Ucraina

Ucraina Україна (ucranais) Ukrajina (transcripziun)
Lingua uffiziala	ucranais
Chapitala	Kiev
Furma da stadi	republica semipresidenziala
Schef da stadi	president Wolodymyr Selenskyj
Schef da la regenza	primminister Denys Schmyhal
Surfatscha	603 700 km²
Abitants	36 744 636 (stimaziun dal 2023)
Spessezza	61 abitants per km²
Munaida	hryvnja ucranaisa (UAH)
Fundaziun	24 d’avust 1991 (independenza da l’Uniun sovietica)
Imni naziunal	Schtsche ne wmerla Ukrajina
Zona d'urari	UTC+2 UTC+3 (mars fin october)
Numer da l'auto	UA
TLD d'internet	.ua
Preselecziun	+380

L’Ucraina (ucranais Україна Ukrajina [ukrɑˈjinɑ]) è in stadi en l’Europa da l’Ost cun bundant 36 milliuns abitants. Cun ina surfatscha da 603 700 km² sa tracti suenter la Russia dal segund grond stadi da l’Europa e dal sulet dal qual il territori sa chatta dal tuttafatg a l’intern dal continent. Il pajais cunfinescha en l’ost e nordost cun la Russia, en il nord cun la Bielorussia, en il vest cun la Pologna, la Slovachia e l’Ungaria ed en il sidvest cun la Rumenia e la Moldavia. En il sid cunfinescha l’Ucraina cun la Mar Naira e la Mar d’Azov. La chapitala e pli gronda metropola dal pajais è Kiev, ulteriurs centers d’aglomeraziun èn Charkiw, Dnipro, Donezk ed Odessa.

La tradiziun statala maina l’Ucraina, tuttina sco ses stadis vischins Russia e Bielorussia, enavos sin il Reginavel da Kiev medieval. Dapi la fin da quel en rom da l’invasiun dals Mongols en il 13avel tschientaner ha il territori da l’Ucraina tutgà successivamain en parts u dal tuttafatg al domini da la Horda dad aur, da la Pologna-Lituania, da l’Imperi russ e da la monarchia da Habsburg. La Republica populara ucranaisa, fundada il 1917 suenter la Revoluziun d’october en rom da la guerra civila russa, è stada l’emprima emprova da cuntanscher l’independenza statala, ma na controllava per lunschor betg tut ils territoris da l’Ucraina da pli tard. Gia a partir da la fin da schaner/entschatta da favrer 1918 sa chattava Kiev en ils mauns da l’Armada cotschna. Bunamain in onn pli tard è vegnida proclamada il schaner 1919 la Republica socialistica sovietica ucranaisa che cumpigliava territorialmain dal sidvest dal kraj (circul) dal temp zaristic (en il vest dal Dnepr) e da la Russia pitschna cun ils guvernaments Charkow/Charkiw, Poltawa e Tschernigow/Tschernihiw. Cur ch’è sa constituida il 1922 l’Uniun sovietica, è l’Ucraina stada in dals commembers fundaturs. Tar la fundaziun da las Naziuns unidas il 1945 ha Stalin cuntanschì in’atgna commembranza er per las republicas sovieticas Bielorussia ed Ucraina. Il 1954 ha Nikita Chruschtschow suttamess a l’Ucraina la Crim ch’aveva appartegnì fin qua a la Republica socialistica sovietica russa. Pir suenter il declin da l’Uniun sovietica il 1991 è l’Ucraina daventada danovamain suverana, e quai l’emprima giada cun renconuschientscha internaziunala. Sco cuntraprestaziun perquai che l’Ucraina ha desistì sin las armas nuclearas sovieticas staziunadas sin ses territori, han la Russia, ils Stadis Unids e la Gronda Britannia garantì en il Memorandum da Budapest dal 1994 l’autonomia dal pajais en ils cunfins existents.

L’annexiun da la Crim tras la Russia e la guerra en il Donbas han manà a partir dal favrer 2014 ad in conflict tranter ils dus pajais che perdura fin oz. La Crim e parts dal Donbas sa chattan dapi lura sut controlla russa. Ils 21 da favrer 2022 ha la Russia renconuschì las «Republicas popularas» Donezk e Lugansk proclamadas da separatists proruss sco agens stadis, independents da l’Ucraina (per als annectar in pèr mais pli tard formalmain). Ils 24 da favrer 2022 ha cumenzà l’attatga russa sin l’Ucraina; militar russ è penetrà sin territori ucranais tant nà da la Russia sco er da la Bielorussia, da la Mar Naira e dals territoris occupads pli baud. Il president ucranais Wolodymyr Selenskyj ha proclamà il stadi da guerra ed il dretg da guerra.

Suenter che l’Ucraina ha pudì rebatter l’attatga sin la chapitala Kiev, èn las acziuns da guerra sa spustadas per gronda part – abstrahà d’attatgas or da l’aria – sin l’ost e sidost dal pajais. Tenor stimaziuns da l’UNHCR eran registrads il prim da zercladur 2022 en tut l’Europa var 4,7 milliuns Ucranaisas ed Ucranais sco fugitivs. Tut en tut èn bundant 7,9 milliuns umans fugids ed ulteriurs 5,9 milliuns umans èn vegnids stgatschads a l’intern dal pajais. Tenor las Naziuns unida sa tracti dal pli grond moviment da fugia dapi la Segunda Guerra mundiala en tut il mund.

Etimologia

L’emprima menziun dal num ‹ukraina› è da chattar en la Cronica da Hypatius da Kiev da l’onn 1187 e sa referescha al cunfin meridiunal dal principadi da Perejaslawl al flum Sula. Silsuenter cumpara questa noziun en connex cun diversas regiuns da cunfin da la rus, per part er lunsch ordaifer il territori da l’Ucraina odierna.

L’explicaziun etimologica tradiziunala dal num dal pajais renviescha al pled ‹ukraina› che munta en il slav da l’ost vegl ‹territori da cunfin, cunfin militar› (analog al num da ducadi istoric ‹Krain›). La gronda part dals auturs èn da l’avis che quest num existiva l’emprim senza referenza etnica. Damai che la ragisch ‹krai› po muntar tant ‹ur, cunfin› sco er ‹territori, pajais›, datti en l’istoriografia naziunala ina minoritad ch’interpretescha il pled ‹ukraina› en las cronicas dapi il 12avel tschientaner en la muntada ‹domini independent, principadi›.

Geografia

Charta da survista

Var 95 % da l’Ucraina èn situads en il territori da la Planira da l’Europa Orientala, uschia ch’il pajais vegn attribuì quasi exclusivamain a l’Europa da l’Ost. Ils ulteriurs 5 % tutgan tut tenor definiziun tar l’Europa Centrala (las Carpatas e Lwiw) e tar l’Europa dal Sidost (Odessa ed il Budschak). La pli auta muntogna dal pajais è la Howerla en la Tschornohora che cuntanscha in’autezza da 2061nbsp;m. En la vasta planira cuntanscha la cuntrada be autezzas tranter 0 e 200 m, uschia ch’ils flums culan là fitg plaun. En la part centrala dal pajais sa chattan percunter uschenumnadas plattas d’ina autezza tranter 200 e 470 m; qua han ils flums per part chavà profundas chavorgias.

Clima e terren

Abstrahà da las regiuns muntagnardas e da las regiuns da costa en il sidvest e sid, sa lascha l’Ucraina sutdivider areguard il clima, il terren e la vegetaziun en trais zonas grondas. Ils terrens en il nordvest dal pajais èn segnads da las cuntradas da palì che derivan da las avanzadas dals glatschers scandinavs da pli baud. Quests terrens èn da main buna qualitad; ultra da quai è questa regiun stada pertutgada fitg ferm il 1986 da la Catastrofa nucleara da Tschernobyl.

Vers sid e sidost suonda la zona da steppa da guaud. Ils anteriurs guauds èn per gronda part vegnids runcads. En questa regiun sa chattan terrens fitg fritgaivels che tutgan tar ils pli productivs en tut il mund. A quai attribuescha er la quantitad da precipitaziuns optimala tranter 350 e 400 mm e la temperatura che cuntanscha il fanadur en media 20 °C.

La zona da steppa en il sidost è segnada da relativamain paucas precipitaziuns e da stads relativamain chaudas. Ils terrens fritgaivels da questa regiun han ins per gronda part pir pudì trair a niz a partir da la segunda mesadad dal 20avel tschientaner, suenter avair endrizzà cun agid da mirs da serra vasts indrizs da sauar.

Las regiuns da costas sin la Peninsla da al Crim ed en il sidvest da la Bessarabia, il Budschak, èn segnadas d’envierns miaivels e servan surtut a la pumicultura e viticultura.

Auas

Ils gronds flums che percurran il pajais mainan quasi tuts en la Mar Naira; tar quels tutgan Prut, Dnister, il Bug meridiunal, Horyn (vers nord en il Prypjat), Desna, Dnepr e Siwerskyj Donez. En il vest furma il Danubi sur 54 km il cunfin vers la Rumenia. Qua sa chatta er il Lai Jalpuh, il pli grond lai natiral dal pajais.

Il Dnepr, ucranais Dnipro, ha ina lunghezza da 2201 km. El culla tras la Russia, la Bielorussia e la part centrala da l’Ucraina. Suenter la Volga ed il Danubi furma el il terz lung flum da l’Europa, navigabel sin in tschancun da var 1700 km. En l’Ucraina han ins accumulà quel a sis lais artifizials. La pli gronda surfatscha ha quel da Krementschuk (2252 km²) ed il pli grond volum quel da Kachowka (18,2 km³). Il lai da Saporischschja ha ina lunghezza da 65 resp. fin Samara 85 km.

Inslas e peninslas

Il Dnepr a Kiev

Chavals en il territori natiral protegì Askanija-Nowa

En las Carpatas ucranaisas

En la Mar Naira sa chattan tranter auter las inslas Dscharylhatsch, Tusla e l’Insla da las serps che tutga dapi il 1948 tar l’Ucraina. Per lunschor la pli enconuschenta peninsla è la Crim. Quella appartegna dapi il 1954 a l’Ucraina, vegn però controllada dapi il 2014 da la Russia – quai ch’è ord vista dal stadi ucranais e da la gronda maioritad da l’Assamblea generala da las Naziuns unidas in act nungiustifitgà. La pli gronda insla dal Dnepr è Chortyzja sin il territori da la citad da Saporischschja; numerusas ulteriuras inslas da quest flum sa chattan sper Kiev ed en ses delta da sbuccada a la Mar Naira.

Vegetaziun, flora

En las Carpatas existan ils ultims guauds selvadis da l’Europa situads en la zona temprada. Quels tutgan dapi il 2007 tar il Patrimoni natiral mundial da l’UNESCO. Bunamain 16 % da la surfatscha dal pajais èn cuverts cun guaud (surtut faus, tieus, badugns, trembels, ruvers, ogns, fraissens ed ischis). Sper las Carpatas furman il bassin dal Dnepr ed il bassin dal Prypjat ils pli impurtants ecosistems. Tar ils legums cultivads il pli savens tutgan cucumera, tomata, paprica, tschagula, fava ed oberschina. Tipicas sorts da fritgs èn iva, pair, melona, persic, paloga ed apricosa. La planta da niz la pli impurtanta è il furment, daspera vegn er cultivà bler furmental, seghel, ierdi, tartuffels e tirc. La flur-sulegl è la planta naziunala.

Fauna

La varietad da las spezias natirala cumpiglia tranter auter tschiervs, portgs selvadis, visents, lufs ed urs, quai surtut en las zonas da guaud en il vest e nord dal pajais. Luschards, serps e tartarugas èn derasads en l’entir pajais, medemamain fasans e grus. En las mars enturn la Crim èn da chasa differentas spezias da delfins e da balenas.

