Questione Ladina

‹Questione ladina›: Furman il rumantsch, il ladin ed il furlan in’unitad?

Questione Ladina numn’ins la dumonda, schebain il rumantsch dal Grischun, il ladin da las Dolomitas ed il furlan en il Friul sajan linguas parentas e sch’i saja giustifitgà da las unir sut l’expressiun linguas retoromanas (resp. ‹rumantsch da las Alps›).

Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner ed enfin oz èn ils scienziads da linguas betg perina en quest punct. Cunzunt las consequenzas politicas che pon resultar da questa dumonda cuntegnan ina tscherta brisanza.

Opiniun dals Ascolians

L’emprima gruppa sa basa sin ina lavur publitgada l’onn 1873 dal linguist Graziadio Isaia Ascoli (1829–1907). La vista represchentada en questa publicaziun è vegnida cumplettada ils proxims onns intensivamain da Theodor Gartner (1843–1925).

Ils dus scienziads postuleschan ch’igl existian talmain blers tratgs cuminaivels tranter il retorumantsch, il ladin ed il furlan ch’i stoppia avair existì ina ‹lingua oriunda› tranter il Pass Alpsu en Svizra ed il Friul en l’Italia.

En consequenza da las circumstanzas geograficas saja questa unitad scrudada en differents dialects e vegnida indeblida pli e pl tras las influenzas talianas dal sid e tudestgas dal nord.

Opiniun dals Battistians

La segunda gruppa – sa basond sin Carlo Battisti (1882–1977) e Carlo Salvioni (1858–1920) – chapescha sut il retorumantsch be il rumantsch discurrì en il Grischun cun ses tschintg idioms. Ina parentella cun il ladin u il furlan saja be in construct da linguists senza colliaziun a la realitad.

Ils tratgs caracteristics cuminaivels dal rumantsch, ladin e furlan sajan er da chattar tar dialects galloitalics al sid da las Alps (da la Lumbardia fin en il Veneto), ils quals vegnan attribuids a la lingua taliana; ina part da quests tratgs cuminaivels è er da chattar en la Planira dal Po. Perquai sajan questas sumeglientschas be da considerar sco restanzas d’in dialect vegl da l’Italia dal Nord.

Consequenzas politicas

Ambiziuns irredentisticas dal temp da l’Italia faschistica

Il cumbat tranter ils Ascolians ed ils Battistians è a l’entschatta vegnì manà entaifer circuls scientifics. Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner èn las posiziuns da Battisti er vegnidas surprendidas da represchentants da l’irredentissem talian. Els han vesì l’avis da Battisti sco sustegn da lur teoria che di ch’ils Rumantschs dal Grischun, ils Ladins ed ils Furlans discurrian en sasez talian e sajan da considerar sco Talians. Perquai vulevan els ch’il Tessin ed ina gronda part dal Grischun vegnian attribuids dal temp dal faschissem a l’Italia.

Il problem fundamental ord vista odierna è che la politica na dastga betg utilisar enconuschientschas da la linguistica istorica per valitar dumondas d’ozendi: Independentamain da la dumonda sch’il rumantsch, il ladin ed il furlan sajan da considerar istoricamain sco dialects da l’Italia dal Nord u betg: la gronda part dals pledaders da questas linguas na resenta ozendi nagina tala colliaziun.

Ultra da quai n’èn, ord vista da la linguistica, er las varietads da l’Italia dal Nord – tranter il territori ladin en il nord e la lingia La Spezia-Rimini en il sid – betg d’attribuir al ‹talian› per propi, mabain a las linguas romanas dal vest. En la discussiun politica dal 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner n’ha quai bain giugà nagin rolla; oz percunter vegn l’autonomia da la lingua e cultura ‹padana› adina puspè fatga valair.

Discussiuns pli novas

Ils professers Roland Bauer e Hans Goebl da l’Universitad da Salzburg han sviluppà cun lur metoda da la dialectometria in nov utensil da la perscrutaziun e dal studi da las sumeglientschas da linguas e dialects. Ils resultats da lur perscrutaziun mussan plitost en direcziun da l’unitad ladina. La dialectometria è in rom da perscrutaziun entaifer la linguistica che tschertga a scuvrir urdens e structuras generalas che decleran la colliaziun linguistica tranter divers dialects. Ella è ina disciplina da la dialectologia che cumpiglia statisticamain las atgnadads specificas da dialects e po uschia mussar sumeglientschas tranter quests dialects, ma er skizzar precisamain areals centrals, areals da transiziun e cunfins tranter ils dialects.

L’ultim temp hai dà emprovas da schlargiar la discussiun: Uschia han represchentants da la Val de Non pretendì da discurrer ina varianta rumantscha u ladina. Quai è d’attribuir – sper il fatg che gia Ascoli e Gartner han postulà ina tala vischinanza linguistica – per ina buna part al fatg ch’ils Ladins en il Tirol dal Sid disponan d’in’autonomia speziala. Areguard questa dumonda vegn il studi da Bauer e Goebl numnà a la conclusiun che «ni la classificaziun d’intgins dialects trentins dal nordvest (Val de Non e Val di Sole) sco mez ladins ni l’attribuziun d’ina part da quests dialects (Val di Sole superiur) al lumbard alpin sajan giustifitgadas. Anzi sa mussa – almain tenor ils criteris applitgads en lur studi – che las varietads numnadas èn colliadas cleramain cun il sistem trentin central ch’è oz influenzà pli e pli dal veneto». La ‹Questione ladina› dastgass pia er vegnir manada en avegnir a moda cuntraversa.