Przejdź do zawartości

Liahona: Różnice pomiędzy wersjami

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
EmptyBot (dyskusja | edycje)
Boty
715 302 edycje
m dr. tech.
→W mormońskiej kulturze: drobne merytoryczne
Linia 27: Linia 27:
== W mormońskiej kulturze ==
== W mormońskiej kulturze ==
[[Plik:Golden plates and other artifacts.jpg|thumb|upright=0.8|Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith]]
[[Plik:Golden plates and other artifacts.jpg|thumb|upright=0.8|Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith]]
Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Pojawia się na obrazie ''Lehi Finding the Liahona'' pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art{{odn|Curci|2007|s=63}}. Obraz ''The Liahona'' pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/media/image/the-liahona-66403dd?lang=eng |tytuł = The Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Media Library |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>. Pojawia się w serii wideo poświęconej Księdze Mormona wyprodukowanej przez Kościół<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/living-faith/2019-12-11/book-of-mormon-videos-primary-children-169441 |tytuł = Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos |nazwisko = |imię = |autor = Sydney Walker |autor link = |data = 2019-12-11 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-23}}</ref>, jak również w kolorowance dla dzieci także wydanej przez Kościół<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/children/scripture-stories/coloring-book/book-of-mormon?lang=eng |tytuł = Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Children |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-24}}</ref>.
Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Bywa określany jako najlepiej znany obiekt o właściwościach magicznych wiązany z mormonizmem. Pojawia się na obrazie ''Lehi Finding the Liahona'' pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art{{odn|Curci|2007|s=63}}. Obraz ''The Liahona'' pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/media/image/the-liahona-66403dd?lang=eng |tytuł = The Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Media Library |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>. Pojawia się w serii wideo poświęconej Księdze Mormona wyprodukowanej przez Kościół<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/living-faith/2019-12-11/book-of-mormon-videos-primary-children-169441 |tytuł = Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos |nazwisko = |imię = |autor = Sydney Walker |autor link = |data = 2019-12-11 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-23}}</ref>, jak również w kolorowance dla dzieci także wydanej przez Kościół<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/children/scripture-stories/coloring-book/book-of-mormon?lang=eng |tytuł = Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Children |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-24}}</ref>.


Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł [[Liahona (czasopismo)|jednego z pism]] wydawanych przez [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://utahvalley360.com/2014/02/20/20-popular-lds-images-from-stripling-warriors-to-forget-me-nots/ |tytuł = 20 Most Popular LDS Symbols And Images |nazwisko = Olaveson |imię = Breanna |autor link = |data = 2014-02-20 |rok = |praca = Utah Valley360 |opublikowany = utahvalley360.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. ''Liahona the Elders' Journal'', oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei ''The Liahona'', wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów [[Stany Zjednoczone|USA]]<ref name="liahona" />.
Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł [[Liahona (czasopismo)|jednego z pism]] wydawanych przez [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://utahvalley360.com/2014/02/20/20-popular-lds-images-from-stripling-warriors-to-forget-me-nots/ |tytuł = 20 Most Popular LDS Symbols And Images |nazwisko = Olaveson |imię = Breanna |autor link = |data = 2014-02-20 |rok = |praca = Utah Valley360 |opublikowany = utahvalley360.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. ''Liahona the Elders' Journal'', oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei ''The Liahona'', wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów [[Stany Zjednoczone|USA]]<ref name="liahona" />.

Wersja z 07:42, 17 kwi 2024

Model Liahony, sporządzony na podstawie opisów tego artefaktu
The Book of Mormon
Księga Mormona, jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło relacji o Liahonie

Liahona[1] (deseret 𐐢𐐌𐐈𐐐𐐄𐐤𐐈[2]) – według wierzeń świętych w dniach ostatnich (mormonów) przyrząd nawigacyjny, którym posługiwała się rodzina Lehiego[3]. Źródłem relacji o nim jest Księga Mormona. Miał być wykonaną z mosiądzu, misterną kulą. Opisywany jako kula, busola czy kompas, przez badaczy związanych z mormonizmem zestawiany niekiedy z astrolabium. Jego funkcjonowanie było zależne od wiary okazywanej przez jego posiadaczy. Uznawana przez Nefitów za święty przedmiot, przekazywana pośród nich z pokolenia na pokolenie. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu, zajmuje poczesne miejsce w kulturze tej tradycji religijnej.

