Przejdź do zawartości

Mrówkowate

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
To jest najnowsza wersja artykułu Mrówkowate edytowana 13:53, 29 lip 2024 przez AndrzeiBOT (dyskusja | edycje).
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Mrówkowate
Formicidae[1]
Latreille, 1802
Ilustracja
Przedstawicielka kasty robotnic mrówek rudnic
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Podtyp

Sześcionogi

Gromada

owady

Podgromada

owady uskrzydlone

Infragromada

Neoptera

Nadrząd

Holometabola

Rząd

błonkoskrzydłe

Podrząd

trzonkówki

Infrarząd

Żądłówki

Nadrodzina

osy

Rodzina

mrówkowate

Mrówkowate (Formicidae) – rodzina owadów należąca do rzędu błonkówek, podrzędu trzonkówek. Bardzo rozpowszechnione, występują praktycznie pod każdą szerokością geograficzną, tworzą społeczności kastowe żyjące w gniazdach. Nazwy naukowe posiada 16 000 współcześnie występujących gatunków mrówek[2]; szacuje się jednak, że świat zamieszkuje 20 000 gatunków tych owadów[3]. W Polsce występują 103 gatunki[4].

Opis ogólny

[edytuj | edytuj kod]

U mrówkowatych, podobnie jak u pszczołowatych, prócz samców i samic występuje również kasta robotnic, czyli samic o niedorozwiniętych narządach rozrodczych. U niektórych gatunków bywa nawet po kilka postaci robotnic. Robotnice opatrzone bardzo silnymi żuwaczkami i wielkimi głowami noszą nazwę żołnierzy. Niekiedy pomiędzy samicami rozwiniętymi płciowo a robotnicami właściwymi występują formy pośrednie. Samce i samice są prawie u wszystkich gatunków skrzydlate, robotnice zawsze bezskrzydłe.

Budowa zewnętrzna mrówki
Robotnica mrówki Pachycondyla verenae
Oznaczenia:

1. flagellum – biczyk zakończony wierzchołkiem (apex)
2. scapus – trzonek czułka, pierwszy człon za nim to nóżka (pedicellus)
3. czoło
4. jamka stawowa czułka
5. clypeus – nadustek, pod spodem warga górna (labrum)
6. mandibula – żuwaczki
7. prothorax – przedtułów, górna część to przedplecze
8. ciemię
9. oko złożone
10. scutellum – tarczka, tylny, zwykle trójkątny skleryt tułowia
11. mesothorax – śródtułów, górna część to śródplecze
12. przetchlinka śródtułowia
13. anepisternum – przednia część pleury
14. metathorax – zatułów, górna część to zaplecze
15. przetchlinka zatułowia
16. I segment odwłoka zrośnięty z tułowiem
17. tchawka I segmentu odwłoka
18. gruczoł metapleuralny (zatułowiowy) zapachowy
   18a. bańka
   18b. ujście
19. trzonek – stylik (u pluskwiaków 1 segm. odwłoka, u żądłowców drugi)
20. u mrówkowatych trzonek może być dwusegmentowy tak jak tu (2. część postpetiolus)
21. tergit
22. sternit
23. żądło, pokładełko u samic płodnych
24. femur – udo
25. tibia – goleń
26. unguis – pazurki
27. calcar – ostroga
28. tarsus – stopa
29. coxopleura – koksopleura, tylna część pleury
30. coxa – biodro
31. trochanter – krętarz
32. wyrostek brzuszny
33. głowa
34. tułów
35. trzonek (stylik)
36. odwłok

I – propodeum jest wrośnięty w tułów
II-VII – numery segmentów odwłoka

Głowa

[edytuj | edytuj kod]

Głowa mrówek jest zawsze silnie rozwinięta, a wśród narządów gębowych specjalnie dobrze wykształcone są żuwaczki, będące głównym narządem aparatu gębowego. Oczy i przyoczka mogą być rozmaicie rozwinięte u poszczególnych gatunków, u robotnic ulegają niekiedy znacznemu uwstecznieniu. Czułki zawsze dobrze rozwinięte, najczęściej zgięte, biczykowate.

Odnóża

[edytuj | edytuj kod]

Odnóża zgrubione, na przednich występują często specjalne haczyki do czyszczenia czułków i otworu gębowego.

Tułów i odwłok

[edytuj | edytuj kod]

Tułów o pierścieniach ściśle z sobą zespolonych, a u robotnic nawet częściowo pozlewanych. Odwłok ruchomo zestawiony z tułowiem, dzięki przekształceniu jednego lub dwóch pierścieni w cienki stylik. Żądła zwykle brak, gruczoł jadowy dobrze wykształcony; jad zawiera zawsze mniejsze lub większe ilości kwasu mrówkowego. Pancerz chitynowy zwykle mocny, często o charakterystycznym dla poszczególnych gatunków urzeźbieniu, zwłaszcza na głowie i tułowiu. Ubarwienie przeważnie ciemne, czarne, brunatne lub żółte, rzadziej pstre.

