Planeta

Osam planeta Solarnog sistema po udaljenosti od Sunca: Merkur, Venera, Zemlja, Mars, Jupiter, Saturn, Uran, i Neptun

Planeta ili planet (grčki planetes = lutalica) je nebesko tijelo znatne mase koja orbitira oko zvijezde i ne proizvodi nikakvu energiju vlastitom nuklearnom fuzijom. Sve do 1990-ih samo je devet planeta bilo poznato (sve u našem solarnom sistemu), dok ih je od 3. novembra 2003. godine otkriveno 133, a koje su uključivale i novootkrivene planete izvan Sunčevog sistema poznate kao ekstrasolarne planete ili jednostavno "egzoplanete". Više od hiljadu planeta koje kruže oko drugih zvezda ("ekstrasolarnih planeta" ili "eksoplaneta") je opisano u Mlečnom putu: do 21 april 2015, bilo je poznato 1915 ekstrasolarnih planeta iz 1210 planetarnih sistema (uključujući 481 multiplanetarna sistema). One su u opsegu veličina od neposredno većih od Meseca do gasnih giganta koji su do dvaput veći od Jupitera. Decembra 20, 2011, tim Keplerov svemirski teleskop je objavio otkriće prvih ekstrasolarnih planeta veličine Zemlje, Kepler-20e i Kepler-20f, koje kruže oko zvezde slične Suncu, Kepler-20. Jedna studija iz 2012, u kojoj su analizirani podaci gravitacionih mikrosočiva, je procenila da je u proseku najmanje 1,6 planeta vezano za svaku zvezdu u Mlečnom putu. Smatra se da jedna petina zvezda sličnih Suncu ima planetu veličine Zemlje u svojoj nastanjivoj zoni.

Smatra se da planete nastaju iz kolabirajuće maglice koju formira planetina zvijezda, sabijanjem gasova i prašine koji orbitiraju oko protozvijezde u gustom protostelarnom disku prije nego što se užari jezgro zvijezde i njen solarni vjetar otpuhne preostalu materiju.

Unutrašnjost solarnog sistema

Osim Zemlje (koju drevni ljudi nisu smatrali planetom), sve ostale poznate planete u Sunčevom sistemu su dobile naziv prema grčkim i rimskim mitskim božanstvima. Ipak, neki neevropski jezici, poput kineskog, koriste drugačije nazive. Sateliti su također dobili nazive prema božanstvima i likovima iz drevne mitologije ili prema Shakespeareovim dramama. Asteroidi su dobivali nazive, prema nahođenju onih koji su ih otkrivali, po bilo kome ili bilo čemu (ali pod uslovom da se usaglasi sa komisijom Internacionalne Astronomske Unije za nomenklaturu). Čin imenovanja planeta i njihovih karakteristika je poznat kao planetarna nomenklatura.

Nova definicija planete Sunčevog sistema

Sunčev sistem ima osam planeta, svrstanih u dve grupe:

• Unutrašnje-stenovite planete(manjih dimenzija):Merkur, Venera, Zemlja i Mars;
• Spoljašnje - gasovito-ledene planete(većih dimenzija):Jupiter, Saturn, Uran i Neptun.

Na 26. godišnjoj skupštini Međunarodne astronomske unije (engl. International Astronomical Union), održanoj 24. avgusta 2006. glasanjem o Rezoluciji 5A usvojena je nova definicija i kategorizacija planeta Sunčevog sistema. Po njoj:

• Planeta je nebesko telo koje:
  • se nalazi u orbiti oko Sunca,
  • ima dovoljnu masu da sopstvenom gravitacijom nadvlada sile čvrstog tela tako da uspostavi hidrostatičku ravnotežu (gotovo okruglog) oblika,
  • i koje je očistilo okolinu svoje orbite,
  • nema sopstvenu svetlost i toplotu.
• Patuljasta planeta je nebesko telo koje:
  • se nalazi u orbiti oko Sunca,
  • ima dovoljnu masu da sopstvenom gravitacijom nadvlada sile čvrstog tela tako da uspostavi hidrostatičku ravnotežu (gotovo okruglog) oblika (s tim da će dalje odluke propisati precizniju granicu i svrstavati telo ili u ovu ili u neku drugu kategoriju),
  • nije očistilo okolinu svoje orbite,
  • i koje nije satelit.
• Svi drugi objekti, osim satelita, koji kruže oko Sunca će se zajednički zvati mala tela Sunčevog sistema.

Planete u Sunčevom sistemu

Osim Zemlje, sve planete u Sunčevom sistemu dobili su imena po rimskim bogovima.

