Wikipedia

Erohusat artihkkala «Sámegielat» veršuvnnaid gaskkas

Bláđe historjjá interaktiivvalaččat
← Ovddit
Sisdoallu sihkkojuvvon Sisdoallu lasihuvvon
VisuálaWikiteaksta
→Áhčči min -rohkos eará sámegielain: div <ref>{{Girjegáldu | Čálli= | Namma = Min Hærramek ja Bæstamek Jesus Kristus Ođđa Testamenta| Jahki = 1910 | Bihttá = Mat. 6:9-13| Siidu = 13-14 | Lassidiehtu = | Olggosaddinbáiki = Kristianiast[ad
Čoahkkáigeassu váilu
 
(40 gaskaveršuvnna ráhkaduvvon 13 geavaheddjiin eai leat čájehuvvon.
Gurgadas 1:
{{WPiskkadeapmi}}
{{SDG}}
[[FileFiila:Sami languages large 2.png|350pxupright=1.25|right|thumb|300px|Sámegielaid guovllut ▼
'''Sámegielat ''' leat gielat maid [[sámit]] hállet. Sámegielat gullet [[Urálalaš gielat|Urálalaš gielaid]] [[Suopmelaš-ugralaš gielat|suopmelaš-ugralaš gielaide]]. Sámegielat eat gula [[Nuortamearasuopmelaš gielat|nuortamearasuopmelaš gielaide]] degomat [[suomagiella]] ja [[esttegiella]], mat leat sámegielaid gáidan fuolkegielat. ▼
 
[[Davvisámegiella|Davvisámegiela]] ja [[anárašgiella|anárašgiela]] gaska leat 8 isoglossa dahjege gielalaš ráji, mat juhket sámegielaid oarje- ja nuortasápmelaš gielaide.▼
 
==Klassifiseren==▼
▲[[File:Sami languages large 2.png|350px|right|thumb|300px|Sámegielaid guovllut
1. [[lullisámegiella]]
2. [[ubmisámegiella]]
3. [[biđonsámegiellabihtánsámegiella]]
4. [[julevsámegiella]]
5. [[davvisámegiella]]
Gurgadas 15⟶ 11:
8. [[gielddasámegiella]]
9. [[darjjesámegiella]]]]
 
Sámegielat juhkojuvvojit guovtti joavkkui.
▲'''Sámegielat ''' leat gielat maid [[sámit]] hállet. Sámegielat gullet [[Urálalaš gielat|Urálalašurálalaš gielaid]] [[Suopmelaš-ugralaš gielat|suopmelaš-ugralaš gielaide]]. Sámegielat eat gula, [[Nuortamearasuopmelaš gielat|nuortamearasuopmelaš gielaidegielat]] degomatja [[suomagiellamordvagielat]] gullet oarjeurálalaš gielaide. Rádjá joavkkuid gaskkas manná [[Davvisámegiella|davvisámegiela]] ja [[esttegiellaanárašgiella|anárašgiela]] gaska. Justa daid gielaid gaska leat 8 isoglossa dahjege gielalaš ráji, mat leatjuhket sámegielaid gáidanoarje- fuolkegielat.ja nuortasápmelaš gielaide.
 
 
 
▲==Klassifiseren==
▲Sámegielat juhkkojuvvojit guovtti jovkui, oarjesápmelaš ja nuortasápmelaš joavkkuide. [[Davvisámegiella|Davvisámegiela]] ja [[anárašgiella|anárašgiela]] gaska leat 8 isoglossa dahjege gielalaš ráji, mat juhket sámegielaid oarje- ja nuortasápmelaš gielaide.
 
