Przejdź do zawartości

Olbia (kolonia grecka)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Olbia i inne kolonie greckie w północnej części Morza Czarnego (ok. 450 p.n.e.)

Olbia (stgr. Óλβια – szczęśliwa, bogata[1]), zwana też Olbią Pontyjską[2], znana także jako Olbiopolis, Borystenes[3] – kolonia grecka leżąca na północnym wybrzeżu Morza Czarnego w pobliżu ujść Bohu (stgr. Hypanis) i Dniepru (stgr. Borystenes), na południe od współczesnego Mikołajowa (w pobliżu dzisiejszej wsi Parutino).

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Założona ok. 550 r. p.n.e. przez osadników z Miletu[4], w niedługim czasie stała się znacznym ośrodkiem handlu zbożem i rybami. W okresie największego rozkwitu w IV wieku p.n.e. w mieście otoczonym murami żyło do 40 tys. mieszkańców. Olbia bogaciła się głównie na pośrednictwie w handlu ze Scytami. W V w. p.n.e. odwiedził ją prawdopodobnie Herodot, a w 95 n.e. stoicki filozof Dion Chryzostom, który dał szczegółowy opis Olbii w Mowie borystynejskiej. W III wieku p.n.e. miasto zaczęło chylić się ku upadkowi wskutek pojawienia się na scytyjskich stepach Sarmatów, którzy przerwali regularne dostawy zboża, a samo miasto nękali najazdami. W II wieku p.n.e. pewien odłam scytyjskich plemion zajął Olbię dla odtworzenia korzystnych powiązań handlowych; następnie weszła w skład państwa Mitrydatesa Wielkiego. W 63 roku p.n.e.[5] wojska Geto-Daków zdobyły i zniszczyły miasto. Liczba ludności spadła do 3 tysięcy. Pod władaniem Rzymu Olbia powoli się odbudowywała jako nieduże miasto Dolnej Mezji, jednak nigdy nie wróciła do wcześniejszego rozkwitu. Mimo ufortyfikowania w pod koniec II wieku, w III w. n.e. została zdobyta przez Gotów, a w 370 n.e. przez Hunów.

Stater olbijski z głową Demeter i orłem unoszącym delfina

Miejscowe mennictwo

[edytuj | edytuj kod]

Świadectwem istotnej roli handlowej miasta w tym regionie są liczne monety pojawiające się już we wczesnym okresie jego istnienia. Początkowo są nimi służące do prostej wymiany płacidła odlewane w kształcie ryby (tzw. delfinki), które później (VI/V w.) zastępują miedziane monety odlewane z wyobrażeniem na awersie głowy Ateny, Demeter lub tzw. gorgonejonu. Na rewersie noszą one przedstawienie najczęściej delfina bądź orła z delfinem w szponach. W połowie IV w. p.n.e. w Olbii wypuszczane są srebrne statery z podobnymi wyobrażeniami. Część monet ma uwidocznioną nazwę miasta w postaci OLBI lub OLBIO[politon] albo napisy ARIX, EMINAKO (imiona urzędników). Na podstawie bogatego materiału numizmatycznego można stwierdzić i prześledzić niemal dwustuletni rozwój mennictwa olbijskiego[6]. Jego badaniom wiele starań poświęcił Aleksandr Zograf, po nim P. Karyszkowski i W. Anochin, najnowszych ustaleń dokonał W. Nieczytajło[7].

Dzieje badań archeologicznych

[edytuj | edytuj kod]
Część terenu nadmorskich wykopalisk

Wykopaliska archeologiczne w Olbii zapoczątkowano w 1794 dzięki ustaleniom niemieckiego badacza i podróżnika Petera Simona von Pallasa. Istotne prace badawcze prowadził jednak dopiero w XIX wieku Aleksiej hr. Uwarow. Od 1902 do 1926 (z przerwą na lata I wojny światowej, rewolucji i wojny domowej) wykopaliska w Olbii przeprowadzał Borys Farmakowski. Później badaniami zajmowali się jego uczeń Ł.M. Sławin (w latach 1956-57 w wykopaliskach uczestniczyli polscy archeolodzy)[8], A.N. Karasjowa, E.I. Lewi i inni.