Protecziun da la natira

Tut en tut existan en l’Ucraina 18 parcs natirals. Suenter grevas catastrofas da l’ambient sco la Catastrofa nucleara da Tschernobyl il 1986 e la cupitga d’ina nav da petroli en la Mar Naira il 2010 ha la Regenza previs refurmas fundamentalas areguard la protecziun da la natira. L’attatga russa dal 2022 ha però muntà per l’Ucraina in grond pass enavos er areguard l’ambient.

Populaziun

Demografia

L’Ucraina dumbrava il 2020 44,1 milliuns abitants. La creschientscha demografica annuala muntava pervi dal surpli da mortoris a −0,6 %. L’aspectativa da vita ha muntà il medem onn 71,2 onns (dunnas: 76,2, umens: 66,4).

Svilup istoric da las minoritads

Avant l’Emprima Guerra mundiala viveva en il territori da l’Ucraina odierna ina minoritad tudestga da pliras tschientmilli persunas; oz èn qua anc var 30 000 fin 40 000.

Fin il 1944 vivevan plirs milliuns Polonais en ils territoris Galizia, Bucovina e Wolhynia che tutgan oz tar l’Ucraina. Il 1944 han surtut en la Wolhynia Ucranais commess vi da la populaziun polonaisa mazzacras cun bundant 40 000 unfrendas, Suenter la guerra è la populaziun polonaisa vegnida stgatschada en rom da l’annexiun dals territoris polonais situads en l’ost dal Bug.

Fin la Segunda Guerra mundiala vivevan en l’Ucraina blers gidieus. Il pajais era in lieu da derasaziun principal da la lingua jiddica. Dal temp d’occupaziun dal Terz Reich è ina gronda part da la populaziun gidieua vegnida assassinada da gruppas d’acziun da la SS. La gronda part dals survivents èn emigrads en ils Stadis Unids ed en l’Israel. Il 2001 vivevan anc var 100 000 Gidieus en l’Ucraina (t.a. il president Wolodymyr Selenskyj). Lur dumber sa diminuescha cuntinuadamain pervi da l’emigraziun e la regressiun da las naschientschas.

Etnias

Etnias tenor regiuns (situaziun dal 2001)

Tenor la dumbraziun dal pievel uffiziala vivevan il 2001 en l’Ucraina 77,8 % Ucranais, 17,3 % Russ e bundant 100 ulteriuras etnias. Las pli grondas da las minoritads eran ils Rumens/Moldavs (508 600), Bieloruss (275 800), Tatars dal Crim (248 200), Bulgars (204 600), Magiars (156 600), Polonais (144 100), Gidieus (103 600) ed Armens (99 900). Cun excepziun da la republica autonoma Crim e da la citad Sewastopol furman ils Ucranais dapertut la maioritad da la populaziun. En questas duas ulteriuras regiuns furman ils Russ per lunschor la maioritad; ulteriuras regiuns cun in’auta quota da populaziun russa èn (tenor la dumbraziun dal pievel dal 2001) ils oblasts Luhansk e Donezk en il sidost dal pajais. Ils Russ vivan en l’Ucraina per gronda part en las citads. En regiuns ruralas èn be 6,9 % da la populaziun russ, entant che la cumpart dals Ucranais cuntanscha la ina valur da 87,0 %.

Linguas

La gronda part da la populaziun ucranaisa sa tant ucranais sco er russ. Suenter l’independenza da l’Ucraina il 1991 ha il russ pers il status d’ina lingua uffiziala. Ina furma orala maschadada da l’ucranais ed il russ, è il surschyk ch’è derasà vastamain.

Derasaziun tranter la populaziun

Dapi l’independenza èn las relaziuns linguisticas sa spustadas a favur da l’ucranais. Il 1989 cumpigliava la cumpart da persunas da lingua materna ucranaisa 64,7 %; tar la dumbraziun dal pievel dal 2001 è quella creschida sin 67,5 %. La cumpart da persunas da lingua materna russa cumpigliava il 1989 32,8 % da l’entira populaziun ed è crudada fin il 2001 sin 29,6 %. Omaduas valurs dal 2001 na correspundan betg a la cumpart dals Ucranais (77,8 %) resp. Russ (17,3 %) dal medem onn. La differenza resulta da quai che 14,8 % dals Ucranais designeschan russ e 3,9 % dals Russ ucranais sco lur lingua materna. In exempel prominent che la naziunalitad e l’appartegnientscha ad ina gruppa linguistica na ston betg correspunder, è la politicra cun ragischs ucranaisas Julija Tymoschenko, la lingua materna da la quala è il russ. Cumparts pli autas da la lingua russa èn resultadas tenor in studi dal 2011 cun dumandar suenter la lingua che vegn discurrida il pli savens a chasa (42,8 % ucranais, 38,7 % russ, 17,1 % omaduas linguas).

Lingua uffiziala e linguas minoritaras

Dapi il 1991 è l’ucranais la suletta lingua uffiziala dal pajais, cumbain che grondas parts da la populaziun han anc pretendì il 2012 da puspè introducir il russ sco segunda lingua uffiziala. Dapi il 1991 è l’ucranais lingua obligatorica en tut la scolas e pli e pli er la lingua d’instrucziun. Bleras scolas autas, surtut en il sectur tecnic, sa servan però en l’instrucziun per gronda part u dal tuttafatg dal russ, damai ch’i manca la litteratura spezialisada en lingua russa.

La dumonda linguistica è in tema spinus en la politica. La Partida da las regiuns, orientada a la Russia, e la Partida communistica èn s’engaschadas a favur da l’egualitad dal russ sco segunda lingua naziunala. Las partidas ‹oranschas›, d’orientaziun occidentala, cun portavuschs sco l’anteriur president Wiktor Juschtschenko e Julija Tymoschenko sco er partidas naziunalisticas han però refusà questa pretensiun. Sco en tut ils secturs da la vita publica e da la societad, ha l’erupziun da la guerra dal 2022 er influenzas sin las linguas, il resultat da las qualas na sa lascha betg prevesair.

L’onn 2005 ha l’Ucraina ratifitgà la Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras. Ina lescha dal 2012/13 ha bain renconuschì 18 linguas sco linguas minoritaras uffizialas. Il 2018 ha il Tribunal constituziunal però declerà questa lescha sco cuntraria a la constituziun e mess ella ord vigur. Il 2017 ha il parlament relaschà ina lescha che restrenscha il diever da linguas minoritaras sco linguas d’instrucziun. La Rumenia e l’Ungaria che tutgan tar las grondas minoritads etnicas en l’Ucraina han protestà adumbatten encunter questa decisiun.

Religiun

Ca. 75 % da las Ucranaisas e dals Ucranais appartegnan a la baselgia ortodoxa. Fin il 2018 ha existì ina separaziun tranter la baselgia ortodoxa ucranaisa sut il patriarcat da Moscau ed ina sut il patriarcat da Kiev ch’è sa furmada suenter il 1991. La baselgia autocefala ucranaisa furmava la terza baselgia ortodoxa dal pajais. Il 2018 han la baselgia ortodoxa ucranaisa e la baselgia autocefala fusiunà; quest pass è bain vegnì legitimà dal patriarcat ecumenic, entant che la baselgia ortodoxa russa ha boicottà la sinoda, en rom da la quala è vegnida decidida la fusiun. Ultra da quai exista dapi il 1596 la baselgia catolic-greca da l’Ucraina; quella suonda bain il ritus ortodox, ma renconuscha la supremazia dal papa ed è unida cun Roma. A quella appartegnan ca. 5,5 miu. cartents, oravant tut en il vest dal pajais.

Daspera datti en l’Ucraina ca 2 miu. muslims (4 %, da quai 1,7 % Tatars), 1,1 miu. cristians catolic-romans (2,4 %, oravant tut Polonais e Tudestgs) sco er 1,2 miu. cristians evangelics (2,7 %), tranter quels sco pli gronda gruppa protestanta ils baptists, e ca. 56 000 fin 140 000 gidieus.

Sanadad

L’aspectativa da vita en l’Ucraina munta a 67,1 onns tar ils umens e 76,9 onns tar las dunnas. L’Ucraina n’enconuscha nagina assicuranza da malsauns obligatorica, perquai na pon blers betg sa prestar operaziuns charas.

La fin dal 2006 eran tenor indicaziuns da l’Organisaziun mundiala da la sanadad (OMS) 0,2 % da l’entira populaziun infectads cun il virus da HI. Tenor stimaziuns dal 2008 era pertutgada 1,7 % da la populaziun creschida da 15 fin 49 onns. L’Ucraina è oramai il pajais da l’Europa ch’è pertutgà il pli fitg dad aids. Tenor stimaziuns dad UN-AIDS vivevan il 2016 en l’Ucraina var 240 000 umans cun HIV, dals quals però be var 139 000 eran registrads uffizialmain.

Istorgia

Antica

Pectoral scitic dal quart tschientaner a.C.

En il territori da l’Ucraina odierna vivevan en il temp tempriv per gronda part pievels indogermans (tranter auter Cimmers, Scits e Sarmats). Ultra da quai èn sa furmadas en il settavel fin sisavel tschientaner a.C. a la costa da la Mar Naira pliras colonias grecas ch’han furmà en il tschintgavel tschientaner a.C. il Reginavel da Bosporus. En il terz e segund tschientaner èn Gots sa domiciliads tranter ils flums Dnestr e Dnepr e sin la Crim. L’onn 375 han ils Huns suttamess quels. L’uschenumnada Champagna selvadia, ils territoris da steppa extendids en il sid dal pajais, han servì sco regiun da transit als Bulgars, Avars, Magiars ed auters pievels.

Temp medieval

La regiun Polesia en il nordvest da l’Ucraina vegn per part considerada en la scienza sco patria oriunda dals Slavs. L’origin da l’Ucraina odierna è, tuttina sco la Russia e la Bielorussia, da chattar en l’emprim stadi ostroslav, la Rus da Kiev. A partir dal 8avel tschientaner èn Vikings navigads sin ils flums da l’Europa Orientala ed èn sa maschadads cun la populaziun maioritara slava. Quests martgadants-guerriers, er numnads Varegs u Rus, èn stads cumpigliads a moda decisiva en la fundaziun da la Rus da Kiev cun centers a Kiev e Nowgorod.

Extensiun da la Rus da Kiev vers 1000 s.C.

La Rus da Kiev ha cuntanschì sia fluriziun en il 10avel ed 11avel tschientaner, suenter avair fatg valair cun agid da campagnas militaras privilegis commerzials a Bizanz e destruì il Reginavel dals Chasars. La cristianisaziun grec-ortodoxa da la Rus a partir da l’onn 988 ha manà ad in temp da fluriziun cultural. En il 12avel tschientaner han las structuras feudalas però manà a process da separaziun. Pervi da la sparpagliaziun politica ha il vegl imperi russ stuì succumber ils onns 1237 fin 1240 a l’invasiun dals Mongols, ils quals han fatg tributara la Rus a lur reginavel da la Horda dad aur. Il nordost da la Rus (ils principadis Wladimir-Susdal, Rjasan e Twer) è restà fin il 1480 sut lur domini, entant ch’il sidvest e la Galizia-Wolhynia èn vegnids en consequenza da las Battaglias a l’Irpen (1321) ed a l’Aua blaua (1362) sut il domini dal gronducadi da la Lituania ch’ha furmà pli tard ensemen cun la Pologna la Republica Pologna-Lituania. En rom da quest svilup èn territoris da l’Ucraina odierna vegnids en il 16avel tschientaner sut domini polonais. En l’ost è il principadi da Wladimir-Susdal sa sviluppà al gronducadi da Moscau, il qual ha unì pass per pass tut ils principadis russ vischins e la finala suttamess il khanat da Kasan tatar. Tras l’extensiun da quel è l’Ucraina daventà in territori da cunfin e da rivalitad tranter la Russia e la Pologna. Da quel temp han ins attribuì a la regiun enturn il curs central dal Dnepr il num fix inuffizial Ukraina (‹regiun da cunfin›), il qual designava fin qua tant en il polonais vegl sco er en il russ vegl differents territoris da cunfin. En la regiun da la Mar Naira è anc sa mantegnì ditg il domini dal khanat da la Crim sut suveranitad osmanica, fin che l’imperi russ ha annectà quest’ultima en il 18avel tschientaner. En la regiun da cunfin tranter la populaziun sedentara en las regiuns cuvertas da guaud e la steppa segnada da la moda da viver da nomad vivevan ils Cosacs slavs che manavan ina vita da chavaltgaders da la steppa e sa chattavan en lita cuntinuada cun ils Tatars da la Crim ch’invadevan d’in cuntin lur spazi da viver. En la Russia eran quai ils Cosacs dal Don, en l’Ucraina ils Cosacs da Saporischschja u dal Dnepr.

