Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie

Czetnicy

Kraljevska Jugoslovenska Vojska u Otadžbini

Historia
Państwo	Jugosławia
Sformowanie	1942
Rozformowanie	1945
Dowódcy
Pierwszy	Dragoljub Mihailović
Działania zbrojne
II wojna światowa
Organizacja
Rodzaj wojsk	partyzanci

Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie (serb.-chorw. Kraljevska Jugoslovenska Vojska u Otadžbini) – partyzanckie oddziały działające na obszarze okupowanej Jugosławii w latach 1942–1945. Popularna nazwa „czetnicy” (serb.-chorw. četnici, четници) pochodzi od serbskiego słowa „czeta” (serb.-chorw. četa, чета), oznaczającego oddział.

Po agresji wojsk Osi i kapitulacji Królestwa Jugosławii w kwietniu 1941 r., natychmiast rozpoczął się opór przeciwko okupantom. Już w połowie maja płk. Dragoljub Mihailović, były dowódca jugosłowiańskiej 2 Armii, zaczął organizować w rejonie Ravnej Gory w środkowej Serbii ruch konspiracyjny czetników. Był on wierny dynastii Karadziordziewiciów i opowiadał się za przywróceniem monarchii po wojnie. Głosił jednak hasła wielkoserbskie, które nie odpowiadały innym narodom Jugosławii. Po pewnym czasie płk D. Mihailović objął zwierzchnictwo nad całością sił czetnickich działających w różnych częściach Jugosławii.

Ich głównym wrogiem była Narodowa Armia Wyzwolenia Jugosławii podporządkowana Josipowi Broz Ticie. Stąd nawiązywano kolaborację zarówno z Niemcami, jak też Włochami. Walczyli jednak też z chorwackimi ustaszami. Ponadto w październiku 1941 r. płk D. Mihailović zawarł porozumienie z gen. Milanem Nediciem, przywódcą marionetkowej Serbii.

Cele, podstawowe informacje

Celem ruchu czetników było utrzymanie monarchii jugosłowiańskiej i zapewnienie bezpieczeństwa etnicznego ludności serbskiej, a w końcu utworzenie tzw. Wielkiej Serbii poprzez realizacje czystek etnicznych na nie-Serbach zamieszkujących tereny zdaniem czetników należące historycznie do Serbii. Czystki miały doprowadzić do utworzenia z Serbii kraju jednorodnego etnicznie. Czetnicy prowadzili politykę terroru w celu wypędzenia z Serbii grup nieserbskich. Na wiosnę 1942 roku, Mihailović w swoim dzienniku napisał o tym, że z kraju należy pozbyć się mniejszości muzułmańskiej, miało się to odbyć poprzez exodus muzułmanów do Turcji lub innego kraju. W 1941 roku Mihailović wydał Instrukcije (Instrukcję), według której czetnicy mieli oczyścić terytorium Serbii z ludności nieserbskiej. Według niektórych historyków instrukcja ta została w rzeczywistości sfałszowana przez czetnickiego dowódcę Djurišića.

Relacje między czetnikami a partyzantami z NOVJ były od początku niespokojne, jednak od października 1941 roku przerodziły się one w konflikt na pełną skalę. Panetniczna polityka Tity dla czetników wydawała się antyserbska, natomiast czetnicki rojalizm był przekleństwem dla komunistów.

Historia

Generał Mihailović przed wojną

Ruch czetnicki narodził się w połowie maja 1941 roku w środkowej Serbii.

W 1942 r. nawiązał kontakt z jugosłowiańskim rządem emigracyjnym z siedzibą w Londynie. W rezultacie uzyskał jego poparcie, a oddziały czetnickie zostały uznane za jedyne legalne siły zbrojne, uzyskując oficjalną nazwę Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie. Na ich czele stanął formalnie król Piotr II, zaś płk D. Mihailović został mianowany ministrem wojny i objął funkcję szefa sztabu, choć faktycznie był ich komendantem. W okresie wojny następował ich duży rozrost liczebny z ok. 80 tys. ludzi pod koniec 1942 r. do ponad 110 tys. w 1943 r.

Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie w pierwszych miesiącach wojny cieszyły się poparciem Wielkiej Brytanii, USA, rządu emigracyjnego króla Piotra II, a nawet Związku Radzieckiego.