Organizacja społeczna

[edytuj | edytuj kod]
Mrówki z gatunku Solenopsis invicta

Mrówki tworzą złożone społeczności o wyraźnej strukturze hierarchicznej i ściśle przydzielonych obowiązkach. Robotnice mają do spełnienia funkcje usługowe. Budują gniazdo, bronią go, zbierają pożywienie, opiekują się potomstwem. Rolą samców jest zaplemnienie królowej; po tym giną. Zadaniem królowej jest składanie jaj, z których po przeobrażeniu powstają nowe mrówki, a także regulacja działania społeczności za pomocą feromonów. Mrówki żyją w zorganizowanej społeczności, w której każda z nich odgrywa przypisaną sobie rolę, przyczyniając się do właściwego funkcjonowania całego mrowiska. Setki tysięcy mrówek żyją w społeczności pod kopcem z nagromadzonych igieł sosnowych i resztek roślin. Cały czas pracując, mieszają one glebę, spulchniają ją i wzbogacają.

Gniazda

[edytuj | edytuj kod]
Mrowisko mrówki rudnicy

Większość gatunków zamieszkuje zbudowane przez siebie gniazda, zwane powszechnie mrowiskami. Mogą one być bardzo zróżnicowane, niekiedy ten sam gatunek może budować różne typy mrowisk, zależnie od warunków środowiska, choć na ogół sposób budowania mrowisk jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków. Do częstych typów mrowisk należą gniazda podziemne, złożone z licznych komór i korytarzy, nad którymi pewne gatunki wznoszą jeszcze kopce naziemne (kopiec ochronny) z igliwia, patyczków i piasku, jak pospolita w polskich lasach mrówka rudnica. Bardzo wiele gatunków zakłada mrowiska w drewnie drzew żywych lub butwiejącym, przy czym ściany komór i korytarzy sporządzone są z przypominającej tekturę, przeżutej masy drzewnej; takie gniazda w starych pniach przy ziemi zakłada na przykład pospolita w Polsce mrówka hurtnica. Bardzo ciekawe są gniazda afrykańskich i indyjskich mrówek-tkaczy (m.in. z rodzaju Oecophylla): są one budowane w koronach drzew z liści połączonych przędzą wydzielaną przez larwy tych mrówek; przy budowie takiego gniazda robotnice trzymają larwy w żuwaczkach i posługują się nimi jak czółenkami tkackimi. Niektóre gatunki nie budują własnych mrowisk, lecz mieszkają w mrowiskach innych gatunków jako pasożyty. Są też mrówki niemające w ogóle stałych mrowisk, zakładające tylko gniazda czasowe, a większą część życia koczujące, jak na przykład niezwykle drapieżne amerykańskie mrówki koczujące z rodzaju Eciton. W mrowiskach żyją prócz mrówek jeszcze inne zwierzęta (myrmekofile), których tryb życia jest ściśle związany z mrówkami. Mrowiska mogą istnieć przez wiele lat.

Powstawanie nowych gniazd

[edytuj | edytuj kod]

Świeżo zaplemnione królowe starają się zapewnić sobie korzystne warunki do wydania potomstwa. Zakładanie nowego społeczeństwa przez królową odbywa się na 2 sposoby: zależnie i niezależnie. Pierwszy typ, jeśli związany jest z czasowym pasożytnictwem, polega na tym, że wnika ona do społeczeństwa obcego gatunku (posiadając specjalne przystosowania do tłumienia agresji atakujących ją z początku mrówek) i zabija jego królową. Miejscowe robotnice odtąd opiekują się potomstwem obcej mrówki. W miarę jak wymierają, ich miejsce zajmuje gatunek pasożyta. W końcu gniazdo powraca do jednogatunkowości (choć z innym gatunkiem). Mrówki zakładające gniazda niezależnie, samodzielnie kopią w ziemi jamki (zalążki przyszłego gniazda) i opiekują się potomstwem do czasu wylęgnięcia pierwszych dorosłych robotnic.