Temp modern

La discriminaziun giuridica, il sfruttament economic e la pressiun religiusa sin la populaziun ortodoxa en il sidvest dal pajais han adina puspè manà a sullevaziuns sanguinusas cunter ils magnats e la curuna polonaisa. L’Uniun da Brest dal 1596 ch’ha integrà la baselgia ortodoxa dal lieu en las structuras da la baselgia catolic-romana ha be anc incità la malaveglia. En rom d’ina sullevaziun dal pievel sut il commando dal hetman cosac Bohdan Chmelnyzkyj è l’Ucraina sa deliberada dal domini polonais, ed ils Cosacs da Saporischschja han fundà in stadi independent, il Hetmanat. En rom da la sullevaziun da Chmelnyzkyj èn vegnids mazzacrads gidieus ch’ins considerava sco part dal domini polonais, essend che l’aristocrazia polonaisa sa serviva da quels per incassar taglias. En l’istorgia gidieua sa regordan ins oramai da la sullevaziun sco catastrofa. L’onn 1654 èn ils Cosacs sa suttamess en il Contract da Perejaslaw a la supremazia dal zar russ.

Suenter la mort da Chmelnyzkyj l’onn 1657 è però suandada ina perioda pli lunga che vegn considerada en l’istorgia dal pajais sco ‹ruina›, sco temp da decadenza. La politica exteriura dispitaivla da ses successurs ha spartì il hetmanat, manà a devastaziuns tras guerras civilas ed exponì il pajais a las rivalitads da las pussanzas grondas vischinas. A la fin dals quints è la part da l’Ucraina situada da vart sanestra dal Dnepr cun Kiev restada sut domini russ. Il hetmanat dals Cosacs ha existì qua sco part autonoma da l’Imperi russ fin il temp da regenza da Catarina la Gronda. La part da l’Ucraina situada da vart dretga dal Dnepr è stada l’object da pliras guerras tranter ils Osmans ed ils Polonais; la finala è quella daventada il 1699 ina part da la Pologna-Lituania; il hetmanat en quest territori è vegnì schlià il medem onn. Cur che la Pologna è vegnida dividida la fin dal 18avel tschientaner, è er la part da l’Ucraina situada da vart dretga dal Dnepr vegnida attribuida a la Russia; ils territoris occidentalas Galizia e Bukowina a l’imperi dals Habsburgais. En l’Ucraina dal Sid odierna han pliras guerras tranter ils Tircs ed ils Russ decimà en il decurs dal 18avel tschientaner il territori dals Tatars dal Crim che stevan sut vasalladi osmanic. Questas regiuns èn vegnidas urbarisadas sut Grigori Potjomkin sco Nova Russia e colonisadas cun Cosacs da Saporischschja e colonists da l’Ucraina e da la Russia. Entaifer l’Imperi russ vegnivan ils Ucranais designads sco Russ pitschens, sa referind a la veglia sutdivisiun da las provinzas ecclesiasticas ortodoxas en la Russia pitschna (il coc istoric dal pajais enturn Kiev) e la Russia gronda (ils territoris situads en il nord). Tranter las spartiziuns da la Pologna e la Revoluziun russa ha l’Ucraina ultra da quai fatg part da la zona da colonisaziun gidieua.

En il 19avel tschientaner ha cumenzà a sa manifestar en il territori da l’Ucraina odierna in moviment naziunal. Quella è s’opponida a l’imaginaziun preferida da la regenza zaristica d’ina trinitad dal pievel russ (Russ gronds, Russ pitschens e Bieloruss) ed è sa stentada da furmar ina naziun ‹ucranaisa› e da realisar a la fin in stadi naziunal. Impurtants spierts avantgardists da l’idea naziunala èn stads il scriptur Taras Schewtschenko ed ils istoriografs Mykola (Nikolaj) Kostomarow e Mychajlo Hruschewskyj. En la segunda mesadad dal 19avel tschientaner han las autoritads supprimì il moviment naziunal ucranais cun scumandar scolas e tscherts stampats politics en lingua ucranaisa (enconuschenta da quel temp sco dialect russ pitschen). Per quest motiv è l’accent dal moviment naziunal sa spustà sin la Galizia austriaca; cuntrari a la situaziun en Russia eran ils Ucranais (sut il term general ‹Ruthens›) renconuschids là sco naziunalitad. Cumbain che las libertads e pussaivladads da sa sviluppar culturalmain e politicamain eran qua cleramain pli vastas, n’è la situaziun dals Ucranais er betg stada en Galizia senza problems e tensiuns. La maioritad da la populaziun sa cumponiva numnadamain da polonais etnics e la pussanza politica sa chattava dal tuttafatg en ils mauns da politichers polonais che pratitgavan ina politica consequenta da la polognisaziun. La lingua polonaisa è vegnida declerada sco suletta lingua uffiziala; sco reacziun sin quai è sa furmà en Galizia in moviment russofil ch’ha accentuà ils lioms culturals cun la Russia, ed il qual las autoritads austriacas e polonaisas han observà cun disfidanza.

Emprima Guerra mundiala, guerra civila e cumenzament dal domini sovietic

Depescha en connex cun la Pasch da Brest-Litowsk

L’Emprima Guerra mundiala ha manà ad ina internaziunalisaziun da la dumonda ucranaisa, ma ha a medem temp gì per consequenza che l’Ucraina è vegnida tranter las fronts. In Cussegl ucranais superiura ha declerà l’avust 1914 sia loialitad envers l’Austria-Ungaria. Gia in mais pli tard han truppas russas però conquistà l’ost da la Galizia inclus la chapitala Lemberg (oz Lwiw); instituziuns naziunalas e la lingua ucranaisa èn sinaquai vegnids scumandadas. Suenter la Battaglia sper Gorlice-Tarnów è l’armada russa sa retratga fin il settember 1915 sin l’entira front. Uschia è il territori da l’Ucraina odierna stà fin la fin 1917 territori da guerra. A las Pussanzas centralas èsi reussì d’avanzar fin avant Tarnopol e Dubno e da reconquistar Lemberg, Kolomyja e Czernowitz; bain han cunteroffensivas russas per part gì success, ma fin la stad 1917 èn las truppas russas stadas sfurzadas da sa retrair al flum Sbrutsch (ca. 45 km en l’ost da Tarnopol), il qual aveva furmà avant la guerra il cunfin tranter l’Austria-Ungaria e la Russia. En consequenza dal decret da pasch da Lenin è entrà en vigur il december 1917 l’armistizi.

Gia pli baud, a chaschun da la Revoluziun da favrer 1917, era sa furmada a Kiev la Zentralna Rada ch’ha proclamà ils 25 da schaner 1918 l’independenza e suveranitad da la Republica populara ucranaisa e fundà uschia l’emprim stadi naziunal ucranais. Ils 8 da favrer 1918 han ils bolschevics conquistà Kiev. Ma en il decurs dal favrer e mars è quasi l’entira Ucraina odierna crudada en ils mauns da las Pussanzas centralas. Ils 9 da favrer 1918 ha la Republica populara da l’Ucraina fatg ina pasch separada cun las Pussanzas centralas. A Berlin han ins l’emprim sustegnì las pretensiuns naziunalas sco med da cumbat cunter la Russia. Pli precauts èn ins sa mussads en l’Austria-Ungaria; a Vienna èn ins stads da l’avis ch’i saja pli impurtant da sustegnair en Galizia las tendenzas naziunalas da la Pologna. Tuttina han las Pussanzas centralas puspè installà la Rada e procurà che la Russia sovietica renconuschia en rom dal Contract da pasch da Brest-Litowsk l’Ucraina.

Ma constatond las Pussanzas centralas che la Rada era be parzialmain abla d’agir e betg buna d’ademplir las furniziuns da mangiativas ch’ins aveva spetgà, han ellas sustegnì ils 29 d’avrigl 1918 la destituziun da quella. Enstagl è entrà en uffizi sco hetman l’anteriur general zaristic Pawlo Skoropadskyj. Quel è sa stentà da restaurar il stadi en in senn conservativ e da puspè restituir als gronds proprietaris da terren lur bains. Cun agid da l’apparat administrativ e cun sustegn dals occupants èsi reussì a Skoropadskyj d’etablir per l’emprima giada in ‹Stadi ucranais› (uschia il num uffizial) che s’extendeva dal Don fin al Bug. La politica interna da Skoropadskyj ha però sveglià l’opposiziun da la Rada e da la gronda maioritad dals purs. Medemamain ha il dir reschim d’occupaziun ed il sfruttament da l’Ucraina sveglià la gritta cunter ils Tudestgs; ils 30 da fanadur 1918 èn il schefcumandant Hermann von Eichhorn e ses adjutant daventads a Kiev l’unfrenda d’in attentat. Trais dis suenter l’armistizi da Compiègne, ils 14 da november 1918, è sa furmà a Kiev da circuls da l’opposiziun in’executiva numnada Directori. Truppas ucranaisas han bain smanatschà Kiev, ma han la finala laschà sa retrair las truppas tudestgas, a las qualas è er s’unì Skoropadskyj. Ils 14 da december 1918 ha il Directori furmà a Kiev ina nova regenza.

Ils 22 da schaner 1919 è vegnida decidida l’uniun da la Republica populara ucranaisa e da la Republica populara da l’Ucraina dal Vest. A partir dal mars 1919 han er las dunnas disponì dal dretg da votar general. Il territori da l’Ucraina dal Vest pretendeva però er la Pologna per sai. En rom da la Guerra tranter la Pologna e l’Ucraina è il territori respectiv crudà fin il fanadur 1919 dal tuttafatg en ils mauns da la Pologna; ma curt suenter èn las truppas polonaisas vegnidas stgatschadas en rom da la Guerra tranter la Pologna e l’Uniun sovietica. Sinaquai èn ils territoris da l’Ucraina dal Vest vegnids repartids sin la Pologna, la Rumenia e la Tschecoslovachia, entant che l’Ucraina Centrala, Orientala e dal Sid han fatg part da la Republica sovietica russa. Parallelamain èsi reussì al moviment da Machno en il sidost dal pajais, purtà oravant tut da purs, da realisar ina revoluziun anarchica. L’emprim han ils anarchists gidà ils bolschevics sovietics cunter ils ‹alvs› conservativ-monarchistics dad Anton Denikin; alura èn els però sezs vegnids eliminads dals bolschevics. En il decurs da la guerra civila russa, segnada da success alternants ed ordvart sanguinusa, è la gronda part dal territori da l’Ucraina vegni conquistà da l’Armada cotschna ed integrà sut Leo Trotzki en la Russia sovietica. Cun la fundaziun da l’Uniun sovietica il december 1922 è sa constituida la Republica socialistica sovietica ucranaisa. La politica naziunala bolschevistica da la Korenisazija ha gì a l’entschatta en mira da gudagnar las minoritads per las ideas socialisticas e da flaivlentar a medem temp las forzas reacziunaras che sa stentavan per ina Russia unitara. Fin il 1931 ha perdurà ina politica statala d’ucrainisaziun ch’ha promovì la lingua ucranaisa ed augmentà la cumpars dals Ucranais en la Partida communistica ed en las autoritads.