W październiku 1941 roku Mihailović nawiązał kontakty z kolaboracyjnym rządem Serbii Milana Nedicia i współpracę z włoskimi wojskami okupacyjnymi, z którymi w styczniu 1942 roku podpisał formalne porozumienie o wzajemnej nieagresji. 27 października 1941 roku w miejscowości Brajići Mihailović spotkał się z liderem komunistów, Tito. Celem spotkania było wypracowanie porozumienia, jednak porozumienie osiągnięto jedynie w drugorzędnych sprawach. Tito natomiast zaproponował Mihailovićowi wspólne walki z Niemcami. 19 września i 27 października 1941 roku, Tito przeprowadził nieudane rozmowy z Mihailovićem. Po jednym ze spotkań grupa oficerów czetnickich próbowała samowolnie dokonać zamachu na lidera NOVJ, zamachowców powstrzymał Mihailović.

Rozpoczęcie kolaboracji z Niemcami i Włochami

W praktyce natychmiast po spotkaniu, Mihailović rozpoczął przygotowania do ataku na partyzantów Tity. 28 października czetnicy spotkali się z Josefem Matlem, niemieckim oficerem odpowiedzialnym za zbrojenia, zaproponował on Mihailovićowi układ w zamian za broń. 1 listopada czetnicy zaatakowali siedzibę partyzantów w Užicach, jednak zostali odparci. 3 listopada Mihailović przełożył spotkanie z niemieckimi oficerami ze względu na to, że konflikt między czetnikami a titoistami wymagał jego obecności w sztabie organizacji. Spotkanie odbyło się 11 listopada w Belgradzie, sprawą kontrowersyjną jest, czy inicjatywa wyszła od Niemców, czy od samego Mihailovića. W negocjacjach z Niemcami Mihailović zapewnił ich, że jego celem nie jest walka przeciwko okupantom i że nigdy nie zawiąże z komunistami porozumienia dlatego, że według niego w ich szeregach znajdują się cudzoziemcy: Bułgarzy, Chorwaci, Żydzi, Węgrzy i muzułmanie. Mihailović zaproponował zaprzestanie działalności w miastach i wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Do ostatecznego porozumienia nie doszło ze względu na niemieckie żądania kompletnej kapitulacji czetników. Po nieudanych próbach Niemcy próbowali aresztować Mihailovića.

Czetnicy znaleźli się w trudnej sytuacji, gdy w Czarnogórze lokalni przywódcy czetników; Pavle Đurišić i Stanišić zawarli porozumienia z Włochami i zwalczali razem z nimi partyzantów Tito. Sam Mihailović przyjął nominację Blažo Đukanovicia jako dowódcy sił nacjonalistycznych w Czarnogórze. Mihailović zatwierdził plan zniszczenia oddziałów komunistycznych, wykorzystując do tego kontakty regionalnych dowódców czetników z Włochami, dzięki temu zdobył od Włochów żywność, broń i amunicję. 1 grudnia Pavle Đurišić zorganizował konferencję jednostek czetnickich w Šahovići. Na kongresie czetników, zdaniem Stevana Pavlovicia, przedstawiano poglądy ekstremistyczne i nietolerancyjne. Mihailović i Đukanović nie wzięli udziału w spotkaniu, które - jak się okazało - zostało zdominowane przez Đurišića, a Mihailović poinformował podwładnych, że jednostki partyzanckie są pełne bandytów.

Walki z NOVJ

Po nieudanych rozmowach czetnicy włączyli się w niemiecki pościg za Titą, Mihailović dostarczył czetnickiej policji fotografię Tity i fotografię radcy Lebiediewa, podejrzewanego o bycie mitycznym Titą z zapytaniem, czy jest to ta sama postać. Odpowiedź belgradzkiej policji była negatywna. Czetnicy torturowali schwytanych członków ruchu oporu, aby wydobyć z nich informacje na temat prawdziwej tożsamości Tity. Starania te nie przyniosły efektu, a postać Tity stała się ważnym elementem propagandowym partyzantów.

We wrześniu 1941 roku wraz z Niemcami i oddziałami kolaboranckimi (ustaszami, domobranami i nediczowcami) wzięli udział w ofensywie przeciwko partyzanckiej Republice Užičkiej. Tito, chcąc powstrzymać natarcie czetnickie, zaproponował czetnikom pokaźne liczby broni wyprodukowane w fabryce w Užicach. Rozmowy zostały jednak zatrzymane na skutek naporu wojsk niemieckich.

W 1942 roku czetnicy zostali znacznie osłabieni na skutek fali dezercji i przejść do oddziałów Tity.