Osam planeta našeg Sunčevog sistema su (redom po udaljenosti od Sunca):

Planeta	Prečnik ekvatora	Masa	Velika poluosa	Orbitalni period	Period rotacije
Merkur	0,382	0,06	0,38	0,241	58,6
Venera	0,949	0,82	0,72	0,615	243
Zemlja	1,00	1,00	1,00	1,00	1,00
Mars	0,53	0,11	1,52	1,88	1,03
Jupiter	11,2	318	5,20	11,86	0,414
Saturn	9,41	95	9,54	29,46	0,426
Uran	3,98	14,6	19,22	84,01	0,718
Neptun	3,81	17,2	30,06	164,79	0,671

Sve osobine i mere u gornjoj tablici su relativne u odnosu na planetu Zemlju, što znači da je: masa data u masama Zemlje, velika poluosa u astronomskim jedinicama, orbitalni period u godinama, a period rotacije u danima.

Nakon dugih rasprava, koje traju od prvobitnog otkrića Plutona 1930. godine, konsenzusom astronoma i novom definicijom planete, Pluton se više ne smatra planetom. Pluton, naime, sada spada u patuljastu planetu, i uzima se za prototip podklase plutoida.

Drugi objekti

Nedavno je otkriven objekt, 90377 Sedna, kako orbitira oko Sunca na udaljenosti od 13 Tm (13 biliona kilometara), tri puta dalje u odnosu na Pluton. Sedna, koja je dobila naziv prema eskimskom božanstvu Sedni-"božici mora",je nebesko tijelo dijametra 1180-2360 km. Taj dijametar je još nepouzdan ali se vjeruje da čini 1/2 ili 3/4 Plutonovog. Neki novinski izvori su već proglasili Sednu kao desetu planetu , ali to nisu prihvatili svi astronomi. Druga moguća planeta je 90482 Ork (90482 Orcus), nebesko tijelo sa orbitom i i masom približno jednakoj Plutonovoj. Drugi kandidati su 50000 Kvaoar (50000 Quaoar) i 20000 Varuna.

Nekoliko hipotetičkih planeta, poput Planete X koja se nalazi navodno iza Plutonove orbite) ili Vulkan (Vulcan) za koju se misli da orbitira unutar Merkurove orbite, su postavljene u različita historijska vremena, i bile su subjektom intenzivnih istraživanja koja nisu urodila plodom.

Klasifikacija planeta

Astronomi se razmimoilaze u mišljenju kad su u pitanju male planete, kakve su asteroidi, komete i transneptunski objektii velike (prave) planete. Planete se u Sunčevom sistemu prema strukturnoj građi dijele na:

• Planete Zemljine grupe (terestrijalne ili stjenovite), koje su slične Zemlji po tome što su uglavnom sastavljene od stijena, tj.u čvrstom su agregatnom stanju. Tu spadaju: Merkur, Venera Zemlja i Mars.
• Planete Jupiterove grupe (jovijanske ili gasovite gigantske planete) koje su sastavljene uglavnom od gasova, vodonika i helija, s manjim procentima stijena i leda. Tu spadaju Jupiter, Saturn, Uran i Neptun.
• Ledene planete, koje predstavljaju treću kategoriju planeta, a koje uključuju nebeska tijela slična Plutonu i koja su sastavljena od leda. Ovdje bi se još mogla svrstati mnogobrojna neplanetarna nebeska tijela koja predstavljaju ledene mjesece vanjskih planeta Sunčevog sistema (npr. Triton).

Osam pomenutih stjenovitih i gasovitih planeta su u suštini poznate kao velike planete. Karera (Ceres) je proglašena planetom prvi put kad je otkriven, ali je potom reklasificirana kao asteroid kada je otkriveno još nekoliko sličnih objekata. Mnogobrojne otkrivene transneptunske objekte koji su vrlo slični Plutonu po orbiti, veličini i sastavu po mišljenjima mnogih treba redefinisati kao male planete. Na primjer Mike Brown (Majk Braun) s Caltecha (Kalteka) je dao definiciju planete: bilo koje nebesko tijelo u Sunčevom sistemu koje je masivnije od ukupne mase svih ostalih nebeskih tijela u sličnoj orbiti. Prema ovoj definiciji ni Pluton ni Sedna se ne bi trebali ubrajati u planete.

Mnogi smatraju da su Zemlja i njen Mjesec dvostruka (binarna) planeta iz sljedećih razloga:

• Mjesec ima 1,5 puta veći prečnik od Plutona;
• Sunčeva sila gravitacije na Mjesecu je jača od Zemljine sile gravitacije na Mjesecu za oko 2,2 puta.

