Таҥара үөрэҕэ

Таҥара үөрэҕэ диэн сайдан, уларыйан иһэр өй-санаа үөрэҕэ ааттанар.

Итэҕэйии — итэҕэли, таҥараны үөскэтэр. Киһи куруук биир санааны санаатаҕына, ол санаата үгэскэ кубулуйар. Үгэскэ кубулуйбут санаалар киһини бэйэтин салайар кыахтаналлар. Бу санаата үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санаа буоллаҕына, кэлин бэйэтэ бу санаатын итэҕэл, таҥара оҥостуон, ситиһэргэ дьулуһуон, толоруон сөп.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйүн-санаатын сайыннарарга, иитэргэ таҥара үөрэҕэ туһалыыр. Оҕо үчүгэй киһини үтүктэн үчүгэй киһи буола сатыыр баҕа санааланнаҕына, ол баҕа санаатын үгэс оҥостон ситиһиэн, толоруон, үчүгэй киһи буола улаатыан сөп.

Итэҕэл, таҥара туһата итиннэ саһан сылдьар. Оҕоҕо үчүгэйгэ баҕарар, ыҥырар баҕа санааны үөскэтии таҥара үөрэҕин сүрүн сыала буолар. Оҕо үчүгэй киһи буолар баҕа санаатын үгэс оҥостуннаҕына үчүгэй киһи буола улаатар кыахтанар.

Саха дьонун олохторун, таҥараларын үөрэҕин этиилэрэ өс хоһоонноругар кубулуйбуттарын билигин үөрэтэн туһана сылдьабыт. Киһи санаата өйгө-санааҕа дьайыытын туһунан өс хоһоонноро биһиэхэ элбэхтэр:

- Саҥарыаҥ иннинэ санаан көр.

- Киһи санаалаах, туу сүрэхтээх.

- Өйдөөх үтүөнү саныыр, акаары алдьархайы саныыр.

- Киһи санаата оҕус да, ынах да буолбатах.

- Ыйааһына чэпчээбит, санаата түспүт киһи.

- Санаалаах татыма, өйдөөх мөлтөҕө.

- Санаа холбостоҕуна, сүбэ түмүлүннэҕинэ, кыайтарбатах кыайыллааччы.

- Киһи тугу барытын кыайар, санаатын ууруо эрэ кэрэх.

- Туттуоҥ иннинэ толкуйдаа, кэрдиэҥ иннинэ кээмэйдээ.

- Тэбиэн саҕа хара санаатааҕар, түөн саҥа үрүҥ санаа ордук. (1,52).

- Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар.

- Сэттэтэ мээрэйдээн баран биирдэ быс.

Саныыр санаабыт “ай” диэн тылбытынан этиллэн баспыт иһигэр саныыр буоламмыт үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана соччо араарыллан биллибэт буоллаҕына, ол санаабытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, быһыыга кубулуттахпытына “ай” диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн куһаҕана элбэх буолан тахсара быһаарыллар. Саныыр санаабыт атын дойдуга сылдьарынан бу санааны илэтигэр оҥорон таһаардахпытына эрэ үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана быһаарыллар кыахтанар.

Айыы диэн тыл киһи оҥорор бары быһыыларын быһаарарынан икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан өйдөбүлү холбуу иҥэринэн сылдьар тыл. Киһи үчүгэйи, туһалааҕы айарын тэҥэ, куһаҕаны, буортулааҕы эмиэ айан таһаарыан сөбүн бу тыл биллэрэр. Өй-санаа ити уратытын сахалар былыр-былыргыттан, саха тыла саҥа үөскүөҕүттэн ыла билэннэр, айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх тылы айаннар билигин да туһаныллар.

Киһи үчүгэй, туһалаах айыыны биири эмэни оҥорон олоххо киллэрэринэн, атын оҥорор бары айыылара туһата суохха кубулуйаннар, куһаҕан быһыылары элбэтэллэр. Айыы диэн тыл былыр-былыргыттан, хайа айыллыаҕыттан ыла куһаҕан өйдөбүлэ олус элбэх тыл буолар. Бу тыл сахаларга хаһан даҕаны аҥардастыы үчүгэй өйдөбүллээх тылга кыайан кубулуйуо суоҕа. Бу тыл бүтүүтэ «ыы» диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ хаһан даҕаны уларыйбат уонна бу тыл элбэхтэ, улаханнык этилиннэҕинэ куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөбүн арыйан көрдөрө сылдьар.