Czetnicy wsparli IV ofensywę niemiecką. Oddziały czetników uniemożliwiały ewakuację partyzantów. Czetnicy wystawili przeciwko uciekającym partyzantom liczącą 18 tysięcy partyzantów armię.

W starciach wojny domowej, która w rzeczywistości trwała podczas II wojny światowej na obszarze okupowanej Jugosławii, przewagę uzyskali komuniści, wyzwalając coraz większe rejony kraju. W tej sytuacji Wielka Brytania i inni alianci przerzucili swoje poparcie na siły podległe J. B. Ticie, narzucając jugosłowiańskiemu rządowi emigracyjnemu zerwanie porozumienia z czetnikami. Do poparcia Tity i uznania jego wojsk za jedyne oddziały alianckie w Jugosławii przez Brytyjczyków doszło jeszcze zanim zrobili to Sowieci. Na konferencji w Teheranie NOVJ formalnie uznane zostały też przez króla Piotra II i amerykańskiego prezydenta Franklina Roosevelta.

17 czerwca 1944 roku na wyspie Vis, doszło do podpisania umowy między Ivanem Šubašiciem, premierem rządu i Titą, na mocy której miała być utworzona wspólna Armia Jugosłowiańska, a zarazem scalono rząd na wygnaniu z rządem partyzanckim. Po odmowie przystąpienia do niej większości czetników, płk D. Mihailović 29 sierpnia stracił funkcję ministra i szefa sztabu, a jego oddziały straciły status Królewskich Wojsk Jugosłowiańskich w Ojczyźnie. 12 września nowym szefem sztabu został Tito, a król wezwał wszystkich Jugosłowian do uznania rządu Tity i stwierdził że ci, którzy są przeciwnikami partyzantów, są zdrajcami.

Zdarzała się też współpraca partyzantów i czetników, aż do początku 1942 roku, gdy w Bośni i Hercegowinie działali niemal wyłącznie partyzanci serbscy i ściśle współpracowali oni z czetnikami.

Zakończenie wojny

Czetnicy nadal prowadzili walkę z komunistycznymi partyzantami aż do końca wojny.

We wrześniu 1944 roku, gdy ZSRR zajął Rumunię i Bułgarię (tym samym wycofując je z wojny), oddziały Armii Czerwonej wkroczyły na granicę z Jugosławią. Czetnicy nie byli na to przygotowani, a przez cały okres wojny ich propaganda starała się wykorzystać prorosyjskie i pansłowiańskie sympatie większości ludności serbskiej. W propagandzie rozróżniono Rosjan i ich komunistyczne władze, które były stalinowskie, a partyzantów jugosłowiańskich, którzy mieli być rzekomo trockistami. 10 września misja czetnicka z około 150 partyzantami na czele z podpułkownikiem Velimirem J. Piletićem przekroczyła Dunaj i przedostała się do Rumunii, gdzie nawiązała kontakt z oddziałami radzieckimi. Celem wizyty było nawiązanie porozumienia z ZSRR: mediacja Sowietów w wojnę domową i organizacja oraz nadzorowanie wolnych wyborów.

Także podpułkownik Keserović nawiązał współpracę z Sowietami. W połowie października jego żołnierze spotkali się z wojskami zbliżającymi się do wschodniej Serbii z obszaru Bułgarii. Dowódca wojsk ACz nakazał Keserovićowi wstąpienie do oddziału partyzantów Tito. Inny z oficerów, kapitan Pedrag Raković walczył pod dowództwem radzieckim, a jego partyzanci pomogli zająć Čačak. Współpraca Rakovicia i wojsk ACz została przerwana po proteście ze strony Tity, a sami czetnicy wycofali się w inny region.

Generał D. Mihailović został schwytany w 1946 r., po czym skazano go na śmierć w pokazowym procesie i stracono.

