Fazy rozwoju demograficznego
Fazy rozwoju demograficznego, pierwsze przejście demograficzne – teoria demograficzna dotycząca zmian sposobu reprodukcji ludności z tradycyjnej na nowoczesną. Koncepcja twierdzi, że rozwojowi gospodarczemu państw towarzyszy przejście od charakteryzującego kraje rozwijające się wysokiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego, do niskiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stabilizującego rozmiar populacji, typowego dla krajów rozwiniętych.
Teorię zaproponował demograf amerykański Warren Thompson w 1929 r., na podstawie danych obejmujących poprzednie 200 lat[1]. Początkowo model służył do wyjaśniania zmian demograficznych w krajach rozwiniętych, szczególnie podlegającym procesom urbanizacji i uprzemysłowienia. W następnym okresie znaleziono dla niej większe poparcie empiryczne. Obecnie model ma charakter globalny i odnosi się do wszystkich krajów świata[2]. Ujemna zależność między poziomem dochodu a dzietnością jest obecnie jedną z najszerzej uznawanych systematycznych prawidłowości w demografii[3][4][5][6][7]. Przedstawiono także różne klasyfikacje etapów przemian demograficznych, propozycje wyjaśnień i dalszych prognoz[8][9]. Wykryto również pewne nowe obserwacje – w niektórych krajach rozwiniętych w ostatnich latach przyrost naturalny prawdopodobnie nieznacznie wzrósł[4][10], choć nie jest to jednoznacznie rozstrzygnięte[11].
Klasyczne koncepcje maltuzjańskie
[edytuj | edytuj kod]Odkrycie Thompsona zaprzeczyło obawom takich autorów, jak ekonomista z przełomu XVIII i XIX wieku, Thomas Malthus, którzy uważali że w bliskiej przyszłości nieunikniona jest katastrofa związana z przeludnieniem. Obecnie uważa się, że w XXI wieku najprawdopodobniej nastąpi zatrzymanie i stabilizacja, a nawet odwrócenie wzrostu populacji we wszystkich krajach. Aktualnie debaty demograficzne nie dotyczą przeludnienia świata, ale starzenia się ludności[4][12][13][14][15].
Fazy
[edytuj | edytuj kod]
Oryginalna koncepcja Thompsona z 1929 r. przedstawiała cztery fazy rozwoju demograficznego[1]. Według niego zróżnicowane w czasie i przestrzeni przejście od reprodukcji tradycyjnej do nowoczesnej odbywa się etapowo. Natomiast regionalne zróżnicowania związane są z momentem zapoczątkowania procesu przejścia demograficznego. W późniejszym czasie przedstawiono również kilka propozycji wyróżniających różnie rozumiany piąty etap przejścia.
- Faza I – charakterystyczna dla społeczeństw preindustrialnych (tradycyjnych) pozbawionych dostępu do współczesnej medycyny i zmagających się z częstymi, krwawymi konfliktami. Obecnie występuje tylko w nielicznych populacjach. Liczby urodzeń i zgonów są wysokie i niestabilne. Występuje wysoka umieralność i rozrodczość. Współczynnik dzietności przekracza 6. Przeciętna długość życia jest krótka: nie przekracza 45 lat.
- Faza II – charakteryzująca wczesne społeczeństwa industrialne. Dostęp do medycyny i technologii produkcji żywności zmniejsza poziom zgonów, ale poziom urodzeń utrzymuje się na wysokim poziomie, skutkując wysokim przyrostem naturalnym i eksplozją demograficzną. Średnia długość życia wynosi 60 lat, większość społeczeństwa jest młoda.
- Faza III – tzw. przejście demograficzne – okres przejściowy, typowy dla współczesnych krajów rozwijających się. Wiąże się ze stopniowym spadkiem poziomu urodzeń i przyrostu naturalnego, oraz wzrostem średniej długości życia do ponad 70–75 lat. Radykalnie spada płodność. Przekrój społeczeństwa zmienia się, większy jest udział osób starszych. Okresowi temu towarzyszą zmiany kulturowe: coraz większą rolę odgrywa edukacja i kariera, a moment założenia rodziny jest odsuwany.
- Faza IV – charakterystyczna dla krajów rozwiniętych i społeczeństw postindustrialnych. Charakterystyczna jest długie przeciętne trwanie życia, niska rozrodczość i dzietność. Zarówno urodzenia, zgony, jak i przyrost naturalny stabilizują się na niskim, stabilnym poziomie.
Niektóre modele wyróżniają fazę V, w której – zależnie od wersji – ma nastąpić spadek przyrostu naturalnego poniżej poziomu zastępowalności pokoleń lub jego ponowny wzrost.