Posljednja činjenica nije jedina u Sunčevom sistemu, ali je neobična za vrlo velike satelite. Ostali sateliti za koje je Sunčeva sila gravitacije aktuelno jača od primarne su:

• Posljednji Jupiterov satelit (S/2003 J 2; s gravitacijom većom od primarne za faktor 1,5);
• Poslednji Uranov satelit (S/2001 U 2; za faktor 1,2 );
• Dva posljednja Neptunova satelita (S/2002 N 4 i S/2003 N 1; za faktor 2,1 );
• Pojedini sateliti asteroida poput S/2001 (22) 1 Linus s faktorom od 1,6 i S/1998 (45) 1 Mali princ (Petit-Prince) s faktorom od 2,8; S/1993 243 (1) Daktil (Dactyl) s faktorom od 1,3; i konačno, S/2001 (66391) 1 s vrlo velikim faktorom od 625).

Planete

Merkur

Merkur

Merkur je planet, osmi po veličini. Od Sunca je udaljen 57 milijuna kilometara te oko njega obiđe za 88 dana, a oko svoje osi za 55,7 dana, puno brže nego Zemlja. Temperature na površini se kreću od +430°C po danu do -170°C noću. Nema satelita. Merkur ima prilično veliku jezgru što može biti posljedica udara nekog tijela u Merkur koji mu je u sudaru "otpuhao" gornje slojeve površine.

Venera

Venera

Venera je planet kojem je atmosfera sastavljena od 96% ugljičnog dioksida što je posljedica velikog efekta staklenika. Venera ima dva druga naziva, Večernjača i zvijezda Danica. Promjer joj je 12.100 km, po čemu je jako slična Zemlji. Od Sunca je udaljena 108,2 mil. km, a oko njega obiđe za 224,7 dana. Venera je najvrući planet s 480 °C. Iako je udaljenija od Sunca nego Merkur, ona zbog velikog efekta staklenika ima višu temperaturu. Preko 85% površine je prekriveno vulkanima, a površinom joj teče tekuća lava te, kao ni Merkur, nema satelita.

Veneru je posjetilo 26 letjelica: Venera 1, Mariner 2, Zond 1, Venera 2-8, Mariner 10, Venera 9, Venera 10, Pioneer Venus 1, 2, Venera 11-16, Vega 1, 2, Galileo i Magellan.

Zemlja

Zemlja

Zemlja je jedini planet na kojem postoji život, a atmosfera bogata kisikom omogućuje stvaranje života. Od Sunca je udaljena 149,6 mil.km. Prosječna temeperatura je +14 °C, a promjer joj je 12756 km. Jedna godina joj traje 365,26 dana. Zemlja ima jedan prirodni satelit koji se zove Mjesec. Star je oko 4430 milijuna godina, a promjer mu je 3476 km, a na noćnom nebu je najsvjetliji objekt. Mare Orientale, najveći krater na Mjesecu, ima promjer od 965 km i ne vidi se sa Zemlje. Mjesec se na godinu od Zemlje udalji 5 cm, a jedan okret oko osi usklađen je s vremenom potrebnim da se okrene oko Zemlje.

Mars

Mars

Mars je planet upola manji od Zemlje. Promjer mu je 6800 km. Dan je gotovo iste duljine, ali za obilazak oko Sunca mu treba 686 dana. Od Sunca je udaljen 227,9 mil.km a prosječna temperatura na površini je -50 °C. Mars ima dva satelita, Fobos i Deimos, dva asteroida koja su se previše približila Marsu te ih je on zarobio svojom gravitacijom. Oba su nepravilna oblika. Vallis Marineris je neobičan krater koji se proteže skoro nešto više od polovice Marsa. Na Marsu trenutno rade roveri Spirit i Opportunity koji su svoju misiju završili, a rade više od 1,5 godinu.

Ekstrasolarne planete

Većina otkrivenih ekstrasolarnih planeta (planeta van Sunčevog sistema, u drugim sličnim zvjezdanim sistemima) ima masu koja je ili jednaka ili veća od Jupiterove. Izuzetak čine dvije planete otkrivene u orbiti jedne već napola ugašene zvijezde, ostatka supernove zvanog pulsar s veličinom koja se može porediti s veličinom terestrijalnih planeta, te planeta koja orbitira oko zvijezde Mi Žrtvenika (Mu Arae) s masom koja je za oko 14 puta veća od Zemljine.