Per la giuvna Uniun sovietica era l’Ucraina il ‹graner›. Cur che Josef Stalin ha collectivà il 1929 sfurzadamain l’agricultura, è prorutta en l’Ucraina ina fomina ch’è vegnida enconuschenta sut il num holodomor. Tenor stimaziuns actualas ha quella chaschunà en l’Ucraina ca. 3,5 milliuns morts, dapli che en tut ils ulteriurs territoris da l’Uniun sovietica ensemen (autras stimaziuns tanschan da 2,4 milliuns fin 14,5 milliuns unfrendas). Istoriografs ucranais èn da l’avis che la fomina saja vegnida manada natiers intenziunadamain. Lasar Kaganowitsch vala sco responsabel principal per il terror en connex cun la collectivisaziun sfurzada. La valitaziun dals eveniments istorics è però contestada.

Segunda Guerra mundiala

Monument commemorativ che regorda als cumbattants per l’independenza dal 1943 a Swjatogorsk

Il settember 1939 ha la Germania naziunalsocialistica attatgà la Pologna e l’Uniun sovietica invadì sinaquai la Pologna Orientala. Sco ch’ins era sa cunvegnì en il Patg da Hitler e Stalin resp. en il Contract da cunfins ed amicizia tranter la Germania e l’Uniun sovietica, ha l’Uniun sovietica sinaquai annectà ils territoris da l’Ucraina dal Vest che tutgavan dapi il 1921 tar la Pologna. Suenter il cumenzament da la Guerra tranter la Germania e l’Uniun sovietica èn alura truppas tudestgas avanzadas en ils territoris numnads ch’èn daventads l’avust 1941 ina part dal Guvernament general tudestg. La gronda part dal territori da l’Ucraina è stada suttamessa suenter si’occupaziun tras la Wehrmacht dal 1941 fin il 1943/44 sco Reichskommissariat Ukraine ad in’administraziun civila sut il ministeri tudestg per ils territoris da l’ost occupads.

Parts da la populaziun ucranaisa han manà ina guerra da partisans cunters ils occupants tudestgs, auters, oravant tut en la Galizia, han collavurà cun ils Tudestgs. En il vest dal pajais ha l’Armada da sullevaziun ucranaisa cumbattì cunter l’avanzament dals soviets e cunter la populaziun polonaisa. Damai ch’ils commembers da quest’armada clandestina savevan ch’els sajan destinads a la mort en ils mauns da las autoritads sovieticas, hai durà lunsch sur la fin da la Segunda Guerra mundiala or fin ch’els èn stads abattids.

En l’Ucraina han gì lieu da quel temp numerus mazzaments en massa da Gidieus, Polonais, Roma e praschuniers da guerra sovietics (t.a. mazzacra da Babyn Jar). Dapli che dus milliuns Ucranais èn vegnids deportads sco lavurants da l’ost en Germania. Tut en tut ha la Segunda Guerra mundiala chaschunà en l’Ucraina var quatter milliuns unfrendas civilas, da qual radund in e mez milliuns Ucranais gidieus. Quasi l’entira populaziun gidieua è, sch’ella n’era betg fugida, vegnida eliminada. Cun lur tactica da la terra brischada èn vitgs e citads l’emprim vegnids destruids da l’Armada cotschna e silsuenter tals occupants tudestgs tar lur retratga. L’onn 1945 dumbrava l’Ucraina var diesch milliuns persunas senza tetg.

Suenterguerra

Cur ch’il territori statal da la Pologna è sa spustà a la fin da la Segunda Guerra mundiala vers vest, è quasi l’entira populaziun polonaisa vegnida dischlocada, per part er a moda violenta, or dals anteriurs territoris polonais da l’Ucraina dal Vest odierna. En medema moda è la minoritad ucranaisa en Pologna vegnida dischlocada sfurzadamain en l’Ucraina e per part en il vest da la Pologna.

Suenter la guerra è per l’emprima giada stada unida l’entira Ucraina en in stadi, numnadamain en l’Uniun sovietica. Ils 24 d’october 1945 è la Republica socialistica sovietica ucranaisa stada in dals commembers fundaturs da las Naziuns unidas. L’onn 1954, a chaschun dal giubileum da 300 onns da la Cunvegna da Perejaslaw è l’oblast Crim vegnì separà da la Republica russa ed integrà en la Republica ucranaisa.

Fin lunsch viaden il 20avel tschientaner è l’Ucraina stada da tempra purila; alura ha cumenzà ina fasa d’urbanisaziun. Il focus da la regenza sovietica è però stà drizzà ditg sin l’ost da l’Uniun sovietica, uschia ch’il vest – tranter auter l’Ucraina – è stà segnà da structuras plitost flaivlas, malgrà in’emprima unda d’industrialisaziun. Attribuì a quai ha er il fatg ch’il pajais era quasi destruì cumplettamain suenter la fin da la guerra. En rom da la reconstrucziun ed industrialisaziun è la populaziun dal pajais creschida da 36,5 milliuns l’onn 1950 sin 51,7 milliuns l’onn 1989. Suenter il temp d’uffizi da Stalin, segnà da terrur, ha Nikita Chruschtschow integrà dapli Ucranais en ils gremis directivs da la partida; er la pressiun sin ils purs è tschessada. Sin champ cultural han ils aderents d’ina ‹ucrainisaziun› e da la lingua ucranaisa survegnì dapli spazi d’agir. Sut Breschnew, a partir dal 1972, ha puspè gì lieu ina russificaziun pli ferma.

Bandiera da la Republica socialistica sovietica ucranaisa 1949–1991

Las midadas che la perestroica da Michail Gorbatschow ha mess ad ir ils onns 1980 èn sa fatgas valair mo plaunsieu en la politica ucranaisa. En il focus mundial è l’Ucraina surtut stada da quel temp pervi da la Catastrofa nucleara da Tschernobil dals 26 d’avrigl 1986. Ina surfatscha da bunamain 150 000 km² è vegnida contaminada; ils donns chaschunads tras la radioactivitad èn stads enorms tant per ils umans sco er per l’ambient.

Il 1989 èn pliras gruppaziuns d’opposiziun s’unidas a la ‹Ruch› (‹moviment dal pievel›) ed han cuntanschì il mars 1990, a chaschun da las emprimas elecziuns libras, stgars 25 % da las vuschs. Entant che la Ruch ha l’emprim mess l’accent sin temas culturals, è quella sa sviluppada cun il temp al moviment principal d’independenza naziunala, sa mettend en quest reguard en clera opposiziun cunter la la Partida communistica.

Independenza

Cun la fin da l’Uniun sovietica ha l’Ucraina acquistà il december 1991 en rom d’in referendum cun 90,3 % vuschs approvantas si’independenza statala. In’alternativa a l’independenza da l’Ucraina na devi praticamain betg, quai ch’ha contribuì al resultat da votaziun fitg cler. Dapi si’independenza tschertga l’Ucraina si’identitad naziunala e sia rolla internaziunala tranter in’orientaziun vers l’occident (p.ex. en furma d’ina integraziun da l’Ucraina en l’Uniun europeica) ed in’orientaziun orientala, vul dir politicamain vers la Russia. L’Ucraina patescha dapi si’independenza da grevs problems economics e demografics. Il dumber d’abitants è sa sbassà dapi l’independenza per dapli che 6,25 milliuns umans. Il product interiur brut (PIB) dal pajais ha cuntanschì il 2012 be pli 69,3 % da la valur dal 1990. Sa sbassà era il PIB surtut tranter il 1991 ed il 1999. Sa stabilisada è la situaziun pir ditg suenter che la nova valuta, la hrywnja, era crudada fermamain la fin dal 1998, par part en consequenza dal bancrut da daivets russ l’entschatta dal medem onn. Ina da las consequenzas da la politica economica postsovietica dals onns 1990 è stada la privatisaziun en massa da la proprietad dal stadi, da la quala è resortida ina classa d’individis ordvart pussants e ritgs (oligarchs).

D’armas nuclearas disponivan suenter la fin da l’Uniun sovietica sper la Russia er trais auters stadis successurs da l’Uniun da las republicas socialisticas sovieticas (URSS): l’Ucraina, la Bielorussia ed il Kasachstan. En l’Ucraina sa chattava da quel temp cun 1832 detunaturs nuclears il terz grond arsenal dad armas nuclearas en tut il mund. En pli è il potenzial da scienziads nuclears en l’Ucraina vegnì stimà da vart russa sin bundant 1000 persunas. L’Ucraina ha furnì il 1991 a la Russia la gronda part da las armas nuclearas tacticas, ha però salvà las armas nuclearas strategicas e pretendì dal vest per desister da quellas daners e garanzias da segirezza. A basa d’in contract trilateral cun ils Stadis Unids e la Russia èn questas pretensiuns vegnida ademplidas ed il 1996 è l’Ucraina sa declerada libra d’armas nuclearas.

A chaschun da l’elecziuns presidenziala l’onn 2004 e dals protests ch’èn suandads (l’uschenumnada Revoluziun oranscha) è il candidat d’orientaziun occidentala, Wiktor Juschtschenko, sa fatg valair cunter ses concurrent sustegnì da vart russa. Blers observaturs politics han considerà quai sco mument decisiv areguard l’orientaziun futura dal pajais. Als pli impurtants protagonists dal champ oransch, Juschtschenko e Julija Tymoschenko, n’èsi però betg reussì ils proxims onns da sa cunvegnir sin ina via communabla, e bleras speranzas da la populaziun n’èn betg vegnidas ademplidas. La malcuntentientscha e stagnaziun politica ha gì per consequenza ch’il proruss Janukowytsch è daventà il 2010 president.

En plirs pass è sinaquai sa consolidà in autoritarissem, il qual è fruntà be sin resistenza sporadica – l’opposiziun era paralisada pervi da las elecziuns precedentas e la societad civila memia fragmentada. Surtut il Tribunal constitutiv è daventà uschia pli e pli ina marionetta da l’administraziun presidenziala.

Il 2012, en vista a las elecziuns dal parlament, ha il reschim restrenschì las pussaivladads da l’opposiziun; la cumpra da vuschs e manipulaziuns cun dumbrar las vuschs han laschà enavos ils umans dischillusiunads. Damai ch’il domini presidial autoritar pareva en quel mument d’esser consolidà, èn ils moviments da protestas ch’èn suandads vegnids tant pli nunspetgadamain.

Svilup dals ultims onns

Protestas dal 2013 a Kiev

Il november 2013, cur che l’Ucraina ha suspendì sut squitsch da vart da la Russia da suttascriver in contract d’associaziun cun l’Uniun europeica, han cumenzà ils protests ch’èn vegnids enconuschents sut il num Euromaidan. Ils protests èn er sa drizzads cunter la corrupziun ch’era derasada vastamain. Il favrer han ins cuntanschì ina cunvegna ch’ha previs da returnar tar l’anteriura constituziun ch’era stada en vigur fin il 2010 e da destituir facticamain Wiktor Janukowytsch; quel è sinaquai fugì en Russia.