Wyjaśnienia
[edytuj | edytuj kod]
Naukowcy nie rozstrzygnęli jednoznacznie, jak przebiega mechanizm przyczynowo–skutkowy obserwowanego przejścia demograficznego. Nie jest jasne, czy zmiana struktury społecznej może być przyczyną, a nie tylko skutkiem szybszego rozwoju gospodarczego, industrializacji i wzrostu przeciętnego dochodu. Istnieją przesłanki, że zmiany demograficzne częściowo poprzedzają i wspomagają rozwój ekonomiczny[16][17][18], przynajmniej do momentu w którym odsetek społeczeństwa po wieku produkcyjnym staje się znaczący[19]. Dyskutowana jest rola takich, często wzajemnie powiązanych, czynników jak równouprawnienie kobiet, większe bezpieczeństwo materialne, postęp medycyny, dostępność antykoncepcji, rozwój państwa opiekuńczego, czy rosnące zapotrzebowanie na wykształcenie i kapitał społeczny cechujące nowoczesne społeczeństwa[8][20][21][22]:
Niektóre z proponowanych czynników kształtujących społeczeństwa przed przejściem demograficznym to np. [8][20][21][22]:
- zwyczaje i tradycje, brak alternatywnych modeli życia
- niewielka świadomość społeczna
- niski poziom wykształcenia
- stopniowy spadek śmiertelności poprzez:
- poprawę ochrony zdrowia
- wzrost produkcji żywności
Przykłady czynników determinujących trendy demograficzne w społeczeństwach postindustrialnych po przejściu demograficznym to[8][20][21][22][23]:
- spadek urodzeń:
- większe bezpieczeństwo materialne, odejście od tradycyjnego modelu rodziny wielopokoleniowej, urbanizacja, model małej rodziny, późniejsze zawieranie małżeństw i częstsze rozwody
- większa świadomość możliwości planowania rodziny dzięki edukacji seksualnej i dostępności środków antykoncepcyjnych
- dostępność edukacji powszechnej, rosnące zapotrzebowanie na kapitał społeczny, odroczone przez wieloletnią edukację wchodzenie w dorosłość, wyższa społeczna wartość wykształcenia i kariery
- równouprawnienie kobiet, udział kobiet w rynku pracy
- chęć zapewnienia potomstwu dobrego startu
- spadek umieralności:
- postępy medycyny i zdrowia publicznego, upowszechnienie antybiotyków i programy szczepień
- promocja zdrowego trybu życia
- rozwój technologii produkcji i bezpieczeństwa żywności
- poprawa higieny i warunków życia
- dostępność systemowej opieki nad matką i dzieckiem, państwo opiekuńcze
- spadek przestępczości, rzadsze konflikty i wojny
W przypadku niektórych czynników odnotowano sprzeczne obserwacje. Przykładowo, mniejsze bezpieczeństwo materialne w okresach załamań gospodarczych w Ameryce Południowej poprzedzało krótkoterminowy spadek liczby urodzeń[24].
Prognozy
[edytuj | edytuj kod]Obecne prognozy ONZ przewidują zatrzymanie, a nawet odwrócenie wzrostu populacji w XXI wieku we wszystkich krajach. Spodziewana jest także konwergencja – dogonienie poziomu gospodarczego krajów rozwiniętych przez kraje rozwijające się. Aktualnie obawy nie dotyczą przeludnienia świata, ale starzenia się populacji[4][12][13][14][15].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Demeny i inni, Encyclopedia of population, Macmillan Reference USA, 2003, s. 939–940, ISBN 0-02-865677-6, OCLC 51647566.
- ↑ 5.1.1. Teoria przejścia demograficznego, [w:] Grzegorz Węcławowicz, Geografia społeczna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN SA, s. 149, ISBN 978-83-01-20091-6.
- ↑ John Bryant, Theories of Fertility Decline and the Evidence from Development Indicators, „Population and Development Review”, 33 (1), 2007, s. 101–127, JSTOR: 25434586 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ a b c d Mikko Myrskylä, Hans-Peter Kohler, Francesco C. Billari, Advances in development reverse fertility declines, „Nature”, 460 (7256), 2009, s. 741–743, DOI: 10.1038/nature08230, ISSN 0028-0836 [dostęp 2017-01-17] (ang.).
- ↑ Ronald Lee, The Demographic Transition: Three Centuries of Fundamental Change, „Journal of Economic Perspectives”, 17 (4), 2003, s. 167–190, DOI: 10.1257/089533003772034943, ISSN 0895-3309 [dostęp 2017-02-04] (ang.).