Schemat tworzenia nowego gniazda ze względu na liczbę królowych rozpoczynających rozwój kolonii w mrowisku:

  • Samodzielne zakładanie nowego gniazda:
    • haplometroza – jedna królowa zakłada kolonię
      • monoginia pierwotna – do kolonii nie przyłączają się nowe królowe
      • poliginia wtórna – do kolonii przyłączają się kolejne królowe
    • pleometroza – dwie lub więcej królowych zakłada kolonię
      • monoginia wtórna – po pewnym czasie w gnieździe zostaje jedna królowa, pozostałe zostają wyeliminowane
      • poliginia pierwotna – gniazdo rozwija się z udziałem wszystkich królowych
  • Tworzenie nowego gniazda przez podział istniejącego:
    • odłączenie się jednej królowej
      • monoginia pierwotna – do kolonii nie przyłączają się nowe królowe
      • poliginia wtórna – do kolonii przyłączają się kolejne królowe
    • poliginia pierwotna – odłączenie się dwóch lub więcej królowych

Mieszkańcy gniazd

[edytuj | edytuj kod]

Większość mieszkańców mrowiska stanowią robotnice, których liczba może dochodzić do kilkuset tysięcy. Prócz tego znajduje się w nim zazwyczaj kilka samic zapłodnionych (rzadziej jedna), znoszących jaja. Po przeistoczeniu się z poczwarek, młode samce i samice odbywają lot godowy, w czasie którego osobniki uskrzydlone obu płci unoszą się w powietrze i tam odbywają kopulację.

Kopulacja i rozwój larw

[edytuj | edytuj kod]
Start do lotu godowego

Po kopulacji samce giną, a zapłodnione samice tracą skrzydła, zostają zabrane przez robotnice swego gatunku do jakiegoś istniejącego już mrowiska, lub zakładają nowe. W tym przypadku samica znosi kilkanaście jaj i sama hoduje z nich pierwsze robotnice, które następnie obejmują przypisane im czynności polegające przede wszystkim na budowie i utrzymywaniu w porządku gniazda, zdobywaniu pokarmu i opiece nad samicą znoszącą jaja i młodym pokoleniem. Larwy mrówek mają postać beznogich czerwi pokrytych drobnymi włoskami. Mają one gruczoły przędne i przed przepoczwarzeniem otaczają się kokonem. Takie spoczywające w kokonach poczwarki mrówek znane są pod nazwą mrówczych jaj. Robotnice nie tylko dostarczają pokarm czerwiom, ale również oczyszczają je i przenoszą z komory do komory lub wynoszą na powietrze, zależnie od zmian temperatury i wilgotności. W podobny sposób opiekują się jajami i poczwarkami.

Pożywienie

[edytuj | edytuj kod]
Widoczne tu mrówki używają liści jako pożywki dla uprawianych przez siebie grzybów

Pożywienie mrówek to pokarm zarówno roślinny jak i zwierzęcy, na ogół z przewagą tego drugiego. Istnieją mrówki roślinożerne i wszystkożerne. Z punktu widzenia człowieka duża liczba gatunków mrówek to owady pożyteczne, ponieważ niszczą, zwłaszcza w lasach, larwy wielu gatunków szkodników. Mrówki południowoamerykańskie z rodzaju Atta i niektórych pokrewnych rodzajów żywią się grzybami rozwijającymi się w ich mrowiskach, na ciastowatej masie, przyrządzonej przez robotnice z przeżutych liści. Dla zdobycia potrzebnego na to materiału mrówki te odbywają stałe wyprawy na drzewa i krzewy, gdzie wycinają z liści żuwaczkami krążki dochodzące do 2 cm średnicy, które następnie przenoszą do gniazda.

Mrówka i mszyce

Wykazane w Polsce gatunki mrówek[5][6][7]

[edytuj | edytuj kod]
Mrówka

Wykazane w Polsce gatunki mrówek bez polskiej nazwy[7]

[edytuj | edytuj kod]
   

Inne mrówki posiadające polskie nazwy

[edytuj | edytuj kod]

(niewystępujące lub reliktowe, rzadko występujące w Polsce)

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Podrodzina

[edytuj | edytuj kod]

W obrębie rodziny mrówkowatych wyróżnia się podrodziny:

 

Plemię

[edytuj | edytuj kod]

U mrówkowatych wyróżnia się następujące plemiona

   

Rodzaj

[edytuj | edytuj kod]

Alfabetyczna lista rodzajów mrówek:

     

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Formicidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. UTHM Chancellor approves the naming of a new ant species found by UTHM researchers [online], UTHM News, 24 sierpnia 2018 [dostęp 2022-12-22] (ang.).
  3. Corey Binns, Why Ants Rule the World [online], livescience.com, 8 maja 2006 [dostęp 2022-12-22] (ang.).
  4. Wojciech Czechowski, Alexander Radchenko, Wiesława Czechowska, Kari Vepsäläinen: The ants of Poland with reference to the myrmecofauna of Europe. Warszawa: Natura optima dux Foundation, 2012. ISBN 978-83-930773-4-2.
  5. Красильников Владислав: Польша, Школа, муравьи и компания Ants of Poland. lasius.narod.ru. [dostęp 2015-06-25].
  6. Mrówki o polskich nazwach. formicopedia.org. [dostęp 2015-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-26)].
  7. a b Regional Taxon List - AntWiki. antwiki.org. [dostęp 2015-06-25].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]