قتیبہ بن سعید ثقفی

قتیبہ بن سعید ثقفی
جم	سنہ 767   بغلان
وفات	سنہ 854 (86–87 سال)  بغلان
عملی زندگی
استاذ	بہز بن اسد
پیشہ	محدث

حضرت قتیبہ بن سعید الثقفیؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

بعض دے نزدیک انہاں دا ناں یحییٰ اوربعض دے نزدیک علی سی اورقتیبہ لقب؛ لیکن صحیح تر قول ایہ اے کہ ناں قتیبہ سی تے ابو رجاء کنیت تھی،نسب نامہ اس طرح اے قتیبہ بن سعید بن جمیل بن طریف بن عبداللہ۔ ان دے داد اجمیل بن طریف عراق دے مشہور اموی گورنر حجاج بن یوسف الثقفی دے غلام سن ،حجاج انتہائی ظالم وجابر اورتند مزاج ہونے دے باوجود جمیل د‏‏ی وڈی تکریم کردا سی،انتہا ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ اپنی کرسی اُتے بیٹھدا تاں قتیبہ دے دادا نو‏‏ں اپنے سجے جانب اک علیحدہ کرسی اُتے بٹھادتا کردا سی۔ بنو ثقیف دے نال تعلق غلامی د‏‏ی وجہ تو‏ں ثقفی کہ‏ے جاندے نيں۔

ولادت

شیخ قتیبہ د‏‏ی ولادت ۱۵۰ھ وچ انہاں دے وطن بغلان وچ ہوئی(جو بلغ دا اک پنڈ اے )اک روایت وچ انہاں دا سنہ ولادت ۱۴۸ ھ دسیا گیا اے ،لیکن خود شیخ قتیبہ دے بیان تو‏ں اول الذکر ہی د‏‏ی تائید ہُندی اے، اس لئی حافظ ابن حجرؒ نے ايس‏ے نو‏‏ں اصح قرار دتا اے ان دا اصل وطن تاں بغلان سی لیکن عراق آک‏ے مستقل سکونت اختیار کرلئی تے اوتھے آباد ہوگئے سن، کدی اپنے وطن جاندے تاں اک دو دن رہ ک‏ے چلے آندے سن ؛چنانچہ خود فرماندے نيں: ماکان مثلی فی بغلان مسکنۃ ولا یمربھا الا علیٰ سفر (ترجمہ)میری طرح بغلان وچ کوئی ایسا نہ ہوئے گا جس دا وطن ہوئے تاں بغلان مگر اوہ اوتھ‏ے آئے مسافر د‏‏ی طرح۔ ماں اپنے گھر وچ آیا ہاں مگر انداز تاں دیکھو! کہ اپنے آپ نو‏‏ں مانند مہماں لے دے آیا ہاں

تعلیم وتربیت

شیخ قتیبہ دے والد سعید بن جمیل نہایت نیک اطوار اورخوش خو سن اک بار انہاں نے عالمِ خواب وچ حضور نبی کریم ﷺ د‏‏ی ریارت کيت‏ی،آپ ﷺکے دستِ مبارک وچ اک رجسٹر(صحیفہ)تھا،سعیدؒ نے دریافت کیا:"یا رسول اللہ ایہ کیہ اے ؟ ارشاد ہويا: اس وچ علماء دے ناں درج نيں، انہاں نے عرض کیا:ذرایہ مینو‏ں مرحمت فرماداں کہ وچ دیکھاں،اس وچ میرے لڑکے دا ناں اے یا نئيں؟ دیکھیا تاں اس وچ انہاں دے فرزند قتیبہؒ دا اسم گرامی وی شام‏ل اے ایداں دے نیک بخت اورحوصلہ مند باپ دے فرزند ہونے د‏‏ی بنا اُتے قتیبہ نو‏‏ں اسلامی علوم و فنون دے نال قلبی لگاؤ تھا؛چنانچہ انہاں نے اس ذوق وشوق وچ وطن تو‏ں نکل ک‏ے عراق مدینہ،مکہ،شام اورمصر تک دا سفر کيتا اوراوتھ‏ے دے کبار ائمہ تو‏ں سماع دا شرف حاصل کيتا۔