- ↑ John Bongaarts, Susan Cotts Watkins, Social Interactions and Contemporary Fertility Transitions, „Population and Development Review”, 22 (4), 1996, s. 639–682, DOI: 10.2307/2137804, JSTOR: 2137804 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ Kingsley Davis, The World Demographic Transition, „The Annals of the American Academy of Political and Social Science”, 237, 1945, s. 1–11, JSTOR: 1025490 [dostęp 2017-01-17].
- ↑ a b c d Oded Galor, The demographic transition: causes and consequences, „Cliometrica”, 6 (1), 2011, s. 1–28, DOI: 10.1007/s11698-011-0062-7, ISSN 1863-2505, PMID: 25089157, PMCID: PMC4116081 [dostęp 2017-02-04] (ang.).
- ↑ Declan Butler, The fertility riddle, „Nature”, 432 (7013), 2004, s. 38–39, DOI: 10.1038/432038a, ISSN 0028-0836 [dostęp 2017-02-04] (ang.).
- ↑ Angela Luci-Greulich, Olivier Thévenon, Does Economic Advancement ‘Cause’ a Re-increase in Fertility? An Empirical Analysis for OECD Countries (1960–2007), „European Journal of Population”, 30 (2), 2014, s. 187–221, DOI: 10.1007/s10680-013-9309-2, ISSN 0168-6577 [dostęp 2017-02-03] (ang.).
- ↑ Kenneth Harttgen, Sebastian Vollmer, A Reversal in the Relationship of Human Development With Fertility?, „Demography”, 51 (1), 2013, s. 173–184, DOI: 10.1007/s13524-013-0252-y, ISSN 0070-3370 [dostęp 2017-02-03] (ang.).
- ↑ a b Jean-Claude Chesnais, The Demographic Transition: Stages, Patterns, and Economic Implications, Oxford University Press, 1992 [dostęp 2017-01-17].
- ↑ a b World Population Prospects: The 2015 Revision, Key Findings and Advance Tables. ESA/P/WP.241, United Nations, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, 2015.
- ↑ a b Dudley Kirk, Demographic Transition Theory, „Population Studies”, 50 (3), 1996, s. 361–387, DOI: 10.1080/0032472031000149536, ISSN 0032-4728, PMID: 11618374 [dostęp 2017-01-17].
- ↑ a b S. Philip Morgan, Heather Rackin, A Half Century of Fertility Change, „Journal of Comparative Family Studies”, 41 (4), 2010, s. 515–535, JSTOR: 41604566 [dostęp 2017-01-17].
- ↑ Bloom i inni, Global Demographic Change: Dimensions and Economic Significance, „NBER”, 4 października 2004 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ David E. Bloom, David Canning, How Demographic Change can Bolster Economic Performance in Developing Countries, „World Economics”, 4 (4), 2003, s. 1–14 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ Quamrul H. Ashraf, David N. Weil, Joshua Wilde, The Effect of Fertility Reduction on Economic Growth, „Population and development review”, 39 (1), 2017, s. 97–130, DOI: 10.1111/j.1728-4457.2013.00575.x, ISSN 0098-7921, PMID: 25525283, PMCID: PMC4267474 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ Sagiri Kitao, Fiscal cost of demographic transition in Japan, „Journal of Economic Dynamics and Control”, 54, 2015, s. 37–58, DOI: 10.1016/j.jedc.2015.02.015 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ a b c Caldwell, Bruce, Dr., Demographic transition theory, Springer, 2006, ISBN 1-4020-4373-2, OCLC 209934442.
- ↑ a b c Falcao i inni, The Demographic Transition and the Sexual Division of Labor, „NBER”, 19 stycznia 2007 [dostęp 2017-01-17].
- ↑ a b c Charles Hirschman, Why Fertility Changes, „Annual Review of Sociology”, 20 (1), 2003, s. 203–233, DOI: 10.1146/annurev.so.20.080194.001223 [dostęp 2017-01-17] (ang.).
- ↑ Fabrice Murtin, Long-Term Determinants of the Demographic Transition, 1870–2000, „Review of Economics and Statistics”, 95 (2), 2012, s. 617–631, DOI: 10.1162/REST_a_00302, ISSN 0034-6535 [dostęp 2017-02-04].
- ↑ Alicia Adsera, Alicia Menendez, Fertility changes in Latin America in periods of economic uncertainty, „Population Studies”, 65 (1), 2011, s. 37–56, JSTOR: 23056727 [dostęp 2017-02-04].