Wymowa i pisownia nazwy

Wymowa tej nazwy wzbudzała pewne zainteresowanie mormońskich badaczy. Została ono zresztą ujęta w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji Księgi Mormona od 1981[4]. Źródła wskazują niemniej na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah[5][6]. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez Josepha Smitha, ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć, na gruncie mormońskiej teologii, nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869[7].

Istnieją wszelako relacje ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. Hugh Nibley, powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że „nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu”[8]. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tegoż słowa, podobnie jak nie prowadzi się takowych rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich[9].

Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie, z wyjątkiem może imienia Moroniego, który wszak przedstawił się Smithowi w wizji. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy[10].

W trakcie procesu określanego przez świętych w dniach ostatnich jako tłumaczenie Księgi Mormona zapisano to słowo jako Liahona. Tak też występuje ono w manuskryptach tego świętego mormońskiego tekstu, zarówno w pierwotnym manuskrypcie, jak i tym oddanym do dyspozycji odpowiedzialnego za pierwsze wydanie drukarza. We wczesnych wydaniach tej części mormońskiego kanonu wszelako używano zapisu liahona. Sytuacja taka utrzymywała się do 1849, powtórzyła się też w wydaniu z 1858. Późniejsze wydania, w tym obecnie zatwierdzona edycja z 1981 powróciły do opartej na manuskryptach pisowni[11].

W Księdze Mormona

Pochodzenie Liahony pozostaje kwestią niejasną[12]. Zgodnie ze wzmiankami zawartymi w Księdze Mormona miała być wykonaną z mosiądzu[13], misterną kulą[14][3]. Lehi miał ją znaleźć podczas swojej wędrówki przez pustkowie, już po opuszczeniu Jerozolimy[15]. Liahona wyposażona została również w umieszczone w środku dwie wskazówki[16][17], z których jedna wskazywała kierunek podróży. Opisywana w mormońskiej świętej księdze najczęściej jako kula, busola czy kompas[18], funkcjonowała jednakże w sposób odmienny od tradycyjnego rozumienia tych przyrządów[3][19]. Miała również być zdolna do przekazywania pisemnych wskazówek od Boga[20][21]. Działanie Liahony było jednocześnie ściśle powiązane z wiarą jej posiadaczy i ich posłuszeństwem wobec nakazów boskich[22][23][24][21]. Wymagała też od nich pewnego stopnia jedności i harmonii[25]. Wskazano też na jej swoistą, motywującą do przestrzegania przykazań rolę[26]. Nie pominięto też nasuwającej się paraleli między Liahoną a biblijną manną. Ta druga miała być pokarmem bezpośrednio zapewnianym przez Boga. Ta pierwsza również stanowiła dar Boży, można ją było też łatwo powiązać z pozyskiwaniem pożywienia[27].

Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ziemi obiecanej[28][21], czyli na kontynent amerykański[29]. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej Księgi Wyjścia[30]. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera[31].

Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego[32]. Przekazywana niemniej z pokolenia na pokolenie[21] pośród Nefitów[33], miała zostać zakopana wraz ze złotymi płytami[21]. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z mosiężnymi płytami czy Mieczem Labana[34]. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman[35]. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne[36]. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani trzej świadkowie Księgi Mormona[3]. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym Nauk i Przymierzy[37].

W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona

Istnienie Liahony nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Jest przedmiotem licznych analiz i dyskusji. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu[38], natomiast przez badaczy należących do tej wspólnoty religijnej uznawana niekiedy za funkcjonującą podobnie jak astrolabium[39].

