalazišta su pronađena i u Njemačkoj između Elbe i Rajne, duž Dunava u bečkom bazenu. Istraživanja iz Poljske pokazuju da su svoj uticaj širili ka severoistoku i Baltiku. Iako je kultura potekla iz sjeverne Afrike i procvat imala u zapadnim dijelovima Evrope, prema arheološkim nalazima stigli su i do područja Srbije i Mađarske na područje Vučedolske kulture, do današnjih granica Rumunije i Bjelorusije, pa čak i do obala Jadranskog i Jonskog mora, na područje Makedonije, Albanije i Grčke.[1] Na lokalitetu Ostrikovac-Đura u Pomoravlju nađeni su fragmenti keramike tipične za ovu grupu (prikazani su 1998. godine na Riva del Garda arheološkoj konferenciji). Ovi nalazi za nekoliko stotina kilometara prevazilaze najjužnije nalazište njihove Čepel-grupe (Bell Beaker Csepel-group) u Mađarskoj.[2]
Smatra se i da su bili osnivači nekih kultura u bronzanom dobu na britanskim otocima, i Holandiji.
U Skandinaviji kultura zvonastih pehara distribuirana je pretežno na danskom poluotoku Jutlandu i u južnoj Švedskoj te je povezana sa širenjem metalurgije na tim prostorima. Prema tradicionalnoj periodizaciji koja potpuno preskače, odnosno isključuje eneolit kao zasebnu etapu razvoja skandinavskih zajednica, ovaj period se karakteriše kao kasni danski neolit i koji počinje oko 2340. godine pr. n. e. Bakar uvelike obilježava ovaj kulturni fenomen i kada se u grobove pod humcima prilažu bodeži, oni su često izrađeni upravo od bakra, baš kao što je minula kultura trakaste keramike status iskazivala glačanim kamenim sjekirama. Od ostalih metalnih predmeta, iz ovoga su vremena poznate plosnjate bakarne sjekire te ornamenti od zlatnog lima iz središnjeg Jutlanda.
Važna pojava u ovom vremenu je i trgovina vrlo kvalitetnim kremenom iz sjevernog Jutlanda. U litičkoj industriji pojavljuje se novi, dotad nepoznati oblik – kopljasti kremeni nož u obliku ribljeg repa koji se proširio Jutlandom i okolnim područjem. Zanimljivo je da se istovremeno na istom području nije proširila tipična keramika kulture zvonastih pehara. Čini se da je u ovom slučaju do širenja same ideje došlo brže nego do širenja materijalne kulture.[3]
Kulturu pehara odlikuje česta upotreba keramičkih posuda profila izvrnutog zvona. Posude su kvalitetno izrađene, obično su crvene ili crvenkasto-braon boje, sa ukrasima u vidu horizontalnih traka. U prvo vrijeme dekoracije su bile slične na cijelom području kulture pehara, dok su se kasnije razvili regionalni stilovi. Postoji teorija po kojoj su se pehari pojavili kada je alkohol ušao u upotrebu kao piće u Evropi. Na nekim primjercima keramike nađeni su tragovi piva ili medovine. Svi pehari nisu korišćeni kao čaše. Postoje i oni koji su služili kao posude za topljenje rude bakra, neki su služili kao zdjele za hranu, a postoje i oni koji su služili kao urne za sahranjivanje. Jake zvonaste posude su se izrađivale i od bakra.
Narod zvonastih pehara uglavnom je uspostavljao svoja naselja na uzvišenim delovima obala rijeka, ponekad ih dodatno utvrđujući kružnim zemljanim bedemima.
Mnoge teorije o jezicima Evrope sugerišu da se ovom kulturom, prvenstveno njenom velikom rasprostranjenošću, može objasniti i teorija o indoevropeizaciji Evrope. Naročito se to odnosi na Proto Kelte, ali i neke druge Indoevropske dijalekte (njemački, italijanski, baltičko - slavenski. U toku XXI vijeka rađene su mnoge genetičke studije o vezi populacija Jamna kulture, Kulture vrpčaste keramike i Kulture zvonastih pehara[4]
| Jamna | Ruske stepe | 3300 pne | 2600 pne | |
| Vrpčasta keramika | Evropa | 2900 pne | 2350 pne | |
| Baden | Srednja Evropa | 3600 | 2800 | |
| Amfore | Evropa | 3400 pne | 2800 pne | |
| Kostolac | Podunavlje, Balkan | 3250 | 3000 | |
| Vučedol[5] | Podunavlje, Balkan | 3000 | 2400 | |
| Zvonasti pehari | Širom Evrope | 2800 | 1800 |
- J.P. Mallory, Indoevropeizacija atlantske evropr, Oxford, 2013, s.17–40
- ↑ The Eastern Border of the Bell Beaker-Phenomenon - Volker Heyd, 2004
- ↑ Jovan Koledin - Prilog poznavanju tipologije petrovaradinske grupe kulture zvonastih pehara
- ↑ Ramona Felinger - INDOEUROPEIZACIJA U ARHEOLOŠKOM I LINGVISTIČKOM KONTEKSTU, SVEUČILIŠTE U ZAGREBU, FILOZOFSKI FAKULTET, Odsjek za arheologiju, Zagreb, 2018
- ↑ Wolfgang Haak i grupa autora - Masovne migracije iz stepe bile su izvor Indoevropskih jezika u Evropi
- ↑ „Amra Terzić: Vučedolska kultura u Bosni i Hercegovini”. Katedra za arheologiju, Filo zofski fakultet Sarajevo , Sarajevo, 2012. Pristupljeno 9. 2. 2017.