Il favrer 2014 è vegnida instituida ina regenza transitorica sut Arsenij Jazenjuk. En l’ulteriura decurs ha la Russia annectà gia il mars dal medem onn cuntrari al dretg internaziunal la Crim ed en l’ost da l’Ucraina hai dà moviments da secessiun ch’èn ids a finir en in conflict armà che perdura dapi lura.

La ierta da la presidenza da stadi autoritara ed il conflict cun la Russia (ch’ha tranter auter manà ad embargos e plants da vart da Gazprom) ha impedì che l’Ucraina possia sa revegnir economicamain. Il november 2018 ha il parlament ucranais proclamà per 30 dis il stadi d’urgenza. Quai sco reacziun sin provocaziuns da vart da la guardia da costa russa envers navs ucranaisas e la concentraziun da truppas russas per lung da la costa dal pajais.

Il matg 2019 ha Wolodymyr Selenskyj gudagnà l’elecziun presidenziala cunter Poroschenko ch’era stà president dapi il 2014. Sco emprima sfida ha el gì da manischar la pandemia da Covid-19.

Il privel d’ina invasiun russa è alura danovamain sa manifestà la primavaira 2021 en vista a la preschientscha da grondas unitads da truppas per lung dals cunfins. Ils 21 da favrer 2002 ha Wladimir Putin suttascrit in decret cun il qual el ha renconuschì la secessiun da las regiuns orientalas da l’Ucraina sco Republica populara Donezk e Republica populara Lugansk.

Ils 24 da favrer 2022 ha la Russia attatgà l’Ucraina tant nà dal territori statal russ, da la Peninsla dal Crim annectada sco er dal stadi vischin Bielorussia ed ha cumenzà a bumbardar citads ucranaisas. Il president ucranais ha sinaquai proclamà il stadi da guerra. En consequenza da las attatgas en plirs milliuns umans fugids or da l’Ucraina, surtut en la Pologna, la Russia e la Germania. Ils 30 da settember 2022 ha la Russia annectà parts da l’Ucraina dal Sid e da l’Ost. Fin l’onn 2024 èn plirs dieschmilli schuldads ucranais e millis fin dieschmillis civilists daventads da vart ucranaisa unfrenda da la guerra.

Consequenzas sin l’identitad sco burgaisas e burgais da l’Ucraina

Cun l’Euromaidan ha inizià ina midada d’identitad ch’è anc s’accelerada dapi l’invasiun. Gia dapi l’onn 2000 han demoscops dumandà ils Ucranais co ch’els vesian sasezs, als purschend pliras opziuns d’identitad locala, subnaziunala, naziunala e globala. En il decurs dals emprims dus decennis è la cumpart da quels ch’han considerà sasezs en emprima lingia sco «burgais da l’Ucraina» creschì da 41 % sin 65 % curt avant l’invasiun. Silsuenter è quest dumber anc ina giada creschì entaifer curt temp sin 85 %.

L’offensiva russa ha manà en l’Ucraina sin plirs champs ad ina derussificaziun. Sut la noziun da la decommunisaziun han ins demontà u transferì en museums monuments sovietics u tals che regordan a persunalitads russas. L’avust 2022 era ina maioritad da 6,5 milliuns Ucranais s’exprimida en rom d’ina votaziun digitala per renumnar vias, ils nums da las qualas regordan a persunalitads russas e sovieticas ubain a propugnaturs dal communissem. Per lescha èn sinaquai vegnids scumandads l’avrigl 2023 nums da vias e da lieus en lingua russa u che sa refereschan a la Russia; enconuschientschas da la lingua e da l’istorgia ucranaisa èn da l’autra vart vegnidas fixadas sco premissas per pudair obtegnair la naziunalitad ucranaisa. Enfin la fin da november 2022 èn, tenor indicaziuns da la regenza ucranaisa, vegnids allontanads or da las bibliotecas en l’Ucraina var 19 milliuns cudeschs che derivavan da l’èra sovietica e/u ch’eran scrits en lingua russa.

Tenor indicaziuns da las Naziuns unidas, da la Banca mundiala e da la regenza ucranaisa han ils donns da guerra materials muntà enfin la fin dal 2023 a almain 152 milliardas dollars. Per la reconstrucziun vegn fatg quint cun custs da bunamain 500 milliardas dollars.

Politica

Sistem politic

Tenor la constituziun è l’Ucraina in stadi unitar democratic e republican, organisà sco stadi social e da dretg e munì cun in sistem guvernamental semipresidenzial. Schef dal stadi è il president, la regenza (il cussegl dals ministers) vegn manà d’in primminister. Sulettamain la Republica autonoma da la Crim aveva (ed ha de jure anc adina) il dretg da disponer d’ina constituziun, regenza e legislaziun parzialmain autonoma.

Constituziun

La constituziun dal 1710

La constituziun da Pylyp Orlyks dal 1710 ha, anc avant Montesquieu, previs la separaziun da las pussanzas en legislativa, executiva e giudicativa e vegn designada sco «emprima constituziun da l’Europa». A quella sa refereschan ils Ucranais cur ch’i sa tracta da giustifitgar e formular l’atgna statalitad democratica.

La constituziun actuala deriva dal 1996. D’interpretar quella e da controllar che l’agir statal correspundia a las intenziuns da quella cumpeta al Tribunal constituziunal da l’Ucraina.

Per midadas da la constituziun è il parlament responsabel. Quellas ston vegnir decididas cun ina maioritad da dus terzs e silsuenter relaschadas en furma da lescha entras il president. Midadas che tangheschan ils princips fundamentals dal stadi han ultra da quai da vegnir suttamessas a las burgaisas e burgais en furma da referendum.

President

Il president da l’Ucraina è schef da stadi e represchenta il pajais a l’intern sco er, tenor dretg internaziunal, vers l’exteriur. El duai defender l’integritad e suveranitad territoriala da l’Ucraina e stat a la testa da l’executiva.

Las incumbensas dal president cumpiglian la nominaziun dal primminister, l’execuziun da las leschas dal parlament, inclus il dretg da veto cunter decisiuns dal parlament, l’installaziun da dretgiras, il presidi dal cussegl da segirezza e da defensiun naziunal ed il commando superiur da las forzas armadas da l’Ucraina.

Il president vegn elegì per in temp d’uffizi da tschintg nons en elecziun directas tras il pievel. In candidat dastga exequir maximalmain dus temps d’uffizi consecutivs.

Parlament

La Werchowna Rada (Cussegl superiur) è il parlament d’ina chombra da l’Ucraina. Ad ella cumpeta tutta pussanza legislativa en il pajais. Las deputadas ed ils deputads vegnan elegids mintga tschintg onns en elecziun directa tras il pievel.

Tar las incumbensas dal parlament tutgan la legislaziun, la decisiun davart midadas constituziunalas e referendums, la deliberaziun dal budget statal, l’approvaziun dal primminister e dals funcziunaris ch’il president nominescha, la decisiun davart il program da la regenza e la controlla da la lavur dal president e dal cussegl dals ministers.

Regenza

Il Cussegl dals ministers sa cumpona dal primminister, da divers viceministers e dals ulteriurs ministers. Il primminister vegn nominà dal president cun consentiment dal parlament, ils ulteriurs commembers dal president sin proposta dal primminister. Il temp d’uffizi dal cussegl è lià vi dal temp d’uffizi dal primminister. La Werchowna Rada po exprimer in votum da disfidanza cunter il primminister, uschia ch’il president è obligà da relaschar l’entir cussegl. Tras quest sistem da nominaziun e relaschada dependa il cussegl dals ministers tant da maioritads en il parlament sco er dal sustegn da vart dal president.

Elecziuns e partidas politicas

Tant las elecziun dal president e dal parlament ed ils referendums sco er las elecziuns communalas vegnan organisadas e realisadas tras la cumissiun electorala centrala a Kiev. Quella sa cumpona da 15 commembers e vegn elegida da la Werchowna Rada per in temp d’uffizi da mintgamai set onns.

La cuntrada politica dal pajais è caracterisada da partidas che sa furman e sa collian adina puspè da nov. Uschia è la politica savens segnada pli ferm da la cuntinuitad da politicras e politichers carismatics che da singulas gruppaziuns. In criteri central per posiziunar las partidas entaifer il spectrum politic furma lur posiziun envers l’Uniun europeica resp. envers la Russia. Il mars 2022 ha il president Selenskyj scumandà intginas partidas prorussas, tranter quellas duas ch’eran represchentadas en il parlament, cun l’argument che lur lavur haja en mira da divider il pajais u da collavurar cun la Russia. Il scumonda duaja restar en vigur uschè ditg ch’il pajais sa chattia en stadi da guerra.

Indizis politics

Tenor ils indizis politics d’organisaziuns nunguvernamentalas sa chatta l’Ucraina – situaziun dal 2022 – sin plazza 92 da 179 stadis areguard la stabilitad dal pajais (Fragile States Index), sin plazza 82 da 167 areguard l’index da democrazia, sin plazza 61 da 100 areguard il status da libertad (Freedom in the World Index), sin plazza 79 da 180 areguard la libertad da pressa e sin plazza 116 da 180 areguard la percepziun da la corrupziun.

Sutdivisiun administrativa

Sutdivisiun administrativa

L’Ucraina è in stadi unitar, ils oblasts e las communas han gì sur lung temp be fitg pitschnas cumpetenzas. In process da surdar dapli cumpetenza a las communas e da laschar ina part da las taglias als oblasts è vegnì inizià il 2014.

L’Ucraina è dividida en 24 oblasts (regiuns administrativas u districts), la republica autonoma Crim e duas citads cun status spezial, Kiev e Sewastopol (sin la Peninsla da la Crim).

Dapi l’annexiun da la Crim tras la Russia l’onn 2014 na po la regenza a Kiev betg pli exequir la suveranitad territoriala sur la Peninsla Crim e la citad Sewastopol. Il medem vala dapi il cumenzament da la guerra en il Donbas il 2014 per parts dals oblasts Donezk e Luhansk e dapi l’invasiun russa dal 2022 er per part dals oblasts Cherson e Saporischschja.

Las pli grondas citads dal pajais èn (mintgamai cun il dumber d’abitants il 2017): Kiev (2 925 760), Charkiw (1 439 036), Odessa (1 010 783), Dnipro (976 525), Donezk (927 201), Saporischschja (750 685), Lwiw (Lemberg) (727 968), Krywyj Rih (636 294), Mykolajiw (490 762), Mariupol (449 498), Sewastopol (382 878), Luhansk (413 370).

Politica exteriura

La politica exteriura da l’Ucraina durant ils emprims onns suenter l’independenza statala han politichers ucranais designà sco «multivectoriala»; observaturs politics da l’exteriur l’han savens percepì sco eterogena. D’ina vart vuleva l’Ucraina s’avischinar a la NATO e l’Uniun europeica, da l’autra vart eran bunas relaziuns tar il grond vischin Russia da muntada elementara per il pajais. Pir il president Wiktor Juschtschenko ha declerà l’entschatta 2005 a chaschun da si’entrada en uffizi sco finamira politica da vulair s’orientar vers il vest e da prender en mira la commembranza da ses pajais en l’UE. Sa mussond en il decurs dals proxims onns che l’Ucraina n’aveva da quel temp naginas perspectivas realisticas d’entrar en l’UE, è Juschtschenko sa stentà il 2008 ch’il pajais daventia svelt commember da la NATO. Malgrà il sustegn dals Stadis Unids n’è però vegnida prendida nagina decisiun formala davart in status d’adesiun immediat per l’Ucraina, quai ch’ha de facto correspundì ad ina refusa da la dumonda d’adesiun.