Stwierdzono ślady osadnictwa od VI wieku p.n.e. do IV w. n.e.[9]. Odkryto pozostałości murów twierdzy z basztami obronnymi i podwójną bramą, agorę z budowlami kultowymi – m.in. świątynią dwóch bóstw (Apollina Delfickiego i Zeusa), i handlowymi oraz nekropolię[10]. W ostatnim dwudziestoleciu szczególne zasługi dla odtwarzania przeszłości miasta położyła A.S. Rusiajewa. Współcześnie badania archeologiczne prowadzi tam S.D. Kriżicki[potrzebny przypis]. W latach 2016−2018 wykopaliska w Olbii prowadziła misja archeologiczna Muzeum Narodowego w Warszawie pod kierunkiem Alfreda Twardeckiego. Od 2019 wykopaliska są kontynuowane pod tym samym kierownictwem przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Większość znalezisk jest w posiadaniu petersburskiego Ermitażu i Muzeum im. Puszkina w Moskwie.

Wykopaliska i zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Olbia rozciągała się na trójkątnym obszarze o areale ok. 50 ha, z którego ocalały jedynie ok. 33 hektary. Podzielona regularną siecią brukowanych ulic, położona była na dwóch terasach: miasto dolne wzdłuż biegu rzeki i miasto górne z dzielnicą handlową oraz budynkami publicznymi w sąsiedztwie agory i temenosu, połączone schodami i uliczkami. Zajmująca obszar ok. 2 tys. m² agora otoczona była stoą (45 x 17,5 m) z IV wieku p.n.e. z 9 kolumnami jońskimi, okazałą budowlą publiczną z IV-II w. w. p.n.e., dwoma dużymi budynkami handlowymi podzielonymi na sklepy z piwnicznymi magazynami oraz m.in. budynkami gimanzjonu i łaźni. Temenos zajmujący powierzchnię ok. 3 tys. m², otoczony murem kamiennym z portykami, obejmował świątynię Zeusa (o powierzchni 13,9 m x 7,7 m) z III w p.n.e. wraz z sanktuarium Apollina Delphiniosa (pow. 30/35 x 16 m) z IV-II w. p.n.e., całkowicie opasanym portykami jońskiej kolumnady, a także pochodzącą z V w. p.n.e. mniejszą świątynią (templum in antis) Apolla z portykiem jońskim i osobnymi ołtarzami dla ofiar płynnych i całopalnych. Z końcem I wieku n.e. opuszczony temenos i agora poza murami miejskimi zamieniły się w część handlową z warsztatami ceramicznymi, wytwórniami wina i spichlerzami.

Portal grobowca Heurysybiosa i Arety

Wykopaliska umożliwiły też bliższe określenie części mieszkalnej miasta (od VI w. p.n.e.), która początkowo składała się z dwuizbowych domostw o powierzchni 12 m²; przestronniejsze były domy z V stulecia p.n.e. Największe i najwspanialsze, dwukondygnacyjne budynki perystylowe pochodziły z IV-III w. p.n.e., usytuowane zwłaszcza w dzielnicy mieszkalnej dolnego miasta, gdzie biegły wzdłuż brukowanej ulicy. Zajmując powierzchnię nawet do 50 x 38 m, miały prostokątny przedsionek wiodący na wewnętrzny dziedziniec z usytuowanymi wokół niego pomieszczeniami (nawet do 25); w kilku budynkach natrafiono na mozaiki i malowidła ścienne.

Na miejscu dzielnicy mieszkalnej z VI-II w. p.n.e. wzniesiony został w II stuleciu n.e. otoczony niewielkim murem tzw. kurhan Zeusa (wys. 14,5 m, średn. 37 m), którego dromos (szer. 1,75 m) prowadził do komory grobowej złożonej z dwóch takich samych pomieszczeń. Nekropolia na północy i zachodzie miasta obejmuje areał ok. 500 hektarów i ujawniła ok. 2000 pochówków. Najczęściej spotykane groby stanowiły zwykłe prostokątne wykopy, lecz od V w. p.n.e. pojawiają się groby korytarzowe z niszą, a od IV stulecia groby komorowe ze stopniami wiodącymi z dromosu do komory grobowej. Grobowiec Heurysybiosa i Arety jest kryptą złożoną z dwóch pomieszczeń.