Czystki etniczne

Raport Pavle Đurišića dotyczący masakry dokonanej przez jego oddziały w Čajniče i Foča

Na czele czarnogórskich czetników stał Pavle Đurišić. Region Czarnogóry był miejscem krwawych czystek etnicznych. Na początku stycznia 1942 roku Đurišić spotkał się z Mihailovićiem, od którego dostał szczegółowe instrukcje, zawierające wskazówki ludobójstwa i eksterminacji ludności muzułmańskiej z Sandżaku oraz Chorwatów i muzułmanów z Bośni i Hercegowiny. Historycy, tacy jak Lucien Karchmar, Stevan K. Pawłowicz i Noel Malcolm uważają, że dokument ten został sfałszowany przez samego Đurišicia i miał być wykorzystany przeciwko Mihailovićowi. Matteo J. Milazzo, Jozo Tomaszewicz i Sabrina P. Ramet, uważają, że dokument jest autentyczny i przypisują instrukcję Mihailovićiowi. Đurišić miał początkowo mały wpływ na ludność czarnogórską i nie był w stanie podjąć walki z Włochami lub konkurencyjnymi oddziałami partyzanckimi. Na początku 1942 roku jego oddział stał się bardziej aktywny we wschodniej Czarnogórze i Sandżaku, gdzie podjął akcję represji muzułmanów. Partyzanci w styczniu i lutym 1942 roku zajęli miejscowość Kolašin, zabijając tam ponad 300 osób uznanych za realną lub potencjalną opozycję. Zwłoki ofiar wrzucili do dołów nazwanych „psim” cmentarzem.

4 maja Đurišić został schwytany wraz z kilkoma swoimi oficerami przez Niemców. Najpierw został przewieziony do Berlina, a w lipcu osadzony w obozie w Stryju. 27 sierpnia udało mu się uciec i poprzez Węgry dostał się do Serbii. Tam jednak ponownie został aresztowany, ale dzięki interwencji gen. Milana Nedicia, szefa marionetkowego państwa serbskiego, szybko go uwolniono. Po uwolnieniu podpisał umowę z włoskim generałem Birolim, który zorganizował i uznał trzy oddziały czetników, służące jako oddziały pomocnicze przeciwko partyzantom. Oddziały zostały uzbrojone i opłacone przez Włochów, a w ich skład weszło 4,5 tys. czetników, z czego 1,5 tys. było pod dowództwem Đurišića.

Wspólnie z okupantem Đurišić utworzył kolaboracyjny komitet, nazywany przez Włochów Komitetem Nacjonalistycznej Czarnogóry. Celem komitetu było „zniszczenie komunizmu”, w praktyce oznaczało to działania, które miały być skierowane przeciwko włoskim władzom okupacyjnym.

W grudniu 1942 roku, zaniepokojeni możliwością lądowania aliantów, Niemcy uruchomili ofensywę przeciwko partyzantom w Bośni i Hercegowinie. Wielkość ofensywy wymagała zaangażowania Włochów i kolaborantów chorwackich, Włosi wystawili do operacji czetników, w tym Đurišića. Raport Đurišicia z dnia 13 lutego 1943 roku informuje o masakrze muzułmanów w powiatach Čajniče i Foča w południowo-wschodniej Bośni i Hercegowinie. Na początku stycznia 1943 roku, dowództwo czetników nakazało Đurišićowi eksterminację muzułmanów w Bjelo Polje w Sandżaku. 10 stycznia 1943 roku, czetnicy Đurišicia spalili 33 wioski, zamordowali 400 żołnierzy samoobrony muzułmańskiej (także ta była popierana przez Włochów), a ponadto zamordowali 1000 muzułmańskich kobiet i dzieci. W połowie lutego oddział dopuścił się kolejnych czystek etnicznych (w Pljevlja, Čajniče i Foča). W raporcie do Mihailovicia z 13 lutego, Đurišić pisał o tym, że zamordował 9200 muzułmanów, w tym 1200 członków samoobrony i około 8000 kobiet, dzieci i osób starszych.

W marcu Đurišić zamordował w Goražde około 500 osób, głównie kobiet, dzieci i osób starszych, kilka kobiet zostało zgwałconych. Całkowitą liczbę ofiar eksterminacji Đurišicia między styczniem a lutym szacuje się na 10 tys. osób. Liczba ofiar mogłaby być większa, gdyby nie to, że część muzułmanów na początku rzezi uciekła do Sarajewa. W nagrodę za kolaborację, 11 października 1944 roku, niemiecki generał Wilhelm Keiper w imieniu Hitlera wręczył mu Żelazny Krzyż drugiej klasy.