 
 
=== Oarjesápmelaš gielat ===
[[Fiila:C04018 Snaaasen gaerjagaaetie.jpg|250px|right|thumb|Lullisáme- ja dárogiel galba]]
[[Fiila:Porosaivontie.jpg|250px|right|thumb|Davvisáme- ja suomagiel galba Suomas]]
: '''Lullijoavku'''
:* [[lullisámegiella]] (sullii 300 hálli)
Gurgadas 23⟶ 29:
: '''Davvijoavku'''
:: '''Davvijoavkku oarjejoavku'''
::* [[biđonsámegiellabihtánsámegiella]] (sullii 20 hálli)
::* [[julevsámegiella]] (sullii 2000 hálli)
:: '''Davvijoavkku davvijoavku'''
::* [[davvisámegiella]] (sullii 30 000 hálli, sullii 75 % sámegielagiin Norggas, Ruoŧas ja Suomas hállet davvisámegiela<ref name="KOTUS">[https://web.archive.org/web/20120131042155/http://www.kotus.fi/?l=se&s=207 Sámegiella], Ruovttueatnan gielaid dutkanguovddáš 6.2.2007</ref>)
::** Durdnosa sámegiella
::** FinmárkkuFinnmárkku suopmanat
::*** FinmárkkuFinnmárkku oarjesuopmanat
::*** FinmárkkuFinnmárkku nuortasuopmanat
::** Mearrasámegiella
 
=== Nuortasápmelaš gielat ===
[[Fiila:E.W. Borg alphabet 1859.gif|250px|right|thumb|Suoma- ja anárašgiel alfabehta (Borg, jagi 1859)]]
[[Fiila:Sami alphabet 1933.jpg|250px|right|thumb|Gielddasámegiel alfabehta jagi 1933]]
: '''Nannánjoavku'''
:* [[anárašgiella]] (sullii 300450 hálli, hállojuvvo [[Anárjávri|Anárjávrri]] birrasis. )
:* [[nuortalašgiella]] (Suoma bealde sullii 300 hálli ja Ruošša bealde sullii 20-30)
:* [[áhkkilsámegiella]] (jávkkan 2000-logus, maŋimuš hálli jámii [[2003]]:s)
Gurgadas 41⟶ 49:
:* [[gielddasámegiella]] (sullii 650 hálli)
:* [[darjjesámegiella]] (sullii 6 hálli)
: '''[[Giemasámegiella]]''' (jávkkan 17001800-logus)
 
==Dálá servodatlaš dilli==
Buot sámegielat leat áitatvuloš gielat, muhto erenomážit ubmi-, biđon ja darjjesámegielat leat hui lahka jávkama.<ref name="Etnologue1">[http://www.ethnologue.com/nearly_extinct.asp Endangered languages] Ethnologue, Languages of the World</ref>
 
===Dilli Norggas===
 
[[Norga|Norgga]] vuođđolága mielde sámegielas lea virggálaš stáhtus 12 [[gielda|gielddain]]: [[Deatnu|Deanus]], [[Gáivuotna|Gáivuonas]], [[Guovdageaidnu|Guovdageainnus]], [[Kárášjohka|Kárášjogas]], [[Unjárga|Unjárggas]], [[Porsáŋgu|Porsáŋggus]], [[Loabák|Loabágis]], [[Divttasvuotna|Divttasvuonas]], [[Snoasa]]s, [[Raavrevijhke]]s, [[Aarborte]]s ja [[Plassje]]s. Čiehča vuosttaš gieldda gullet davvisámegiela giellaguvlui, Divttasvuotna fas [[julevsámegiella|julevsámegiela]] guvlui, ja maŋimus njealje gieldda [[lullisámegiella|lullisámegiela]] giellaguvlui.
 