Сэбиэскэй былаас саҕанааҕы курдук «аньыы» диэн сахаларга урут суох тылы туттар, айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүттээҕин, куһаҕан өттө элбэҕин арааран билбэт дьон итэҕэл, өй-санаа үөрэҕэр кыра да сыһыаннара суохтар. Бу дьон сымыйа этиилэрин истимиэххэ, оҕолор өйдөрүн-санааларын буккуйумуохха. Биир киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсалларын арааран билбэт дьон, төһө да хас да үрдүк үөрэхтэммиттэрин, учуонай диэн ааттаммыттарын иһин өй-санаа үөрэҕин, тутулуктарын букатын билбэттэрин көрдөрөллөр.

Киһи өйө-санаата икки аҥы тутулуктааҕын; үчүгэйдээҕин уонна куһаҕаннааҕын, сайдыылаах дьон арааран билбиттэрэ икки тыһыынча сыллартан ордон эрэрин, бу кэмҥэ үчүгэй киһи “Христос” таҥара үөскээбитин биһиги итэҕэли үөрэтэр ааттаах тылбыт үөрэхтээхтэрэ, учуонайдара билбэттэрэ уонна ол билбэттэринэн атын дьону, ыаллар баар-суох оҕолорун өйдөрүн-санааларын буорту оҥороллоро, буккуйаллара аһара хомолтолоох.

Төрөппүттэр өй-санаа бу уратыларын билэн биир эмэ оҕону өйүн-санаатын буккуйбакка сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга, көрсүө, сэмэй буолууга, барыны-бары харыстыыр өйгө-санааҕа иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ буоллар туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэ этилэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн өй-санаа үөрэҕэ, тыл үөрэҕэ буолбатах. Үчүгэй санааны оҕоҕо, дьоҥҥо иҥэрэн биэрэн үчүгэй санаалаахтары элбэтэн, дьон үчүгэй быһыылары оҥороллорун үксэтии таҥара үөрэҕэр киирсэр. Таҥара үөрэҕэ – хас биирдии киһи барыта билиэхтээх, олоҕор тутуһуохтаах үөрэҕэ буолар. Өй-санаа киһиэхэ иҥэн иһэр уратыларын арааран билэн, ханнык кэмҥэ хайдах дьайарын быһааран үөрэтии олоххо туһата улахан.

Сахаларга өй-санаа, таҥара үөрэҕэ олус былыргы кэмнэртэн ыла сайдыбытын уонна билигин да туттулларын туһунан элбэх өс хоһоонноро кэпсииллэр:

- Үҥэр таҥаралаах, үҥсэр сууттаах киһи.

- Үрдүк таҥараҕа айыы, бар-дьоҥҥо саат.

- Үгүс киһи хараҕа – таҥара хараҕа, үгүс киһи санаата – таҥара санаата.

- Уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах.

- Таҥара гынан үҥэр.

- Эрэйдээҕи таҥара аһынар.

- Таҥара тулаайаҕы аһынар.

- Киһи таҥара илиитин иһигэр сылдьар.

- Таҥара уон оччону биэриэ.

- Таҥара сэрэҕи таптыыр.

- Аҥара күрдьэх маһа, аҥара таҥара маһа. (1,52). Бу өс хоһооно сахалар "Туох барыта икки өрүттээх" диэн өй-санаа тутулугун былыргыттан билэллэрин биллэрэр.

Өй-санаа, таҥара үөрэҕин этиилэрэ, дьону сэрэтиилэрэ сахаларга былыр-былыргыттан туттуллаллар, өс хоһоонноругар кубулуйан сылдьаллар. Аныгы, айылҕаны харыстыыр санаа күүһүрбүт кэмигэр “Харыстас” таҥара үөрэҕэ сайдан тарҕаннаҕына, омук биир санааланыыта хайаан да үөскүөҕэ.

Омук дьонун үгүстэрэ ханнык эрэ дьыаланы ситиһэ сатыырга биир санааланнахтарына түмсүүлээх буолуулара үөскүүр. Биһиги сахалар айылҕаны харыстааһыҥҥа биир санааланыыны түргэнник ситиһэр кыахпыт аһара улахан. “Харыстас” таҥара үөрэҕин ылынан, сайыннаран, айылҕабытын харыстыырга бары бииргэ турунуохпут этэ. (2,61).

Туһаныллыбыт литература.

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

2. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.