A chaschun da las elecziuns presidenzialas dal 2010 èn ils quatter candidats principals Wiktor Janukowytsch, Julija Tymoschenko, Serhij Tihipko ed Arsenij Jazenjuk s’exprimids persuenter d’introducir en l’Ucraina «standards europeics». Els tuts vulevan s’avischinar a l’UE, mantegnend però a medem temp bunas relaziuns cun la Russia.

Il president novelegì Janukowytsch ha declerà cun entrar en uffizi che l’Ucraina veglia esser in pajais nunallià che sa chapeschia sco «punt tranter la Russia e l’UE». Ina commembranza en la NATO ha el refusà cleramain. Ina cunvegna d’associaziun previsa cun l’UE ha Janukowytsch tegnì enavos ed empruvà da s’orientar pli ferm a la Russia.

Il 2017 ha il parlament ucranais alura puspè declerà la commembranza en la NATO sco finamira da la politica exteriura. Il contract d’amicizia, collavuraziun e partenadi tranter l’Ucraina e la Russia dal 1997 n’ha l’Ucraina betg prolungà il 2019. Il favrer 2019 è la finamira d’ina commembranza tant en la NATO sco er en l’UE vegnida fixada en la constituziun.

Muntada geopolitica da l’Ucraina

Il politolog polonais e cussegliader da la regenza americana Zbigniew Brzeziński ha preschentà il 1997 en ‹The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives› ina geostrategia per ils Stadis Unids. La finamira da sia visiun era quella da segirar en in emprim pass als Stadis Unids la posiziun predominanta globala envers in cuntrapais eurasian pussaivel e d’etablir a lunga vista in nov urden global cooperativ. En connex cun l’emprima finamira eri tenor Brzeziński decisiv da localisar impurtants acturs geostrategics en l’Eurasia. El ha distinguì la Russia sco in tal actur impurtant en l’Eurasia e considerà en quest connex l’Ucraina sco pajais-clav geopolitic, «perquai che gia sia pura existenza sco stadi independenza contribuescha a transfurmar la Russia. Senza l’Ucraina n’è la Russia nagin imperi eurasian pli. (...) Duess la Russia però recuperar il domini sur l’Ucraina cun ses 52 milliuns abitants, impurtants resursas mineralas e l’access a la Mar Naira, dispona la Russia automaticamain dals meds da daventar in imperi pussant che s’extenda sur l’Europa e l’Asia. Perdess l’Ucraina si’independenza, avess quai consequenzas imminentas per l’Europa Centrala e faschess da la Pologna in pajais-clav geopolitic al cunfin oriental d’ina Europa unida.»

Ils Stadis Unids duain sa stentar che la Russia n’ageschia betg a moda imperialistica, mabain sa midia e sa decidia la finala per ils Stadis Unids e l’Europa er sche la NATO e l’Uniun europeica expandeschian. Per cuntanscher questa finamira duaja il vest per l’ina empruvar da cooperar pli stretg cun la Russia, per l’autra sustegnair ils novs stadis postsovietics. Brzeziński ha stimà ch’il vest possia cumenzar tranter il 2005 ed il 2015 ad integrar l’Ucraina pass per pass en la NATO e l’UE. El ha fatg quint che la Russia vegnia ad avair fadia d’acceptar quest quint. Gist en quai ha el però er vis la prova da vardad, schebain la Russia sa defineschia da nov e sa decidia per il vest, ubain sch’ella veglia persequitar ina rolla eurasiana plitost isolada. Er sch’i na duess betg reussir al vest da sa metter en bunas relaziuns cun la Russia, cusseglia Brzeziński ch’il vest integreschia l’Ucraina en sias allianzas per prevegnir ad in imperialissem russ privlus.

Collavuraziun cun l’Uniun europeica

President Wolodymyr Selenskyj ed Ursula von der Leyen, presidenta da la Cumissiun europeica, a Brüssel, favrer 2023

L’Uniun europeica ha deliberà la fin dal 2004 in plan d’acziun per ina pli stretga collavuraziun cun l’Ucraina en rom a da l’uschenumnada politica da buna vischinanza. Sco prioritads han ins tranter auter definì da promover l’adesiun da l’Ucraina a l’Organisaziun mundiala da commerzi (OMC) e da reducir cuntinuadamain ils impediments en il commerzi bilateral; d’adattar pass per pass las leschas, normas e standards da l’Ucraina a l’Uniun europeica; da manar contractivas davart dumondas d’occupaziun cun porscher pussaivladads a burgais da l’Ucraina da lavurar en l’Uniun europeica; da simplifitgar la procedura da conceder visums; da meglierar il clima d’investiziun, tranter auter cun stgaffir cundiziuns economicas transparentas, reducir la birocrazia e cumbatter la corrupziun.

Il 2014 han l’UE e l’Ucraina suttascrit ina cunvegna d’associaziun che cumpiglia aspects politics ed economics. L’atun 2018 ha il parlament ucranais alura fixà en la constituziun sco finamiras a mesa vista tant l’adesiun a l’Uniun europeica sco er a la NATO. Tenor enquistas fatgas da quel temp, gievan 58 % da la populaziun d’accord cun questas intenziuns.

Politica da segirezza

Giustia e polizia

Las dretgiras en l’Ucraina èn formalmain bain independentas; en la pratica è la separaziun tranter la giurisdicziun, la politica e l’economia però manglusa. Adina puspè vegnan a la glisch cas da corrupziun. Il medem vala per la polizia.

Militar e stadi da guerra

Las forzas armadas da l’Ucraina disponivan il 2005 cun ca. 618 milliuns dollars d’in dals pli pitschens budgets en tut l’Europa, oravant tut sch’ins tegna quint da la grondezza da las truppas cun 191 000 schuldads activs ed in milliun reservists. Fin il 2013 era il budget da defensiun creschì sin 4,88 milliardas dollars. L’armament è per gronda part anc d’origin sovietic.

Las forzas armadas sa cumponivan da las forzas terrestras cun ca. 88 500, l’aviatica militar cun ca. 51 500 e la marina cun ca. 17 500 schuldads

Il servetsch militar è obligatoric per ils umens ch’han cuntanschì il 18avel onn da vita e dura tut en tut nov mais. Il 2014 dueva l’obligaziun al servetsch militar vegnir abolida ed instradada la transiziun vers in’armada professiunala. Perquai che la «situaziun da segirezza è sa pegiurada en l’ost e sid dal pajais» han umens en la vegliadetgna tranter 18 e 25 onns puspè stuì prestar a partir dal matg 2014 lur servetsch obligatoric.

La notg dals 24 da favrer 2022, suenter l’invasiun da truppas russas en l’Ucraina, ha il president Selenskyj proclamà il stadi da guerra ed il dretg da guerra. La stad 2022 èn las truppas vegnidas augmentadas sin ca. 500 000 schuldads.

Budget statal

Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas da var 31,6 milliardas dollars ed entradas da ca. 29,8 milliardas dollars. Da quai resulta in deficit en l’autezza da 6,5 % dal product naziunal brut (PNB).

Ils debits dal stadi han muntà il 2009 ca. 35,1 milliardas dollars u 30 % dal PNB. En il decurs dals onns 2010 èn quels creschids sin bundant 70 % dal PNB, han però pudì vegnir sbassads a l’entschatta dals onns 2020 sin sut 50 % dal PNB.

Dretgs umans

Human Rights Watch ha crititgà la sentenzia cunter l’anteriura primministra Julija Tymoschenko e pretendì in inquisiziun pervi da maltractaments presumtivs en praschun.

En il conflict en l’Ucraina da l’Ost dapi il 2014 ha Amnesty International reproschà tant als separatists armads sco er a schuldads da la regenza violaziuns massivas dals dretgs umans. Activists, demonstrants u ostagis che sajan vegnids en ils mauns d’ina da las partidas dal conflict sajan vegnids maltractads e torturads. Las unfrendas sajan savens civilists. Er las Naziuns unidas han crititgà la situaziun dals dretgs umans tant sut la regenza ucranaisa sco er en il territoris sut domini dals separatists.

Perquai che las refurmas che duevan meglierar il stadi da dretg stagnavan, ha il Fond monetar internaziunal (FMI) bloccà il 2017 credits d’agid. Da reducir la corrupziun è surtut reducì cun avrir ils martgads, per exempel sin ils sectur d’energia e da las bancas. Cun in sistem da restituziun da taglias han ins empruvà da far frunt a las pussaivladads da corrupziun tranter ils funcziunaris. Entradas en l’autezza da pliras milliardas dollars ad onn perdia il stadi ultra da quai pervi da fraud a la duana.

Economia

Tenor indicaziuns da la Banca mundiala muntava il dumber cumplessiv da forzas da lavur l’onn 1992 radund 24,3 milliuns ed è crudà fin il 2021 cuntinuadamain sin 20,3 milliuns. La quota da dischoccupaziun muntava il 2021 a 9,8 %. A l’entschatta dals onns 2000 eran ca. 27 % da las forzas da lavur occupadas en l’agricultura, fin il 2019 è questa quota sa sbassada sin 14 %. En l’industria eran quai il 1991 ca. 29,5 %, tranter il 2000 ed il 2019 fluctuescha la cifra tranter 24,5 e 26 %. La cumpart da forzas da lavur en il sectur da servetschs è creschì cuntinuadamain da 46 % il 1991 sin var 61 % il 2019.

L’Ucraina dispona cun 56 % da sia surfatscha da la pli auta cumpart da terren arabel en tut il mund. Mintg’onn producescha il pajais radund 60 milliuns tonnas granezza (l’onn da record 2019 schizunt 75 milliuns tonnas), spezialmain tirc, furment e ierdi. Da quai vegnan exportads bundant 50 %, uschia ch’il pajais figurava il 2012 sin la setavla plazza dals producents da granezza en tut il mund. Gia dapi intgins decennis ha l’agricultura però er da sbatter cun l’erosiun dal terren.

In problem entaifer l’economia publica furma l’economia zuppada ch’ha cumpiglià tranter il 2009 ed il 2016 valurs tranter 34 e 43% dal product interiur brut uffizial. Dal 2004 fin il 2016 era radund mintga tschintgavla fin quarta persuna cun activitad da gudogn engaschada en il sectur informal.

Tar ils pli impurtants products d’export tutgan (situaziun dal 2019-2021): tirc, sems da flur-sulegl ed ielis vegetals, minerals da fier, furment, products mezfinids da fier u atschal, metals laminads, cabels e fildaroms isolads, sems da ravun. Importà ha l’Ucraina en il medem interval petroli, vehichels motorisads, gas, charvun, medicaments, apparats electrics, pesticids, ladim, apparats d’EED e tractors.

A partir dal 2013 èn ils partenaris da commerzi principals sa midads: al lieu da l’orientaziun vers la Russia èn ils stadis da l’Uniun europeica daventads adina pli impurtants. Entant che las relaziuns commerzialas cun l’UE èn vegnidas liberalisadas pli e pli, è la convenziun da commerzi liber tranter l’Ucraina e la Russia vegnida sistida.

Areguard las pajas exista en l’Ucraina ina divergenza tranter l’ost pli ritg, industrialisà ed il vest pli pover, da tempra agricula (situaziun dal 2008). Plinavant existan tschintg inslas ch’èn orientadas fitg ferm als servetschs: a Kiev e Charkiw èn quai oravant tut servetschs da finanzas e da consum; en trais regiuns en il sid servetschs da transport e servetschs socials publics. Blers abitants da regiuns ruralas e per part er en las citads pratitgeschan economia da subsistenza per pudair sa proveder cun mangiativas. Quai als gida da surmuntar temps da crisa sco en ils onns 1990 u il 2014/15.

Tenor il Forum economic mundial sa chattava l’Ucraina il 2017/18 sin plazza 81 da 137 areguard sia cumpetitivitad. Tenor l’index da libertad economica dal Heritage Foundation sa chattava l’Ucraina l’onn 2021 sin plazza 127 da 178 stadis.