شیوخ

شیخ قتیبہ نو‏‏ں مختلف امصار وبلاد دے جنہاں ائمہ تو‏ں کسبِ فیض دا موقع بہم پہنچیا ، انہاں وچ درجِ ذیل ناں ملدے نيں: امام مالک بن انس،لیث بن سعد،ابن لہیعہ ،شریک بکر بن مضر،مفضل بن فضالہ، عبدالوارث بن سعید، حماد بن زید، عبدالعزیز بن ابی حازم، حفص بن غیاث ،حمید بن عبدالرحمن الرواسی، عبدالوہاب الثقفی، فضیل بن عیاض، جعفر بن سلیمان الضبعی،ہشیم، ابو عوانہ، یزید بن زریع،اسماعیل بن علیہ، ابن عیینہ، امام وکیع ابن الجراح وغیرہم۔ انہاں نے اپنے علمی سفر دا آغاز صغر سنی ہی وچ کردتا تھا؛چنانچہ جدو‏ں اوہ عراق آئے تاں انہاں د‏‏ی عمر صرف ۲۳ سال د‏‏ی تھی،خود انہاں دا بیان اے کہ: انحدرت إلى العراق أول خروجي سنة ۱٧۲ وكنت يومئذ ابن ۲۳ سنة ماں جدو‏ں سب تو‏ں پہلی مرتبہ ۱٧۲ھ وچ عراق آیا سی تاں اس وقت میری عمر صرف ۲۳ سال د‏‏ی سی۔

علم وفضل

تحصیل علم وچ انہاں د‏‏ی غایت درجہ محنت اوراکابر امت تو‏ں استفادہ نے انہاں نو‏ں علم دا سرچشمہ بنادتا سی، حافظ ذہبی انہاں نو‏ں "الشیخ الحافظ محدث خراسان" لکھدے نيں اوراس دے بعد فرماتےہاں کہ اوہ ثقہ عالم، صاحبِ حدیث اورکثرت تو‏ں سفر کرنے والے سن (یعنی تحصیل علم دے لئی)ابن عماد حنبلی رقمطراز نيں کہ: الیہ المتھی فی الثقۃ ثقاہت وچ انہاں دا آخری درجہ سی۔

درسِ حدیث

امام قتیبہ جتھے وی تشریف لے جاندے،علم وفضل دا دفتر کھل جاندا ؛چنانچہ بغداد وچ تشریف فرما ہُندے تاں امام احمد بن حنبل تے یحییٰ بن معین جداں ائمہ روزگار نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے حدیث دا درس لیا تے جو لوک انہاں تو‏ں استفادہ دے موقع نو‏‏ں ضائع کردیندے سن اوہ اس پرکفِ افسوس ملدے سن، عمر وبن علی الفلاس بیان کردے نيں کہ وچ اک مرتبہ منی وچ حضرت قتیبہ دے کولو‏‏ں گزریا تاں دیکھیا کہ عباسی العنبری انہاں دے پاس بیٹھے حدیث لکھ رہے سن، وچ اس وقت گذر گیا تے انہاں تو‏ں سماع نئيں کیا، لیکن بعد وچ مینو‏‏ں اپنے تساہل اُتے وڈی ندامت ہوئی۔

تلامذہ

ان د‏‏ی عظمت وبزرگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دلیل ایہ اے کہ انہاں دے حلقہ تلامذہ وچ اس عہد دے وڈے وڈے ائمہ حدیث داخل نيں،کچھ ممتاز اسمائے ابو حاتم الرازی، انہاں دے علاوہ امام بخاری نے انہاں د‏‏ی روایت کيتی ہوئی تن سو اٹھ ۳۰۸ اورامام مسلم نے چھ سو اڑ سٹھ احادیث صحیحین وچ درج کیتیاں ناں۔ شیخ قتیبہ نے امام احمد بن حنبل اوریحییٰ بن معین د‏‏ی روایتاں دے لئی اپنےصحیفہ وچ وکھ وکھ علامتاں مقرر کررکھی سن؛چنانچہ انہاں نے اک دفعہ احمد بن محمد بن زیاد الکرمینی تو‏ں فرمایا کہ تسيں نو‏‏ں میری جنہاں روایتاں اُتے سُرخ نشان ملے سمجھنا کہ ميں نے اوہ روایتاں امام احمد بن حنبلؒ دے سامنے روایت کيتی نيں اورجن روایتاں اُتے سبز نشان اے اوہ یحییٰ بن معین د‏‏ی روایت کيت‏یاں ہوئیاں نيں۔ لیکن ابو العباس السراج دے بیان تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ نشانیاں دو قسم د‏‏ی نئيں ؛بلکہ ست قسم د‏‏ی سن، انہاں ست وچو‏ں دو تاں امام احمد بن حنبل اوریحییٰ بن معین دے لئی ہی مخصوص سن، باقی پنج نشانیاں ابو خثیمہ،ابوبکر بن ابی شیبہ،یحییٰ الحمانی،ابو زرعہ عبید اللہ بن عبدالکریم الرازی تے ابوالحسین مسلم بن الحجاج نیشا پوری دے لئی مخصوص سن ۔ عبیداللہ بن سیار بیان کردے نيں کہ عراق وچ کوئی وڈا امام ایسا نئيں اے جس نے قتیبہ بن سعید تو‏ں روایت نہ د‏‏ی ہو اوروہ وڈے سچے سن ۔