Nije baš sasvim razjašnjeno da li su novootkrivene velike uopće i nalik na gasovite gigante u našem solarnom sistemu ili da se od njih imalo razlikuju. Djelimično neke od novootkrivenih planeta, poznatih kao "vrući Jupiteri", kruže vrlo blizu matičnih zvijezda po kružnim orbitama. Iz tog razloga primaju mnogo više zvjezdane radijacije nego gasovite gigantske planete u našem solarnom sistemu, što čini upitnim njihov status da li su to uopće planete.

Američka NASA razvija program za konstrukciiju vještačkog satelita zvanog Terrestrial Planet Finder (Zemaljski Tragač za Planetama) koji bi bio u stanju otkrivati planete s masama uporedivim s masama terestrijalnih planeta. Učestalost pojave ovakvih planeta čini jednu od varijabli u Drakeovoj (Drejkovoj) jednačini koja procjenjuje broj vanzemaljskih, inteligentnih i komunikativnih civilizacija u našoj Galaktici.

Interstelarne planete su "lopovi" u interstelarnom prostoru koje nisu nikakvim gravitacionim silama povezane ni s jednim solarnim sistemom. Nije ni jedna interstelarna planeta otkrivena do sada, a njihovo postojanje se smatra vjerodostojnom hipotezom zasnovanom na kompjuterskim simulacijama porijekla i evolucije planetarnih sistema koji često uključuju formaciju i naknadno izbacivanje nebeskih tijela značajne mase.

Postoji minimum titranja koja današnja tehnologija može otkriti. Moguće je otkriti ekstrasolarne planete koje su dovoljno velike i blizu zvijezde da mogu biti primjetljivi njihovi titraji. Kad se naprave napredniji teleskopi bit ce moguće otkrivati današnje hipotetičke manje i udaljenije planete.

Formiranje

Umetnička impresija protoplanetarnog diska

Ne zna se sa sigurnošću kako nastaju planete. Prevalentna teorija je da su one formirane tokom kolapsa nebula sa tankim diskom gasa i prašine. Protozvezda se formira u jezgu, i ona biva okružena rotirajućim protoplanetarnim diskom. Putem akrecije (procesa zadržavajućih kolizija) čestice prašine diska postojano akumuliraju masu i formiraju sve veća tela. Lokalne koncentracije mase poznate kao planetezimali se formiraju, i time se ubrzava proces akrecije privlačenjem dodatnog materijala dejstvom gravitacionog privlačenja. Te koncentracije postaju još gušće dok ne implodiraju usled dejstva gravitacije i time formiraju protoplanete. Nakon što planeta dostigne dijameter koji je veći od Meseca, ona počne da akumulira proširenu atomsferu, čime se znatno ubrzava proces sakupljanja planetezimala dejstvom atmosferskog povlačenja.

Asteroidna kolizija - formiranje planeta (umetnički koncept).

Kad protozvezda dovoljno naraste da se upali i da formira zvezdu, preostali disk biva uklonjen idući od unutrašnjosti dejstvom fotoevaporacije, solarnog vetra, Pojnting–Robertsonovog povlačenja i drugih efekata. Nakon toga još uvek može da bude mnogo protoplaneta u orbiti oko zvijezde ili koje kruže jedne oko drugih, ali s vremenom će se mnoge sudariti, čime se bilo formiraju veće planete, ili se oslobađa materijal koji druge veće protoplanete ili planete apsorbuju. Objekti koji su postali dovoljno masivni će preuzeti najveći deo materije u njihovoj orbitalnoj okolini i postaće planete. Protoplanete koje izbegnu kolizije mogu da postanu prirodni sateliti planeta putem procesa gravitacionog hvatanja, ili će ostati u pojasevima drugih objekata da bi postale bilo patuljaste planete ili mala tela.

Energetski impakti malih planetezimala (kao i radioaktivni raspad) zagrevaju rastuću planetu, uzrokujući da se ona bar delimično otopi. Unutrašnjost planete počinje da se razlikuje po masi, razvijajući gušću srž. Male terestrijalne planete gube najveći deo njihovih atmosfera zbog akrecije, mada izgubljeni gasovi mogu da budu zamenjeni naknadnim sudarima sa kometama. (Male planete gube svu atmosferu koju su zadobile.)

Sa otkrivanjem i posmatranjem planetarnih sistema oko drugih zvezda, postaje moguće da se razradi, preinači ili čak zamijeni ovo gledište. Nivo metalnosti — jedan astronomski termin kojim se opisuje obilje hemijskih elemenata sa atomskim brojem većim od 2 (helijuma) — se smatra da određuje verovatnoću da zvezda ima planete. Stoga se smatra da je za zvezdu populacije I bogate metalom verovatnije da ima znatniji planetarni sistem od zvezde populacije II sa malo metala.