Svilup economic

Transfurmaziun

Ovra atomara da Saporischschja

Gia dal temp da l’Uniun sovietica han existì acturs d’economia privata; quels agivan però a moda illegala en l’economia zuppada. La fin dals onns 1980 ha il stadi lubì pitschnas interpresas ed associaziuns privatas. L’onn 1990 ha il parlament ucranais deliberà ina lescha davart l’autonomia economica dal pajais; quella ha admess il possess privat e la concurrenza e furmà la basa per la privatisaziun da l’economia publica en ils onns 1990. Entant che la cumpart dal stadi al product interiur brut ha muntà il 1991 a 100 %, è questa valur crudada fin il 2020 sut 10 %. Fin il 2005 èn vegnidas privatisadas ca. 85 % da las abitaziuns statals (var 5,9 milliuns unitads). Il terren agricul ha il stadi bain privatisà gia ils onns 1990; il 2001 ha el però limità il commerzi cun quel e pir il 2020 ha il parlament deliberà ina lescha ch’ha admess als proprietaris da terren dretgs cumplains.

La privatisaziun ha manà ad in’auta concentraziuns: il 2007 generavan las 75 interpresas las pli grondas bundant dus terzs dal product interiur brut. La moda e maniera co ch’il stadi ha realisà la privatisaziun ha favurisà che tscherts acturs èn s’enritgids ed avanzads ad oligarchs. Suenter ch’intgins commembers da la classa dirigenta communistica avevan gia accumulà chapital, èn els sa profitads da quel per acquistar a moda relativamain favuraivla interpresas statalas. En il decurs dals onns han ils oligarchs extendì lur influenza sur l’economia or sin secturs da la societad sco cultura e sport; ed entaifer la politica han blers dad els sustegnì la vieuta instituziunala e la Revoluziun oranscha. Per motivs economics èn els s’interessads per in’avischinaziun dal pajais a l’Uniun europeica: instituziuns tenor il model occidental purschevan ad els meglras pussaivladads da proteger lur facultad ed ultra da quai furmava l’Uniun europeica sco martgà d’export attractiv.

Creschientscha e crisas

Bain han la Banca mundiala ed il Fond monetar internaziunal sustegnì la regenza ucranaisa durant la transfurmaziun economica; ma en il decurs dals onns 1990 è il product interiur brut per chau tuttina crudà pli ferm ch’en auters stadis e l’inflaziun creschida pli ferm. Cumpareglià cun auters pajais è l’economia publica ucranaisa sa revegnida fitg plaun da la transfurmaziun a l’economia da martgà. Tenor stimaziuns da la Banca mundiala n’aveva l’economia publica ucranaisa betg anc cuntanschì il 2020 il nivel dal product interiur brut per chau dal 1990, e quai cumbain che la populaziun è sa sminuida dapi lura per ca. 10 milliuns.

Il privel da guerra a l’entschatta dal 2022 ha augmentà l’inflaziun sin 10 %, uschia che la banca centrala ha auzà massivamain il tschains directiv. A medem temp han investurs da l’exteriur prelevà massivamain daners. L’UE da sia vart ha reagì cun conceder agids immediats en l’autezza da 1,2 milliardas euros.

Las consequenzas da la guerra sin l’economia publica èn stadas da l’entschatta ennà massivas: en il segund quartal dal 2022 è il product interiur brut sa sbassà en congual cun l’onn precedent per ca. 37,2 %. Il deficit dal budget statal è creschì fitg ferm; l’avust 2022 èn vegnidas impundidas ca. 46 % da las finanzas publicas per il militar. Medemamain èn sa sbassadas las entradas statalas. Il stadi è oramai stà dependent dal sustegn finanzial dals partenaris occidentals. Ils donaturs principals èn surtut stads l’Uniun europeica, ils Stadis Unids, il Fond monetar internaziunal e la Banca mundiala. En il decurs da la guerra èn blers meds da producziun e l’infrastructura vegnids destruids. Ca. set milliuns umans èn fugids or da l’Ucraina en l’exteriur e ca. set milliuns valan sco fugitivs a l’intern dal pajais. Quai ha sbassà fermamain tant il consum privat sco er la purschida da forzas da lavur. In’ulteriura difficultad per l’economia ucranaisa è il fatg che la Russia impedescha l’impurtant commerzi maritim tras la Mar Naira.

Medias

En in rapport dal 2017 è l’organisaziun nunguvernamentala internaziunala Freedom House sa mussada preoccupada areguard la situaziun da segirezza da las schurnalistas e schurnalists en l’Ucraina. Tant en ils territoris sut controlla da separatists russ sco er en las autras parts dal pajais sajan adina puspè da constatar intimidaziuns e violenza cunter schurnalists.

Dapi il cumenzament da la guerra il 2022 emettan las novitads in program unitar, influenzà da l’uffizi presidial. Tenor l’organisaziun internaziunala Reporters senza cunfins èn las emissiuns d’infurmaziun en l’Ucraina sa suttamessas uschia ad in’autocensura che pudess periclitar la diversitad da medias e d’opiniuns. Abstrahà da quai constatescha l’organisaziun ch’i dat vinavant en l’Ucraina ina gronda varietad da medias e bun schurnalissem da qualitad. Il 2023 han ins pudì constatar che las quotas d’aspectaturs dals programs da novitads unifurmads èn sa sbassadas sin 30 %. Percunter è s’augmentà fitg ferm il diever dal servetsch da messenger Telegram (ils onns 2020–2023 da 20 sin 72 %). Sur chanals sa laschan abunar là a moda anonima novitads da tut gener.

L’agentura da novitads statala sa numna UKRINFORM; quella exista dapi il 1918 e producescha mintga di var 300 novitads. Daspera datti er in dumber considerabel d’agenturas da novitads privata, per part però sut la controlla d’oligarchs.

La Nazionalna Telekompanija Ukrajiny è la televisiun statala. Quella emetta dapi il 1965 il sulet program da televisiun statal UA:Perschyj. Dapi il 1993 existan daspera er blers emetturs privats. Il favrer 2021 ha president Selenskyj relaschà in scumond da trais emetturs da novitads, perquai che quels pericliteschian la segirezza naziunala e derasian propaganda russa.

Ukrajinske Radio è il radio statal da l’Ucraina; a quel appartegna er il servetsch da l’exteriur Radio Ukraine International. Daspera existan numerus emetturs da radio privats.

La cumpart da la populaziun che fa diever da l’internet muntava il 2006 a 5 %. Fin il 2010 è questa cifra creschida sin bundant 49 % ed il 2015 sin 75 %. En congual cun auters stadis sa servan en l’Ucraina fitg bleras persunas da plattafurmas online che porschan lavur. Uschia eran per exempel registradas tranter il 2012 ed il 2017 be sin la plattafurma upwork.com var 180 000 persunas da l’Ucraina ch’han fadià en tut var 262 milliuns dollars.

Tecnologia d’infurmaziun

Il sectur dad IT ha cuntanschì il 2021 ina cumpart da 4 % al product naziunal brut. L’Ucraina era avanzada fin avant la guerra ad in lieu tschertgà per l’outsourcing da servetschs dad IT. Ils servetschs correspundents vegnan surtut exportads en ils stadis da l’Uniun europeica ed en ils Stadis Unids. Tranter il 2010 ed il 2021 è la cumpart dals servetschs d’infurmaziun e da communicaziun che vegnan exportads creschida da 3,9 % sin 38,1 %. Il 2021 han quests exports cuntanschì ina valur da 7,11 milliardas dollars (per cumparegliar: Pologna 11, 6 milliardas, Rumenia 8,25 milliardas, Republica Tscheca 6,2 milliardas).

Ina gronda part da las interpresas che sviluppan software sa chattan oravant tut a Kiev, Charkiw, Lwiw, Dnipro, Donezk e Simferopol (Crim). La fin dal 2021 eran engaschads en l’industria dad IT var 250 000 inschigners e programmaders. Il stadi sustegna il svilup da quest sectur cun porscher relaziuns fiscalas favuraivlas.

Turissem

L’uschenumnà Gnieu da randulinas sin la Peninsla da la Crim

L’onn 2017 ha la cumpart da l’industria da turissem al product naziunal brut muntà var 5,7 %. Igl è quai ina valur cleramain sut la media dals stadis da l’Uniun europeica cun 10,2 %. L’onn 2018 ha var 14,2 milliuns turists visità l’Ucraina.

In impurtant lieu da destinaziun turistic en l’Ucraina furma la chapitala Kiev cun sias attracziuns istoricas ma er cun ina vita culturala pulsanta. Sco territori da recreaziun serva la costa da la Mar Naira, sper citads istoricas sco Odessa è surtut da numnar qua la Peninsla da la Crim. Quella porscha restanzas culturalas da divers pievels (Grecs, Tatars da la Crim, Genuais), in clima subtropic ed in grond dumber da palazs e sanatoris.

La citad veglia da Lwiw appartegna al Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. En las Carpatas ucranaisas vischinas existan lieus da cura da bogns tradiziunals sco Truskawez e territoris da skis sco Slawsko.

Sco ina sort turissem extrem èn s’etablidas excursiuns en la zona serrada da Tschernobyl en il nord da Kiev.

Infrastructura

Nà dal temp da l’Uniun sovietica ha l’Ucraina disponì sur lung temp oravant tut d’ina axa da traffic orientada en direcziun nord-sid (Moscau-Kiev-Odessa, Moscau-Charkiw-Crim). Dapi l’independenza dal pajais èn ins sa stentads da reorganisar l’infrastructura en orientaziun vest-ost e d’intensivar las colliaziuns vers la Pologna, la Slovachia, l’Ungaria e la Rumenia. Fin l’invasiun russa era l’Ucraina in impurtant pajais da transit tranter l’Europa Centrala ed il Caucasus sco er tranter l’Europa dal Sid e la Russia. Il med da traffic principal è la viafier, suandà dal traffic sin via e da la navigaziun interna sin il Dnepr.

Viafier

La rait da viafier ucranaisa è ina da las pli grondas dal mund. Sco en Russia ed en ils ulteriurs stadis successurs da l’anteriura Uniun sovietica, sa tracti d’ina viafier a binaris lads (1520 mm). Da render accessibels tschancuns existents a la viafier a binaris normals è en planisaziun, medemamain la construcziun d’ina rait da viafier ad auta sveltezza. Ils tschancuns en las regiuns da Kiev, Lwiw ed en l’ost da l’Ucraina èn electrifitgads, tranteren datti per entant tschancuns betg electrifitgads. Il producent da viafiers statal è la fabrica da locomotivas Luhansk. La societad da viafier naziunala è vegnida fundada il 1991 e sa chatta medemamain en possess dal stadi. Discussiuns davart in’eventuala privatisaziun èn vegnidas lantschadas in’emprima giada il 2009. Il conflict cun la Russia ha manà en tschertas regiuns a grondas limitaziuns dal traffic da viafier. Dapi il favrer 2022 tutga l’infrastructura da viafier tar las miras preferidas da las attatgas russas en l’Ucraina.

Via

L’entira rait da vias cumpigliava il 2012 ca. 169 694 km, da quai eran 166 095 km asfaltads. Ina rait d’autostradas coerenta n’exista betg anc, ma en blers lieus èn avant maun vias da transit e vias naziunalas en qualitad d’autostrada. La M 06 che maina da l’Ungaria a Kiev è vegnida renovada e sa chatta nà dal cunfin ungarais sur las Carpatas fin a Lwiw en in fitg bun stadi.

En bleras citads circuleschan trams, las pli grondas sco per exempel Kiev disponan er d’ina metro. En l’entir pajais exista ultra da quai ina spessa rait da colliaziuns da bus.