===Dilli Ruoŧas===
 
===Dilli Suomas===
Bealli Suoma 9 350 sámis <ref>{{Neahttagáldu | Čujuhus= http://www.samediggi.fi/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=8&Itemid=20 | Namma = Saamelaisten lukumäärä vuoden 2007 Saamelaiskäräjävaaleissa | Čálli= | Vuorkáhápmi= | Lassidiehtu= | Bargupublikašuvdna= | Beaivemearri= | Olggosaddinbáiki= | Olggosaddi= Sámediggi ja Väestörekisterikeskus |Referánsabeaivičujuhuvvon= cuoŋománu 24. 2009| Giella = ([[suomagiella|suomagillii]])}}</ref> máhtetmáhttet sámegiela. Suomas hállojuvvo [[davvisámegiella]], [[anárašgiella]] ja [[nuortalašgiella]], main anárašgiella dušše Suomas. Buoremus dilli lea davvisámegielaindavvisámegielas, mii ii leat seamma áitatvuloš go eará sámegielat. Anárašgiela dilli lea vehá buoret go nuortalašgiela, dan dihte go anárašgielat giellabiessi doaibmagiellabeassedoaibma lea joatkašuvvan guhkit áiggi. Suomas sámiid ruoktoguovllusruovttuguovllus ássi sámiin lea leamaš riekti geavahit sámegiela virgolbmuiguinvirgeolbmuiguin jagi [[1992]] rájes, muhto virgeolbmuin ii gáibiduvvo sámegielmáhttu baicce geavahuvvogeavahuvvojit jorgaleaddjit ja dulkatdulkkat.<ref name="Venäjän saamenkieliset katoavat nopeasti">[http://www.hs.fi/verkkolehti/ulkomaat/artikkeli/1135238287447?ref=lk_dl_2 Venäjän saamenkieliset katoavat nopeasti] HS Digilehti 2.8.2008</ref>
 
Suoma sámiid ruovttoguovllusruovttuguovllus ([[Ohcejohka|Ohcejoga]], [[Anár]]a ja [[Eanodat|Eanodaga]] gielddat ja [[Soađegilli|Soađegili]] gieldda davvioassi) mánáin lea riekti lohkat vuođđoskuvllas ja logahagas sámegiela eatnigiellan, válljaávnnasinváljaávnnasin dahje eaktodáhtolaččat. Dasa lassin giella oahppahuvvooahpahuvvo maid ruovttoguovlluruovttuguovllu olggobealde [[Oulu]]s, [[Roavvenjárga|Roavvenjárggas]] ja Soađegili girkogilis. Sámegiela lea vejolaš čállit studeantadutkosis eatnigiellan. Vuosttas háve dát dáhpáhuvai jagis [[1994]].
 
Sámit leat ain juo guovttegiellagatguovttegielagat, mii dárkkuha dan, ahte sii hállet sámegiela lassin riikkaid váldogiela. Suomas skuvllain oahpahuvvo davvisámegiela lassin maid anáraš- ja nuortalašgillii, vaikke eanas oahpahusas lea davvisámegillii. Sámegielat oahpahusa birrasis leat Suomas sullii 500 oahppi, geain 150 oččotožžot oahpahusa (davvi-, anár- dahje nuorta-) sámegillii.<ref name="peda">https://web.archive.org/web/20061010073043/http://www.peda.net/veraja/saame/saamelaisuus peda.net</ref> Váldooassi oahpahusas dáhpáhuvvá 1–6-luohkáin.
 
Suomas golbma universitehta fállet sámegiela oahpahusa. [[Oulu universitehta]] [http://www.oulu.fi/giellagas/ Giellagas-instituhtas] lea vejolaš studeret sámegiela váldoávnnasin. Oalgeávnnasin sámegiela lea vejolaš studeret Helssega universitehtas ja Lappi universitehtas.
 
===Dilli Ruoššas===
Ruošša beale sámiin dušše sullii 40% máhttet sámegiela. Ruoššas lea hui unnán doarjádoarjja sámegielaide. VirgeolbmoinVirgeolbmuin ii gáibiduvvo sámegielmáhttu iige geaidnogálbbaingeaidnogalbbain dihtodihtto sámegiella. [[Gielddasámegiella]] oahpahuvvo veháš skuvllain vieris giellagiellan. [[Áhkkilsámegiella]] lea jo jáddan juovlamánus [[2003]], go maŋimuš eatnigielahálli Marija Sergina jámii. Darjjesámegiella lea hui áitatvuloš ja dan hállá eatnigiellan vuollel 10 olbmo, geain nuorámusnuoramus lea riegádan jagis [[1937]].<ref name="Venäjän saamenkieliset katoavat nopeasti" />
 