W początkach naszej ery południową część górnego miasta zamieniono w cytadelę z potężnymi murami i wieżami. Wśród zabudowań z tego okresu odsłonięto koszary garnizonu rzymskiego oraz warsztat metalurgiczny z III-IV wieku n.e.

Znaleziska mają cechy charakterystyczne dla mieszanego, grecko-scytyjskiego składu etnicznego Olbii. Obok licznych egzemplarzy greckich rzeźb i ceramiki, odnaleziono wyroby ceramiczne i metalowe (m.in. biżuterię) pochodne ze scytyjskiej tradycji artystycznej. Do obiektów istotnych dla badania dziejów miasta należą inskrypcje: przede wszystkim dekret ku czci Protogenesa i wykaz praw podatników[11].

Przyczynki polskie

[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze dostępne Polakom wiadomości o antycznym mieście zawarł Adam Tadeusz Naruszewicz w wydanej w 1787 r. pracy Tauryka, czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów. Wyjątkowo wiele miejsca poświęcił Olbii Józef Ignacy Kraszewski w ogłoszonych w 1845 Wspomnieniach Odessy, Jedyssanu i Budżaku[12]. Pisarz trafnie zauważał: „Bez wątpienia była ona głównym targowiskiem, składała się z Greków i Greko-Scytów osiadłych tu i nieco zbarbaryzowanych... (...) Zapewne w ostatnich czasach egzystencji zmniejszona ludność grecka, która dawniej barbarzyńców ustraszała, zmniejszony handel, który szanować Olbiopolitów nakazywał dla własnego interesu, ułatwiły ostateczną zgubę osady.” O oglądanych zabytkach pisał: „W pomnikach sztuki olbijskiej znać oddalenie od Grecji... Co się tyczy sztuki, szczątki (...) dowodzą, że Olbiopolici nie zostali w tyle od kolonii greckich w Azji i Europie pod tym względem”[13].

Galeria

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Przymiotnik ’όλβιος ma również takie znaczenie w odniesieniu do dóbr materialnych (Słownik grecko-polski, Warszawa: PWN, 1962, t. III, s. 263n).
  2. W odróżnieniu od Olbii Galijskiej, kolonii Massalii w zachodniej części Morza Śródziemnego.
  3. Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z, Warszawa: PWN, 1988, s. 540.
  4. Słownik kultury antycznej (red. R. Kulesza), Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 360. Dlatego też zamieszkałym w niej obywatelom Miletu Olbia tradycyjnie zapewniała zwolnienie od podatków (N.G.L. Hammond: Dzieje Grecji, Warszawa: PIW, 1977, s. 153).
  5. Podawane są również daty 56 p.n.e. (Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z, dz. cyt., s. 540; Slovník antické kultury, Praha: Svoboda, 1974, s. 431) oraz 60 r. p.n.e. – zdobycie przez Burebistę (Словарь античности, dz. cyt., s. 395).
  6. А. Н. Зограф: Античные монеты, Москва: Издательство АН СССР, 1951, s. 121-145.
  7. В. В. Нечитайло: Каталог античных монет Ольбии – VI в. до н.э.- III в. н.э., Киев 2000.
  8. Od Fanagorii do Apollonii, dz. cyt., s. 106.
  9. Słownik kultury antycznej, dz. cyt., s. 360.
  10. Словарь античности, dz. cyt., s. 395; Encyklopedia sztuki starożytnej, dz. cyt., s. 440.
  11. Encyklopedia sztuki starożytnej, dz. cyt., s. 440.
  12. Od Fanagorii do Apollonii, dz. cyt., s. 104n, 108nn.
  13. Cyt. za Od Fanagorii do Apollonii, dz. cyt., s. 109.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • M.L. Bernhard, Z. Sztetyłło: Olbia, Ukraine w The Princeton Encyclopedia of Classical Sites. Princeton: Princeton University Press, 1979, s. 642-643
  • Encyklopedia sztuki starożytnej. Europa – Azja – Afryka – Ameryka. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe / Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 439-440
  • Od Fanagorii do Apollonii. Opr. Maria Nowicka i Ludwika Press. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.
  • Mała encyklopedia kultury antycznej A-Z. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.
  • Словарь античности. Москва: Прогресс, 1989.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]