Proso zwyczajne

Proso zwyczajne, proso właściwe (Panicum miliaceum L.) – Gatunek rośliny jednorocznej samopylnej z rodziny wiechlinowatych (Poaceae).

Pokrój

Zasięg geograficzny

Rośnie dziko w Azji, południowej Afryce, Australii, Meksyku i na Hawajach. Uprawia się ją w wielu krajach świata, głównie w Chinach, Japonii, Bhutanie i RPA. W Polsce występuje rzadko. Jest efemerofitem.

Proso zwyczajne

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Klad	rośliny naczyniowe
Klad	rośliny nasienne
Klasa	okrytonasienne
Klad	jednoliścienne
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	wiechlinowate
Rodzaj	proso
Gatunek	proso zwyczajne
Nazwa systematyczna
{{{nazwa łacińska}}} L. Sp. Pl. 58 1753

{{Takson infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt grafiki = | opis grafiki = | synonimy = | nazwa łacińska = | grafika = Nieznane pola: "status", "obrazek", "systematyka_ref" oraz "łacina".

Morfologia

Pokrój

Posiada dobrze wykształcone korzenie, których długość może dochodzić do 1 m. Rośnie w luźnych kępach z których może wyrastać do pięciu pędów generatywnych.

Łodyga

Prosta lub lekko wygięta u podstawy. Sztywne, grube, owłosione źdźbła o wysokości od 80 do 150 cm, zrośnięte u podstawy. W okresie kwitnienia brak pędów płonych.

Liście

Osiągają długość do 25 cm i szerokość do 2 cm. Są płaskie, gładkie lub szorstko owłosione. Mają jasnozielony kolor z licznymi, niewyraźnymi bruzdkami i wyraźnym białym paskiem pośrodku. Ich języczek jest bardzo krótki, często zastąpiony drobnymi włoskami. Pochwy liściowe otwarte w dolnej części, pokryte długimi, delikatnymi włoskami wyrastającymi z niewielkich brodawek.

Kwiaty

Zebrane w wiechę właściwą o długości dochodzącej do 35 cm. Kwiatostan jest najpierw skupiony, później rozpierzchły, z szorstkimi, długimi do 15 cm gałązkami. Kłoski dwukwiatowe o długości 4-5,5 mm. Każdy zawiera jeden kwiat płodny i jeden płonny – czasem szczątkowy. Słupek ma purpurowe znamiona. Plewy zaostrzone i często fioletowo nabiegłe, wielonerwowe – dolna trzy, a górna pięcio.

Owoce

Białawe ziarniaki zamknięte w twardych, skórzastych, bezostnych plewkach o długości do 3 mm, które po dojrzeniu ziarniaków łatwo wypadają razem z nimi z plew. Plewki mają różnorodne zabarwienie – białe, żółte, siwe, czerwone a nawet czarne. Plewki dolne kwiatu płodnego są podobne do plew – skórzasto-błoniaste i o podobnej długości. Mają 5 nerwów, są mocno wysklepione z 6-8 długimi, żółtymi liniami. Plewki górne tego kwiatu są błoniaste i spiczasto zakończone. Mają 2 nerwy i 3-4 żółte linie. Zarodek jest równy co najmniej 1/3 długości ziarniaka.

Właściwości biologiczne

Trawa jednoroczna. Gatunek dnia krótkiego. Minimalna temperatura niezbędna do wzrostu wynosi 8-10 stopni Celsjusza. Okres wegetacji trwa 80-100 dni. Proso zwyczajne kwitnie w okresie lipca-sierpnia. Jest rośliną samopylną. Wyróżnia się dużą plennością, z jednej wiechy uzyskuje się około 3000 ziarniaków. Proso jest bardzo odporne nawet na długotrwałe susze dzięki dobrze rozwiniętym korzeniom, które mogą pobierać wodę z głębszych warstw gleby.

Cechy fitochemiczne

Odznacza się niewielką zawartością chlorofilu (ok.  489 mg%), średnią karotenu (ok. 38 mg%) oraz dużą krzemionki. W kwiatostanach mogą występować barwniki antocyjanowe. Ma predyspozycje do gromadzenia azotu azotanowego. Ziarniaki prosa zawierają około 10,3% białka ogólnego, 4,5% tłuszczu surowego, 59% skrobi i 8,7 % włókna surowego.

Wymagania siedliskowe

Jest trawą uprawną. Preferuje suchsze stanowiska. Rozwojowi roślin sprzyjają gleby żyzne, zasobne w próchnicę.