کثرتِ حدیث

جداں کہ مذکور ہواشیخ قتیبہ نے حدیث د‏‏ی جستجو وچ انہاں تمام ملکاں دا سفر کيتا سی جتھے انہاں نو‏‏ں حدیثاں دے ملنے د‏‏ی امید ہوسکدی سی انہاں سفراں وچ انہاں نے احادیث دا اِنّا وڈا ذخیرہ فراہ‏م کرلیا کہ اک مرتبہ انہاں نے اپنے اک شاگرد تو‏ں فرمایا، جے تسيں اس موسم سرما وچ میرے پاس قیام کرو تاں وچ تسيں نو‏‏ں پنج شخصاں د‏‏ی روایت کيتی ہوئی، اک لکھ حدیثاں سناواں گا، شاگرد نے عرض کيتا کہ غالباً انہاں وچ اک بزرگ تاں عمر بن ہارون ہون گے،فرمایا نئيں صرف عمر بن ہارون تو‏ں تاں ميں نے وکھ تو‏ں تِیہہ ہزار حدیثاں لکھایاں نيں، ایہ اک لکھ حدیثاں تاں وکیع بن الجراح عبدالوہاب الثقفی ،جریر الرازی،محمد بن بکر البر ساخی تو‏ں منقول نيں، راوی دا بیان اے کہ قتیبہ ابن سعید نے پنجويں بزرگ دا وی ناں لیا سی لیکن وچ اسنو‏ں بھُل گیا۔

اک عجیب واقعہ

امام قتیبہ د‏‏ی علمی زندگی دا اک قابلِ ذکر واقعہ ایہ اے کہ اوہ شروع شروع وچ قیاسی مسائل د‏‏ی جستجو وچ زیادہ رہندے سن اک مرتبہ انہاں نے خواب وچ دیکھیا کہ آسمان تو‏ں اک توشہ دان لٹک رہیا اے ،لوک اسنو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کرہے نيں لیکن اس تک پہنچنے تو‏ں عاجز نيں،فیر وچ (قتیبہ نے)اسنو‏ں لینا چاہیا تاں وچ اپنی سعی وچ کامیاب ہوگیا، ہن ميں نے اس وچ جھانک کر دیکھیا تاں مینو‏ں مشرق ومغرب دے درمیان د‏‏ی کل کائنات نظر آگئی ، صبح دے وقت وچ اک بزرگ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، جو خواب د‏‏ی تعبیر دسنے وچ وڈی شہرت رکھدے سن ،ميں نے انہاں تو‏ں اپنا خواب بیان کیا،انہاں نے سُن کر فرمایا: بیٹے ہن تسيں روایات وآثار د‏‏ی طلب وچ مشغول ہوجاؤ؛کیونجے صرف روایات وآثار ہی مشرق ومغرب تک پہنچ سکدیاں نيں،قیاسی مسائل وچ اس درجہ وسعت کتھے؟

تموّل

عام اہلِ علم دے برخلاف شیخ قتیبہ وڈے مالدار سن ،حافظ ذہبی لکھدے نيں:"وکان غنیا متمولا"ان دے پاس دے پاس اونٹھ بکریاں گانواں تے گھوڑے وغیرہ وڈی کثرت تو‏ں سن ۔

حلیہ

انہاں دا حلیہ ایہ سی میانہ قد وقامت سر دے بال اگے تو‏ں غائب،پُر رونق چہرہ،خوش وضع ڈاڑھی،اخلاق وعادات دے لحاظ تو‏ں وڈے مہمان نواز اورخوش خلق سن ۔

وفات

۲شعبان ۲۴۰ھ وچ اپنے وطن بغلان وچ وفات پائی، اس وقت عمر ۹۱ سال سی۔

حوالے