Traffic aviatic

Tut las citads pli grondas disponan da plazzas aviaticas internaziunalas. Las pli impurtantas èn Kiev-Boryspil, Odessa e Dnipro. Las pli enconuschentas societads aviaticas en l’Ucraina èn Ukraine International Airlines, Skyline Express Airlines e Yanair. Il construider d’aviuns Antonow cun sedia principala a la plazza aviatica da Kiev-Hostomela aveva cun l’Antonow An-225 en funcziun in pli grond aviun da transport dal mund. Il favrer 2022 han truppas russas destruì quel.

Ports e navigaziun

Il port dad Odessa è il lieu da transtgargiada da quasi la mesadad dals exports ed imports da l’Ucraina. Ils ports situads a la Mar Naira tutgan en vista a la guerra tar las parts las pli criticas da l’infrastructura dal pajais.

La pli impurtanta via da navigaziun interna è il Dnepr, sin il qual sa lascha er navigar fin Kiev cun navs d’auta mar pli pitschnas. A Tschornomorsk, Mykolajiw e Cherson sa chattan ports d’auta mar in pau pli pitschens che quel d’Odessa; dapi l’annexiun da la Crim tras la Russia n’ha l’Ucraina nagin access pli als ports da Sewastopol e Kertsch. Il quartier general da la marina ucranaisa sa chattava fin l’annexiun da la Crim a Sewastopol a la Mar Naira, dapi lura è quel situà ad Odessa. Da Tschornomorsk mainan navettas a Poti en la Georgia, a Constanța en Rumenia ed a Derince en la Tirchia.

Dapi il cumenzament da la guerra il favrer 2022 na sa chattan ils ports da Mariupol, Berdjansk, Skadowsk e Cherson betg pli sut controlla da l’Ucraina ed èn perquai uffizialmain serrads.

Pipelines

In ulteriur element critic da l’infrastructura furman las pipelines da transit. Per l’ina è l’Ucraina dependenta d’imports da gas natiral che derivan surtut da la Russia; per l’autra è il stadi in impurtant pajais da transit per gas natiral da la Russia vers l’occident. Pajais da l’Europa da l’ost ma er la Germania vegnan provedids sur questas pipelines cun gas russ. Per reducir la gronda dependenza da l’Ucraina da gas russ, han ins cumenzà il 2014 ad adattar las lingias uschia che quella lubeschan er da transportar gas da l’Europa dal Vest e Centrala en direcziun da l’Ucraina.

Chanals

Ils chanals en l’Ucraina servan oravant tut a la sauaziun e betg sco chanals da navigaziun. Il pli impurtant chanal d’ina lunghezza da bundant 400 km ha manà dals onns 1970 fin il 2014 aua stagnada dal Dnepr en las regiuns cun pauc’aua en il sid da l’Ucraina e sin la Crim e cuvriva sper l’aua da sauaziun er 85 % dal consum d’aua da la populaziun dal lieu.

Cultura

Dis da festa

Sco di da la festa naziunala vegn celebrà en l’Ucraina il di da l’independenza (24 d’avust). Ulteriurs dis da festa cumandads èn Bumaun (1. da schaner), il di da l’unitad (16 da favrer), il di internaziunal da la dunna (8 da mars), Pasca (avrigl/matg), il di da la lavur (1. da matg), il di da la victoria sur il naziunalsocialissem en la Segunda Guerra mundiala (8 da matg), Tschuncaisma (matg/zercladur), il di da la constituziun ucranaisa (28 da zercladur), il di d’independenza da l’Ucraina (28 d’avust), il di da las defensuras e dals defensurs da l’Ucraina (14 d’october), la festa da Nadal catolica (25 da december).

Litteratura

L’emprim cudesch ch’è cumparì en l’Ucraina ha Jurij Drohobytsch scrit l’onn 1483. Sco innovatur da la lingua scritta ucranaisa vala Iwan Kotljarewskyj (1769–1838) da Poltawa. Impurtants scripturs èn Taras Schewtschenko (1814–1861), Iwan Franko (1856–1916), Mychajlo Kozjubynskyj (1864–1913) e Lessja Ukrajinka (1871–1913). Sco pli impurtant premi cultural vegn surdà dapi il 1962 il Premi da Taras Schewtschenko.

Musica

Academia naziunala da musica a Kiev

Pli baud han las singulas regiuns enconuschì ina ritga tradiziun da stils da musica populars e da praticas da represchentaziun. Savens vegniva er fatg ina differenza tranter las schlattainas: la tradiziun da chant rituala era per gronda part reservada a las dunnas e mattatschas, la musica instrumentala era la domena dals umens e mattatschs. Las chanzuns da divertiment èn da vegl ennà vegnidas chantadas da l’entira populaziun.

Instruments tradiziunals da la musica populara ch’èn oz anc en diever èn las lautas bandura e kobsa, la violina, la lira a roda, il bass a trais cordas, l’arpret, la flauta sopilka, la lunga trumbetta da lain trembita, l’accordeon, la cornamusa koza u la sgara da bucca drymba. In ensemble tipic, enconuschent sco troista muzyka (‹trais musicists›) consista da violina, arpret e bass resp. tambur. Vegnan sunads sauts populars sco il huzulka, cuntegnan quels er parts improvisadas.

L’onn 2003 è l’Ucraina sa participada l’emprima giada a l’Eurovision Song Contest (ESC). Gia l’onn proxim ha la chantadura Ruslana Lyschytschko gudagnà la concurrenza cun ses ‹Wild Dances Project›. Ulteriuras victorias ha l’Ucraina cuntanschì il 2016 (Jamala cun ‹1944›) ed il 2022 (Kalush Orchestra cun ‹Stefania›). Perv da la guerra d’attatga da la Russia ha l’ESC 2023 betg gì lieu sco las autras duas giadas a Kiev, mabain en la Gronda Britannia (Liverpool).

Art figurativ

L’art figurativ en l’Ucraina è stà da vegl ennà en l’ambivalenza tranter il stil general che prevaleva mintgamai en l’Imperi russ e l’emprova da metter entaifer quel accents naziunals.

L’uschenumnà boyschukissem, numnà suenter ses fundatur Mychajlo Bojtschuk, ha sviluppà a l’entschatta dal 20avel tschientaner ina lingua da maletgs e da furmas specificamain ucranaisa. Quest stil che vegn er numnà monumentalissem ucranais è s’orientà specificamain a l’art da l’Imperi bizantin e da la Rus da Kiev. Ils onns 1930 ha l’Uniun sovietica supprimì quest svilup, dapi l’independenza statala vegn el puspè apprezià dapli.

En auta stima tar ils Ucranais è il pictur artist Kasimir Malewitsch, perquai ch’el è stà in dals paucs ch’han rendì attent en lur ovra a las orrurs dal holodomor.

Enconuschents sculpturs ucranais èn Alexander Archipenko ed Iwan Kawaleridse.

Ulteriuras spartas culturalas

Il pli impurtant premi da film dal pajais è vegnì numnà tenor il reschissur e scriptur Oleksandr Dowschenko.

Tar ils pli enconuschents architects da l’Ucraina tutgan Wladyslaw Horodecki, Michail Eisenstein e Boris Iofan.

Auta stima giauda en l’Ucraina er l’art popular. Enconuschentas artistas ed artists èn qua per exempel Marija Prymatschenko, [[Kateryna Bilokur ed Iwan Hontschar. La pictura da Petrykiwka, in stil da la pictura decorativa original è vegnì recepì il 2013 en la Glista represchentativa dal patrimoni cultural immaterial da l’umanitad da l’UNESCO.

Sport

Il sport il pli popular en l’Ucraina è il ballape. Enconuschentas squadras da ballape èn Dynamo Kiev e Schachtar Donezk. A chaschun dal campiunadi mundial dal 2006 e dal campiunadi europeic dal 2021 ha la squadra naziunala mintgamai cuntanschì il quartfinal.

Ils pli enconuschents boxists ucranais èn ils frars Vitali e Wladimir Klitschko. Tant en la lutga da boxar professiunala sco er d’amatur han boxists ucranais cuntanschì impurtants titels internaziunals.

En il sigl cun l’asta è Serhij Bubka da Luhansk daventà sis giadas campiun mundial ed er campiun olimpic. Tut en tut ha el fatg 35 records mundials e dumagnà 43 sigls sur la marca da sis meters.

Impurtants giugaders da schah èn Ruslan Ponomarjow ch’è daventà il 2002 campiun mundial (turnier da FIDE) e Sergei Karjakin ch’è daventà il 2016 vicecampiun mundial. Tar las dunnas èn Anna Uschenina (2012) e Marija Musytschuk (2015) daventadas campiunessas mundialas.

Las citads Lwiw e Riwne èn enconuschentas per lur cursas da speedway; èn omaduas han gia gì lieu repetidamain cursas dal campiunadi mundial.

Litteratura

• Andreas Kappeler: Kleine Geschichte der Ukraine. 9avla ed. actualisada, Verlag C.H. Beck, Minca 2024, ISBN 978-3-406-81183-8.
• Andreas Kappeler: Ungleiche Brüder: Russen und Ukrainer vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Reediziun extendida, Verlag C.H. Beck, Minca 2023, ISBN 978-3-406-80042-9
• Christian Reder: Grenzland Ukraine. Unterdrückte Potenziale. Drastische Gewalterfahrungen. Cun in essai da Wolfgang Petritsch. Mandelbaum Verlag, Vienna 2022, ISBN 978-3-85476-926-2.
• Serhii Plokhy: Die Frontlinie. Warum die Ukraine zum Schauplatz eines neuen Ost-West-Konflikts wurde. Rowohlt, Hamburg, 2022, ISBN 978-3-498-00339-5.
• Serhii Plokhy: The Gates of Europe: A History of Ukraine. Reediziun actualisada, Basic Books, New York 2021, ISBN 978-1-5416-7564-3.
• Antonia Kostretska: Terra incognita: Die Ukraine, die Ukrainer und das Ukrainisch. Eine enzyklopädische Sammlung. Grin, Minca 2018, ISBN 978-3-668-60191-8.
• Marian Madela: Der Reformprozess in der Ukraine 2014–2017. Ibidem, Stuttgart 2018, ISBN 978-3-8382-1266-1.
• Joseph Roth: Reisen in die Ukraine und nach Russland. Ed. da Jan Bürger, Verlag C.H. Beck, Minca 2015, ISBN 978-3-406-67545-4.
• Viktor Timtschenko: Ukraine – Einblicke in den neuen Osten Europas Ch. Links, Berlin 2009, ISBN 978-3-86153-488-4.
• Kathrin Boeckh, Ekkehard Völkl: Ukraine. Von der Roten zur Orangenen Revolution. Pustet, Regensburg 2007, ISBN 978-3-7917-2050-0.
• Gerhard Simon: Die neue Ukraine. Böhlau, Cologna 2002, ISBN 3-412-12401-X.
• Andrew Wilson: The Ukrainians. Unexpected Nation. Yale University Press, New Haven 2002, ISBN 0-300-09309-8.
• Robert Kravchuk: Ukrainian Political Economy. The First Ten Years. Palgrave Macmillan, New York 2002, ISBN 978-0-312-21034-2.
• Britta Böhme: Grenzland zwischen Mythos und Realität. Real- und Ideengeschichte des ukrainischen Territoriums. Berliner Debatte Wissenschafts-Verlag, Berlin 1999, ISBN 3-931703-33-9.

Colliaziuns

 Commons: Ucraina – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina uffiziala da l’Ucraina
• Infurmaziuns davart il pajas
• Indexmundi – datas statisticas davart l’Ucraina
• Texts ed infurmaziuns davart la guerra en l’Ucraina