Za krwawe czystki etniczne odpowiedzialny jest też Ilija Trifunović-Birčanin. Dowódca ten operował w granicach Chorwacji i Bośni. Już 20 października 1941 roku podpisał umowę z włoskimi okupantami, sam lider czetników Mihailović był świadomy kolaboracji Trifunović-Birčanin i ją akceptował. Na początku 1942 r. współtworzył Czetnicką Dywizję Dinarską. We wrześniu płk Mihailović mianował go komendantem zachodniobośniackich, dalmatyńskich i hercegowińskich oddziałów czetnickich. Kolaborował z Włochami, uzyskując od nich pomoc w postaci wyposażenia, prowiantu i uzbrojenia. Jako lider partyzantki uważał, że jego celem jest „ustanowienie narodowego państwa serbskiego”, w którym „będą żyć wyłącznie prawosławni”. W styczniu włoski generał Lorenzo Dalmazzo spotkał się z czetnikami w celu namówienia ich do wspólnej operacji przeciwko ruchowi oporu.

W dniu 23 czerwca 1942 roku, Włosi wspomagani przez Trifunovicia oraz Birčanina utworzyli kolaboracyjne jednostki Antykomunistycznej Milicji Ochotniczej, jej celem było „unicestwienie komunizmu” i zwiększenie wpływów włoskich w regionie. Na początku października wziął udział w rozpoczętej przez Włochów operacji Alfa. 3–5 tys. czetników wzięło udział w operacji, w której według niepełnych danych wymordowano 543 katolickich i muzułmańskich cywilów, którzy mieli być nieprzychylni wobec ruchu czetnickiego. Czystkom etnicznym przeprowadzanym przez czetników sprzeciwił się włoski generał Roatta, który zagroził, że dalsze eksterminacje spowodują wstrzymanie włoskiej pomocy dla czetników.

Ordre de Bataille

Do 1943 r. Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie zostały zorganizowane w brygady jako najwyższy stopień formacji. W późniejszym okresie powstały korpusy, składające się na ogół z 3 do 5 brygad czetnickich. Ogółem powstało co najmniej 70 korpusów liczących od kilkuset do kilku tysięcy ludzi. Były one podporządkowane poszczególnym dowództwom zorganizowanym geograficznie.

• Najwyższe Dowództwo Królewskich Wojsk Jugosłowiańskich w Ojczyźnie
  • Głównodowodzący – król Piotr II Karadziordziewić
  • Szef Sztabu – płk Dragoljub Draža Mihailović
• Dowództwo Serbii
  • Komendant – gen. Miroslav Trifunović
  • Szef sztabu – mjr Dimitrije Antonović
    • Krajinski korpus
    • Mlavski korpus
    • Smederevski korpus
    • Avalski korpus
    • Rudnički korpus
    • I ravnogorski korpus
    • I šumadijski korpus
    • Oplenački korpus (Korpus Gorske garde)
    • Kosmajski korpus
    • Kolubarski korpus
    • Mačvanski korpus
    • Cerski korpus
    • Valjevski korpus
    • Požeški korpus
    • II ravnogorski korpus
    • Zlatiborski korpus
    • Javorski korpus
    • Varvarinski korpus
    • II šumadijski korpus
    • Rasinski korpus
    • Jastrebački korpus
    • Toplički korpus
    • Čegarski korpus
    • I kosovski korpus
    • II kosovski korpus
    • Vlasinski korpus
    • Nišavski korpus
    • Deligradski korpus
    • Timočki korpus
    • Knjaževački korpus
    • Južnomoravski korpus
    • Ivankovački korpus
    • Vardarski korpus
    • Resavski korpus
    • Jablanički korpus
• Dowództwo Czarnogóry i Raški (później rozdzielone)
  • Komendant – ppłk Đorđe Lašić, ppłk Pavle Đurišić
  • Szef sztabu – mjr Sava Vukadinović
• Dowództwo Czarnogóry
  • Komendant – ppłk Pavle Đurišić
  • Szef sztabu – mjr Rudolf Rade Perhinek
    • Limski korpus
    • Komski korpus
    • Durmitorski korpus
    • Nikšićki korpus
    • Ostroški korpus
    • Zetski korpus
    • Lovćenski korpus
    • Crmničko-primorski korpus
    • Bokokotorski korpus
    • Dubrovački korpus
• Dowództwo Raški
  • Komendant – mjr Vojislav Lukačević
  • Szef sztabu – mjr Blagoje Knežević
    • I mileševski korpus
    • II mileševski korpus
• Dowództwo Wschodniej Bośni i Hercegowiny
  • Komendant – mjr Petar Baćović
  • Szef sztabu – mjr Danilo Salatić
    • Romanijski korpus
    • Drinski korpus
    • Nevesinjski korpus
    • Trebinjski korpus
    • Zenički korpus
• Dowództwo Zachodniej Bośni
  • Komendant – mjr Slavoljub Vranješević
  • Szef sztabu – kpt. Sergije Živanović
    • Bosansko-krajiški korpus
    • Srednjobosanski korpus
    • II srednjobosanski korpus