Historia rozważań natury etymologicznej dotyczących Liahony sięga wczesnych systematycznych badań nad Księgą Mormona. Starszy George Reynolds oraz Janne Sjodahl wskazywali na zarówno hebrajskie jak i egipskie korzenie tegoż terminu. Sidney B. Sperry wywodził to słowo z języka arabskiego[40]. Hugh Nibley dostrzegał jego hebrajskie źródło[41]. Z tym ostatnim wnioskiem zgadza się w swej analizie Jonathan Curci[42], dodając, że sposób, w jaki słowo to zostało uformowane, rzuca światło na środowisko językowe Nefitów, w mormońskiej doktrynie spadkobierców kultury starożytnych Izraelitów. Nadto rozważania językoznawcze mają w tym kontekście służyć również i dostarczeniu dowodów na autentyczność Księgi Mormona[43].

W mormońskiej kulturze

Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith

Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Bywa określany jako najlepiej znany obiekt o właściwościach magicznych wiązany z mormonizmem. Pojawia się na obrazie Lehi Finding the Liahona pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art[41]. Obraz The Liahona pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej[44]. Pojawia się w serii wideo poświęconej Księdze Mormona wyprodukowanej przez Kościół[45], jak również w kolorowance dla dzieci także wydanej przez Kościół[46].

Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł jednego z pism wydawanych przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[47]. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. Liahona the Elders' Journal, oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei The Liahona, wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów USA[21].

Liahona jest często przywoływana przez rozmaitych przedstawicieli władz kościelnych. Prezydent Spencer W. Kimball zestawił ją z sumieniem wiernych w 1976[48]. W przemówieniu z października 1986 Thomas S. Monson, ówcześnie posługujący jako drugi doradca w Pierwszym Prezydium, porównał otrzymywane przez wiernych błogosławieństwa patriarchalne do Liahony[49][50]. Z kolei w przemówieniu z kwietnia 2004 W. Rolfe Kerr, wówczas członek Pierwszego Kworum Siedemdziesięciu, stwierdził, że słowa Chrystusa mogą być osobistą Liahoną dla każdego z nas[51]. Starszy Lowell M. Snow, siedemdziesiąty, porównał natomiast nauki mormońskich konferencji oraz rady dawane przez proroków i apostołów do tegoż właśnie wywodzącego się z Księgi Mormona artefaktu[52][53].

Najistotniejsza z należących do Kościoła szkół średnich na Tonga, Liahona High School[54], położona na wyspie Tongatapu, funkcjonuje od 1952[55]. Słowo "Liahona" bywa niekiedy wykorzystywane jako imię żeńskie pośród świętych w dniach ostatnich[56]. Liahona Olayan w 2021 uczestniczyła w amerykańskiej edycji programu rozrywkowego Idol[57]. Pojawia się również inne imię inspirowane Liahoną, mianowicie Fliahona, wspominane w kontekście typowej dla mormonów tendencji do nadawania dzieciom nietypowych imion[58].

Symboliczna wartość Liahony była również wykorzystywana w analizie podejścia praktykujących świętych w dniach ostatnich do swej religii. Porównywany do Liahony mormon miał być w tym ujęciu człowiekiem dociekliwym, pytającym, poszukującym i sceptycznym, człowiekiem, który w macierzystej tradycji religijnej znajduje jedynie część odpowiedzi i który wiedzie szczęśliwe życie, nie oczekując od swej duchowości odpowiedzi na każdą wątpliwość[59]. Święty w stylu Liahony odwołuje się raczej do nauki niż do wiary, w nawiązaniu do wersetu czternastego osiemdziesiątego ósmego rozdziału Nauk i Przymierzy[60]. Szuka dowodów, bada religię pod kątem owoców, które ona przynosi. Nie uznaje jednocześnie nieomylnych ludzkich autorytetów[61]. Do pewnego stopnia łączono wnioski z takowej analizy z namysłem nad ogólną kulturą organizacyjną ruchu świętych w dniach ostatnich, włącznie z porównaniami między Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich a Zreorganizowanym Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[62].

Pozostająca w użyciu od 2020 sieć wi-fi wykorzystywana w kościelnych domach spotkań oraz innych należących do Kościoła obiektach nosi właśnie nazwę Liahona. Hasło dostępu doń to "alma3738", odniesienie do wersetu z Księgi Almy, który bezpośrednio wspomina ten przyrząd[63].

