Бу сирэй Чаҕатай тыла куодун көр

Чаҕатай тыла (''Дьаҕатай тыла''), '''чаҕатай түрки''', '''былыргы узбек тыла''' (чаҕатайдыы: '''جغتای,''' ''jaĝatāy''; '''ترکی,''' '''''Turkī'''''; {{Lang-uz|ﭼﯩﻐﻪتاي, chigʽatoy tili, чиғатой тили}}; [[Уйгур тыла|уйг.]] چاغاتای تیلی, ''чағатай тили'') — [[Орто үйэлэр|орто үйэлэргэ]] [[Орто Азия|Орто Азияҕа]] тарҕаммыт түүр тыла. XV үйэ иккис аҥарыгар уонна XVI үйэҕэ литература тыла буолан тарҕаммыта.

Орто Азияҕа карлук, кыпчак уонна оҕус тыллаах түүр омуктары ыаллыы олорор буоланнар, чаҕатай тыла барыларыгар өйдөнөр, уопсай түүр тыла буолбута.

Билиҥҥи [[Узбек тыла|узбек]] уонна [[Уйгур тыла|уйгуур тыллара]] чаҕатай тылыттан үөскээбитэр<ref>The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge,2006,p.357, 379</ref>, ол иһин чаҕатай тылын сорох ардыгар "былыргы узбек тыла" диэн ааттыыллар.

Чаҕатай тылынан элбэх айымньы суруллубут буолан, бу тыл художественнэй ньымалара уонна терминологията күүскэ сайдыбыт. Чаҕатайдыы итэҕэл, философия, юридическэй уо.д.а. айымньылар суруллубуттар.

Чаҕатай тылын суруга арааб алпабыытыгар олоҕурар.

== История ==
Тыл үөрэхтээхтэрэ уонна историктар чаҕатай тылын туһунан, чуолаан бу тыл тарҕаммыт кэмин туһунан биир санаалара суох. Ол эрээри чаҕатай тыла сүрүннээн Орто Азияҕа XIII–XIV үйэттэн саҕалаан XX үйэ саҥатыгар диэри тарҕаммыт уонна киэҥник туттуллар этэ. Чаҕатай тыл Орто Азия араас тыллаах омуктарын уопсай тыллара буолбут.

ХV үйэ бүтүүтүттэн чагаҕай тылыгар уларыйыылар саҕаламмыттар: бу тыл [[Харахаан илэ|харахааннар]] кэминээҕи уйгуур тылын норматыттан ыраатан, ордук билиҥҥи узбектар өбүгэлэрин тылларыгар майгынныыр буобут<ref>{{Кинигэ|автор=Благова Г.Ф.|заглавие=статья «О характере так называемого „чагатайского“ языка конца XV века» в сборнике «Тюрко-монгольское языкознание и фольклористика»|место=М.|издательство=Издательство восточной литературы|год=1960|страницы=34, 35}}</ref>.

Чаҕатай тыла ССРС кэмигэр [[Узбек тыла|аныгы узбек тылын]] нормата оҥоһуллуор диэри туттуллар этэ. Ол курдук 1922 сыллаахха [[Ташкент]] куоракка дьадид хамсааһынын "Һакикат" диэн сурунаала чаҕатай тылынан тахсар этэ<ref>{{Статья|автор=Бабаджанов Б. М., Коматцу Х.|заглавие=Журнал «Haqīqat» как зеркало религиозного аспекта в идеологии джадидов|ссылка=http://www.l.u-tokyo.ac.jp/tokyo-ias/nihu/publications/cers01/cers01_fulltext.pdf|язык=русский|издание=TIAS Central Eurasian Research Series|тип=|год=2007|месяц=|число=|том=|номер=1|страницы=|isbn=978-4-904039-02-1|issn=}}</ref>.

Чаҕатай тыла былыргы харахааннар тылларыттан үөскээбит<ref name="EckmannCharakteristik">János Eckmann: ''Zur Charakteristik der islamischen mittelasiatisch-türkischen Literatursprache'', in: ''Studia altaica'' : Festschrift für Nikolaus Poppe. Wiesbaden 1957, S. 51-59.</ref><ref name="EckmannManual9-10">János Eckmann: ''Chagatay manual''. Richmond, 1966. Reprint, Richmond, 1997, S. 9-10.</ref>, ол гынан баран бу тылга Самарканд уонна Андижан диалектарын (билиҥҥи узбек тылын өбүгэлэрэ диэххэ сөп) дьайыыта эмиэ күүстээх. Былыргы уйгуур тылыттан чаҕай тылыгар уйгуур суруга хаалбыт этэ, бу суругунан бастакы чаҕатайдыы айымньылар суруллубуттара<ref>{{статья|автор=Благова Г. Ф.|том=|arxiv=|bibcode=|doi=|issn=|isbn=5-655-012146|страницы=148-160|год=1996|заглавие=Чагатайский язык|издательство=|место=М|тип=|издание=Языки мира. Тюркские языки.|автор издания=|язык=|ссылка=|pmid=}}</ref>. Түүр тыллаах омуктар наар хамсыы, көһө, уларыйа сылдьар буоланнар, чаҕатай тыла кэлин атын түүрдүү тыллар дьайыыларыгар түбэспитэ. Ол да буоллар бу тыл сүрүнэ [[Карлуктар|карлук]] түүрдэрин тыла этэ. Ону таһынан чаҕатай тылыгар [[Оҕустар (биис)|оҕус]] тыллаахтар (сүрүннээн Хорезм сиригэр) уонна кыпчак тыллаахтар күүскэ дьайбыттар<ref>[[:ru:Кыпчакские_диалекты_узбекского_языка|Кыпчакские диалекты узбекского языка]]</ref><ref>The Turkic languages. Edited by Lars Johanson and Eva A. Csato. London and New York: Routledge, 2006, с. 167</ref>. Дьиктитэ диэн чаҕатай тылыгар [[Азербайдьаан тыла|азербайдьаан тылын]] сорох элеменнэрэ эмиэ көстөллөр<ref>{{Книга|автор=J. Eckmann|заглавие="Chagatay Manual"|ответственный=|издание=|место=|издательство=|год=|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>.

== Эбии көр ==

* [[Узбек тыла]]
* [[Уйгур тыла|Уйгуур тыла]]
* [[Түүр тыллара]]

== Быһаарыылар ==
{{Быһаарыылар}}

== Кинигэлэр ==

* [[:ru:Боровков,_Александр_Константинович|Боровков А. К.]] Бадā'и’ал-лугат. Словарь Тāли Имāни Гератского к сочинениям Алишера Навои. М., 1961.
* [[:ru:Боровков,_Александр_Константинович|Боровков А. К.]] Лексика среднеазиатского тефсира XII—XIII вв. М., 1963.
* [[:ru:Боровков,_Александр_Константинович|Боровков А. К.]] Алишер Навои как основоположник узбекского литературного языка, — сб. «Алишер Навои», М. — Л., 1941.
* Aftandil S.Erkinov. «Persian-Chaghatay Bilingualism in the Intellectual Circles of Central Asia during the 15th-18th Centuries (the case of poetical anthologies, bayāz)». International Journal of Central Asian Studies. C.H.Woo (ed.). vol.12, 2008, pp.&nbsp;57–82 [1].
* Наджип Э. Н. Исследования по истории тюркских языков (XI—XIV вв.). М., 1989

[[Категория:Түүр тыллара]]