== Typologalaš iešvuođat ==
==Áhčči min -rohkos eará sámegielain==
 
=== Grammatihkalaš iešvuođat ===
'''[[Davvisámegiella|Davvisámegillii]]'''
(boares čállinvuohki)
 
[[Urálalaš gielat|Urálalaš gielain]] dábáleamos [[morfologiija|morfologalaš]] proseassa lea [[suffiksa|suffikseren]]: Gehčosat lasihuvvojit máddagii. Gielain ii leat [[genus]] dahje [[grammatihkalaš sohkabealli]], iige sojahanklássa, dego omd. [[dárogiella|dárogielas]] lea. Daid sajis sámegielain lea máttaklássat: Suffivssaid hápmi lea máttaklássas gitta. Cealkaga frásat leat huksejuvvon nie, ahte frása oaivi, sátni, mii mearrida gos frása sáhttá leat cealkkagis, lea frása loahpas. Dan dihte sámegielain leat eanet [[postposišuvdna|postposišuvnnat]] go [[preposišuvdna|preposišuvnnat]].
Aćće min, don, gutte læk almin.<br>
Basotuvvus du namma. Bottus du rika.<br>
Śaddus du datto, moft almest, nuft maidai ædnam alde.<br>
Adde migjidi odna bæive min juokkebæivalaś laibbamek.<br>
Ja adde migjidi min velgidæmek andagassi,<br>
nuftgo migis addep min velgolaǯhaidasamek andagassi.<br>
Ja ale doalvo min gæććalusa sisa.<br>
Mutto bæste min bahast erit.<br>
Dastgo du læ rika ja fabmo ja gudne agalaśvutti.<br>
Amen.<ref>{{Girjegáldu | Čálli= | Namma = Min Hærramek ja Bæstamek Jesus Kristus Ođđa Testamenta| Jahki = 1910 | Bihttá = Mat. 6:9-13| Siidu = 13-14 | Lassidiehtu = | Olggosaddinbáiki = Kristianiast[ad] | Olggosaddi = | Dovdolohku = | Lohkanbeaivvi = 18.06.2013| G = }}</ref>
 
=== Sátnevuorkká iešguđetláganvuođat ===
(ođđa čállinvuohki)
 
[[Áhčči min,|Áhčči Don guhtemin leatsámegillii]] almmissámegielain.<br>
Basuhuvvos du namma. Bohtos du rikka.<br>
Šaddus du dáhtu, mo almmis nu maiddái eatnama alde.<br>
Atte midjiide odne min beaivválaš láibámet.<br>
Ja atte midjiide min suttuideamet ándagassii<br>
nugo maiddái mii ándagassii addit min velggolaččaidasamet;<br>
ja ale doalvvo min geahččalusa sisa,<br>
muhto beastte min bahás eret.<br>
Dasgo du riika ja fápmu ja gudni agálasvuhtii.<br>
Amen.<ref>{{Neahttagáldu | Čálli= | Namma = Risttalašvuohta| Čujuhus= http://www.calliidlagadus.org/egirjjit/Ovttas1/files/assets/downloads/page0064.pdf | Beaivemearri= | Olggosaddi= ČálliidLágádus | Referánsabeaivi= 17.6.2013 | Giella = {{se}}}}</ref>
 