Przypisy

  1. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Przewodnik po pismach świętych [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-21]. (pol.).
  2. ↑ Brigham Young University: LIAHONA. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
  3. ↑ a b c d Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829. ISBN 978-0-02-904040-9.
  4. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 57.
  5. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 59.
  6. ↑ Spendlove 2015 ↓, s. 56.
  7. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 58.
  8. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 53.
  9. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 56.
  10. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 114.
  11. ↑ Brigham Young University: Liahona Variants. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  12. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 144.
  13. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Guide to the Scriptures [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  14. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 756, ISBN 1-4621-1685-X.
  15. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829-30. ISBN 978-0-02-904040-9.
  16. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 742, ISBN 1-4621-1685-X.
  17. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6278-6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  18. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 496, ISBN 0-88494-726-2.
  19. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 764, ISBN 1-4621-1685-X.
  20. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 786, ISBN 1-4621-1685-X.
  21. ↑ a b c d e f Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 830. ISBN 978-0-02-904040-9.
  22. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 802, ISBN 1-4621-1685-X.
  23. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  24. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 226-227.
  25. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 149.
  26. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 150.
  27. ↑ God Fed Israel Manna in the Wilderness, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 1374-1386, ISBN 1-4621-1685-X.
  28. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 497, ISBN 0-88494-726-2.
  29. ↑ Eric Johnson: Liahona. [w:] A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints [on-line]. mrm.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  30. ↑ Bunker 1994 ↓, s. 1.
  31. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 128.
  32. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6280, ISBN 978-1-60908-763-0.
  33. ↑ Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Salt Lake City: Bookcraft, 1958, s. 402.
  34. ↑ Holbrook 1993 ↓, s. 54.
  35. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 399.
  36. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6281, ISBN 978-1-60908-763-0.
  37. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 111.
  38. ↑ Hugh Nibley: Since Cumorah: The Book Of Mormon In The Modern World. Salt Lake City: Deseret Book Company, 1967, s. 283.
  39. ↑ Gervais 2018 ↓, s. 208.
  40. ↑ Curci 2007 ↓, s. 62.
  41. ↑ a b Curci 2007 ↓, s. 63.
  42. ↑ Curci 2007 ↓, s. 67.
  43. ↑ Curci 2007 ↓, s. 61.
  44. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: The Liahona. [w:] Media Library [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  45. ↑ Sydney Walker: Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2019-12-11. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  46. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon. [w:] Children [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  47. ↑ Breanna Olaveson: 20 Most Popular LDS Symbols And Images. [w:] Utah Valley360 [on-line]. utahvalley360.com, 2014-02-20. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  48. ↑ Spencer W. Kimball: Our Own Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 1976. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  49. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 884, ISBN 1-4621-1685-X.
  50. ↑ Thomas S. Monson: Your Patriarchal Blessing: A Liahona of Light. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, October 1986. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  51. ↑ W. Rolfe Kerr: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, April 2004. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  52. ↑ Lowell M. Snow: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] Ensign [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 2005. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  53. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 884-892, ISBN 1-4621-1685-X.
  54. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6284, ISBN 978-1-60908-763-0.
  55. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1022-1026. ISBN 978-0-02-904040-9.
  56. ↑ Ensign College: Liahona finds her chosen path. [w:] Campus News & Events [on-line]. ensign.edu, 2018-08-01. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  57. ↑ Keith L. Brown: Latter-day Saint Sister and Brother, Ammon and Liahona Olayan, Compete on American Idol. [w:] Latter-Day Saint Musicians [on-line]. latterdaysaintmusicians.com, 2021-03-26. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  58. ↑ Emily Abel: 17 Unique Latter-day Saint Baby Names You Probably Haven't Heard Before. [w:] LDSLiving [on-line]. ldsliving.com, 2019-05-13. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  59. ↑ Poll 1983 ↓, s. 69-70.
  60. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72.
  61. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72-73.
  62. ↑ Poll 1983 ↓, s. 73.
  63. ↑ Grace Carter: Church announces new wi-fi network for meetinghouses, facilities. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2020-02-19. [dostęp 2021-10-30]. (ang.).

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Liahona&oldid=73532432”