Historia uprawy

Jest jedną z najdawniej uprawianych roślin. Najstarsze pozostałości tej rośliny w osadach ludzkich odkryto w Chinach i pochodzą z okresu 8,5-7 tysięcy lat p.n.e. Miejsc, w których zaczęto uprawiać proso mogło być jednak więcej. Na Bliskim Wschodzie najstarsze znaleziska prosa pochodzą z 900-500 lat p.n.e. W Starożytnym Egipcie prawdopodobnie było nieznane, w każdym razie brak jego znalezisk i jakichkolwiek wzmianek o uprawie. W Europie było dawniej powszechnie uprawiane, później straciło na znaczeniu, ostatnio znów staje się popularne i powierzchnia jego uprawy wzrosła, jest dotowana z funduszy Unii Europejskiej. W Polsce w 2008 r. uprawiano je na powierzchni 6037 ha.

Zastosowanie

Wartość odżywcza Mąka jaglana (100 g)

Wartość energetyczna 1610 kJ (385 kcal) Białka 11,3 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 25% 25% 25% 25% M 20% 20% 20% 20% Węglowodany 78,7 g szczegółowe informacje Przyswajalne 72,8 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 56% 56% 56% 56% M 56% 56% 56% 56% Jednocukry Glukoza b.d. g Fruktoza b.d. g Dwucukry Sacharoza b.d. g Laktoza 0 g Skrobia b.d. g Błonnik 5,9 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 24% 24% 28% 28% M 16% 16% 20% 20% Tłuszcze 3,6 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,7 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone b.d. g Wielonienasycone b.d. g Woda 7,8 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2%

Witaminy Witamina C 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,298 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 27% 27% 27% 27% M 25% 25% 25% 25% Ryboflawina (B2) 0,209 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 19% 19% 19% 19% M 16% 16% 16% 16% Niacyna (B3) 5,17 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 37% 37% 37% 37% M 32% 32% 32% 32% Witamina B6 0,4 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 31% 31% 27% 27% M 31% 31% 24% 24% Foliany b.d. mg Kobalamina (B12) b.d. mg Witamina A b.d. mg RAE Witamina D b.d. mg Witamina E b.d. mg Makroelementy Fosfor 341 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 49% 49% 49% 49% M 49% 49% 49% 49% Wapń 13 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,3% 1,3% 1,1% 1,1% M 1,3% 1,3% 1,3% 1,1% Magnez 164 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 53% 51% 51% 51% M 41% 39% 39% 39% Potas 340 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% M 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% Sód 3 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% Mikroelementy Jod b.d. mg Żelazo 3,7 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 46% 46% M 46% 46% 46% 46% Miedź 0,74 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 82% 82% 82% 82% M 82% 82% 82% 82% Cynk 2,68 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 34% 34% 34% 34% M 24% 24% 24% 24% Mangan b.d. mg

Dane liczbowe na podstawie: Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

• Uprawiane jest głównie na kaszę, zwaną kaszą jaglaną lub jagłami, Otrzymuje się ją z ziarniaków. Kaszę jaglaną zalicza się do tzw. żywności ekologicznej. Zawiera nieco mniej składników odżywczych niż inne zboża, ale nie zawiera glutenu, przez co nadaje się jako składnik diety bezglutenowej. Jest też łatwiej strawna niż inne kasze. Kasza zawiera 10-14% białka, sole mineralne (fosfor, wapń, cynk, jod, potas, sód, magnez, brom) i dwukrotnie więcej niż żyto i pszenica witaminy B1 i B2.
• Z ziarna robi się także mąkę używana jako dodatek do kleików i niektórych rodzajów pieczywa. Nie zawiera glutenu.
• Ziarniaki prosa są dodawane do gulaszy, warzyw, słodkich ziemniaków.
• Ma duże zastosowanie w żywieniu zwierząt, a zwłaszcza ptactwa, jak drób czy ptaki egzotyczne.
• Zboże to można też wykorzystać do produkcji skrobi i cukru gronowego.
• W Chinach, Afryce i Nepalu proso jest wykorzystywane do warzenia piwa oraz pędzenia alkoholi.

Udział w kulturze

W Biblii proso wymienione jest dwa razy. W Księdze Ezechiela (4,9) jest werset: „Weź sobie pszenicy i jęczmienia, bobu i soczewicy, prosa i orkiszu”. W Księdze Izajasza (28:25): „Czy po wyrównaniu jej powierzchni nie rozrzuca czarnuszki i nie rozsypuje kminu, i czy w wyznaczone miejsce nie rzuca pszenicy, prosa i jęczmienia, a także orkiszu jako swej granicy?”. Jako proso przetłumaczono występujące w oryginale hebrajskim słowo dōḥan.