Ostaci supernove izbacuju materijal od koga se formiraju planete.

Planetarni attributi

Tip		Name	Ekvatorijalni dijameter	Masa	Velika poluosa (AU)	Orbitalni period (godina)	Inklinacija prema ekvator Sunca (°)	Ekscentricitet orbite	Period rotacije (dana)	Potvrđeni Prirodni sateliti	Nagib ose	Prstenovi	Atmosfera
Terestrijalna		Merkur	0.382	0.06	0.39	0.24	3.38	0.206	58.64	0	0.04°	ne	minimalna
		Venera	0.949	0.82	0.72	0.62	3.86	0.007	−243.02	0	177.36°	ne	CO2, N2
		Zemlja	1.00	1.00	1.00	1.00	7.25	0.017	1.00	1	23.44°	ne	N2, O2, Ar
		Mars	0.532	0.11	1.52	1.88	5.65	0.093	1.03	2	25.19°	ne	CO2, N2, Ar
Džin	Gas	Jupiter	11.209	317.8	5.20	11.86	6.09	0.048	0.41	67	3.13°	da	H2, He
		Saturn	9.449	95.2	9.54	29.46	5.51	0.054	0.43	62	26.73°	da	H2, He
	Led	Uran	4.007	14.6	19.22	84.01	6.48	0.047	−0.72	27	97.77°	da	H2, He, CH4
		Neptun	3.883	17.2	30.06	164.8	6.43	0.009	0.67	14	28.32°	da	H2, He, CH4

Literatura

• Jan Osterkamp: „Transpluto will in den exklusiven Sonnensystem-Planetenklub.”. Die Zeit (Online). 2005-08-01. Arhivirano iz originala na datum 2007-02-28. Pristupljeno 2013-10-17. 
• Peter Janle: Das Bild des Planetensystems im Wandel der Zeit. Teil 1. Vom Altertum bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts. In: Sterne und Weltraum. 45, 2006, 1, S. 34–44. ISSN 0039-1263
• Peter Janle: Das Bild des Planetensystems im Wandel der Zeit. Teil 2. Vom 19. Jahrhundert bis heute. In: Sterne und Weltraum. 45, 2006, 4, S. 22–33. ISSN 0039-1263
• Gibor Basri, Michael E. Brown: Planetesimals to Brown Dwarfs: What is a Planet? in: Annual Review of Earth and Planetary Sciences, vol. 34, p. 193–216 (05/2006)
• Thorsten Dambeck: Planeten, geformt aus Gas und Staub, in GEO kompakt Nr. 6, März 2006, Seite 28-34, ISSN 1614-6913
• Katharina Lodders, Bruce Fegley: The planetary scientist's companion. Oxford Univ. Press, New York, NY 1998, ISBN 0-19-511694-1
• W.T. Sullivan, J.A. Baross: Planets and life - the emerging science of astrobiology.Cambridge Univ. Press, Cambridge 2007, ISBN 978-0-521-53102-3
• Rudolf Dvorak: Extrasolar planets - formation, detection and dynamics. WILEY-VCH, Weinheim 2008, ISBN 978-3-527-40671-5
• Claudio Vita-Finzi: Planetary geology - an introduction.Terra, Harpenden 2005,ISBN 1-903544-20-3
• Günter D. Roth: Planeten beobachten. Spektrum, Akad. Verl., Berlin 2002, ISBN 3-8274-1337-0

Vanjske veze

Planeta na Wikimedijinoj ostavi

• NinePlanets.org - Putovanje kroz Sunčev sistem
• Internacionalna Astronomska Unija
• Sunčev sistem uživo
• Posmatrač Sunčevog sistema (animacija)
• NASA-ina potraga za planetama Arhivirano 2011-02-25 na Wayback Machine-u
• Dan Greenova stranica Klasifikacija planeta
• IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes Arhivirano 2006-11-07 na Wayback Machine-u - odluke o novoj definiciji planeta po kojoj Sunčev sistem zapravo ima samo 8 planeta.
• International Astronomical Union website
• Photojournal NASA
• NASA Planet Quest – Exoplanet Exploration Arhivirano 2011-02-25 na Wayback Machine-u
• Illustration comparing the sizes of the planets with each other, the Sun, and other stars
• „IAU Press Releases since 1999 "The status of Pluto: A Clarification"”. Arhivirano iz originala na datum 2007-12-14. Pristupljeno 2015-04-25. 
• "Regarding the criteria for planethood and proposed planetary classification schemes." article by Stern and Levinson
• Planetary Science Research Discoveries (educational site with illustrated articles)