Pozostałe bośniackie korpusy:

• • • Majevički korpus
    • Ozrenski korpus
    • Trebavski korpus
• Dowództwo Dinarskie (Czetnicka Dywizja Dinarska)
• Komendant – Momčilo Đujić
• Szef sztabu – mjr David Šoškić
  • • Korpus „Gavrilo Princip”
    • I lički korpus
    • I dalmatinski korpus
    • II dalmatinski korpus
    • III dalmatinski korpus
• Dowództwo Górnej Liki i Chorwackiego Przymorza
  • Komendant – Dobroslav Jevđević
    • Ličkokordunaški korpus
    • Primorski korpus
• Dowództwo Słowenii i Istrii
  • Komendant – mjr Karlo Novak
• Dowództwo Vojvodiny
  • Komendant – mjr Dragiša Đ. Rakić
• Dowództwo Sremu
  • Komemndant – ppłk Dragomir Radovanović
• Dowództwo Sławonii
  • Komendant – płk Aleksandar Nikolić
• Dowództwo Belgradu
  • Komendant – mjr Žarko Todorović, mjr Radoslav Đurić, ppłk Dušan Manojlović, kpt. Ivan Pavlović, mjr Žarko Todorović, mjr Aleksandar Mihajlović
  • Szef sztabu – kpt. Branko Stanić, mjr Božidar Ranković
    • I beogradski korpus
    • II beogradski korpus
    • III beogradski korpus
    • IV beogradski korpus
    • V beogradski korpus

Nawiązania

Do tradycji czetników powróciły serbskie jednostki paramilitarne podczas wojen secesyjnych w Jugosławii, które wspólnie z Jugosłowiańską Armią Ludową uczestniczyły m.in. w oblężeniu Vukovaru oraz toczyły walki na terenie Chorwacji i Bośni.

Inne znaczenia terminu „czetnik”

Inne znaczenia:

• oddziały serbskie z czasów wojny w Jugosławii,
• w XIX wieku uczestnicy walk wyzwoleńczych przeciwko Turcji na Bałkanach,
• kierowane przez komunistów oddziały partyzanckie, które powstały w Bułgarii po przewrocie w 1923,
• członkowie serbskich organizacji kombatanckich w Jugosławii w okresie międzywojennym.

Bibliografia

• Banac, Ivo (1996). „Bosnian Muslims: From Religious Community to Socialist Nationhood and Post-Communist Statehood 1918–1992”. In Pinson, Mark. The Muslims of Bosnia-Herzegovina: Their Historic Development from the Middle Ages to the Dissolution of Yugoslavia. Harvard University Press. ISBN 0-932885-12-8.
• Cohen, Philip J.; Riesman, David (1996). Serbia’s Secret War: Propaganda and the Deceit of History. Texas A&M University Press. ISBN 0-89096-760-1.
• Haskin, Jeanne M. (2006). Bosnia And Beyond: The „Quiet” Revolution That Wouldn’t Go Quietly. Algora Publishing. ISBN 0-87586-429-5.
• Hirsch, Herbert (2002). Anti-Genocide: Building an American Movement to Prevent Genocide. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-275-97676-9.
• Hoare, Marko Attila (2006). Genocide and Resistance in Hitler’s Bosnia: The Partisans and the Chetniks. Oxford University Press. ISBN 0-19-726380-1.
• Judah, Tim (2000). The Serbs: History, Myth and the Destruction of Yugoslavia. Yale University Press. ISBN 0-300-08507-9.
• Milazzo, Matteo J. (1975). The Chetnik Movement & the Yugoslav Resistance. Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-1589-4.
• Mulaj, Klejda (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-State Building and Provision of In/Security in Twentieth-Century Balkans. Lexington Books.
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2004. Indiana University Press. ISBN 0-271-01629-9.
• Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović and the Allies 1941–1945. Rutgers University Press.
• Tomasevich, Jozo (1975). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: The Chetniks 1. San Francisco: Stanford University Press. ISBN 0-8047-0857-6.
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration 2. San Francisco: Stanford University Press. ISBN 0-8047-3615-4.
• Velikonja, Mitja (2003). Religious separation and political intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press. ISBN 978-1-58544-226-3.