Áhččámet, don guhte leat almmis.<br>
Basuhuvvos du namma. Bohtos du riika. <br>
Šaddos du dáhttu, mo almmis, nu maiddái eatnama alde. <br>
Atte midjiide odne min beaivválaš láibbi. <br>
Ja atte midjiide min suttuid ándagassii, <br>
nugo mii ge ándagassii addit velggolaččaidasamet. <br>
Ale ge doalvvo min geahččalussii, <br>
muhto beastte min bahás eret. <br>
Dasgo du lea riika ja fápmu ja gudni agálašvuhtii. <br>
Amen.<ref>{{Neahttagáldu | Čálli= | Namma = Risttalašvuohta| Čujuhus= http://www.calliidlagadus.org/egirjjit/Ovttas1/files/assets/downloads/page0064.pdf | Beaivemearri= | Olggosaddi= ČálliidLágádus | Referánsabeaivi= 17.6.2013 | Giella = {{se}}}}</ref>,<ref>{{Neahttagáldu | Čálli= | Namma = Evangelium Matteusa mielde - Mat.6:9-13| Čujuhus= http://www.bibel.no/Nettbibelen?query=SyXGjvFYqNIZbs4N/mRmrQTlowLox73W2DMD7jNthmC1XUzStyf1GvUmmNiYDrgx | Beaivemearri= 2013 | Olggosaddi= bibel.no | Referánsabeaivi= 15.06.2013}}</ref>
 
==Olggobeal liŋkkat==
* [http://kaino.kotus.fi/algu/ Sámegielaid etymologaš diehtovuođđu]
 
== Girjjálašvuohta sámegielaid birra ==
 
[https://glottolog.org/resource/languoid/id/saam1281 Glottolog: Sámi gielladutkama ibilografiija]
 
* Itkonen, Erkki and Itkonen, Terho and Korhonen, Mikko. 1971. Lapin murteiden fonologiaa. (Castrenianumin toimitteita, 1.) Helsinki: [s.n.]. 110pp.
* Korhonen, Mikko. 1967 - 1974. Die Konjugation im Lappischen: morphologisch-historische Untersuchung. (Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia, 143 + 155.) Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
* Korhonen, Mikko. 1969. Die Entwicklung der morphologischen Methode im Lappischen. Finnisch-Ugrische Forschungen 37. 203–362.
* Korhonen, Mikko 1988: The Lapp language. Denis Sinor: [https://epdf.pub/the-uralic-languages-description-history-and-foreign-influences-handbuch-der-ori.html The Uralic languages]. s. 41-57. Leiden: Brill.
* Lagercrantz, Eliel. 1927. Strukturtypen und Gestaltwechsel im Lappischen. (Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia, 57.) Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura. 438pp.
* Lagercrantz, Eliel 1939: Lappischer Wortschatz. ''Lexica Societatis Fenno-Ugricae'' ; 6. Helsinki, 1939. 2 band.
* Larsson, Lars-Gunnar . 1985. Kriterien zur Klassifikazion der lappischen Dialekte in Schweden. In Wolfgang Veenker (ed.), Dialectologia Uralica. Materialien des ersten internationalen Symposions zur Dialektologie der uralischen Sprachen. 4–7 September 1984 in Hamburg, 159–171. Harrassowitz.
* Sammallahti, Pekka 1998: [http://www.nb.no/nbsok/nb/5b55ff641598c54e7895ef15adf236dc?index=1#0 The Saami languages. An introduction] Kárášjohka: Davvi girji.
* Schlachter, Wolfgang 1969: 'Das lappische Tempussystem'. Symposium über Syntax der uralischen Sprachen, pp.&nbsp;178–195. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften in Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht in Göttingen.
* Trosterud, Trond 2020: ''Samiske bokutgjevingar i Noreg – eit uttrykk for norsk samepolitikk?'' I [http://samisketallforteller.no/se/node/4120 Samiske tall forteller] 13 s. 85-101.
 
==Gáldut==
Gurgadas 110⟶ 105:
{{Urálalaš gielat}}
 
[[Kategoriija:GielatSámegielat|*]]
[[Kategoriija:Urálalaš gielat]]
[[Kategoriija:Suopmelaš-ugralaš gielat]]
[[Kategoriija:Sámegielat]]
[[Kategoriija:Sápmi]]
Vižžojuvvon "https://se.wikipedia.org/wiki/Sámegielat" čujuhusas