Przejdź do zawartości

Liahona: Różnice pomiędzy wersjami

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Linia 18: Linia 18:
Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ''ziemi obiecanej''<ref name="liahona">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 830 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>, czyli na kontynent amerykański<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.mrm.org/liahona |tytuł = Liahona |nazwisko = Johnson |imię = Eric |autor link = |data = |rok = |praca = A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints |opublikowany = mrm.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej [[Księga Wyjścia|Księgi Wyjścia]]{{odn|Bunker|1994|s=1}}. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 128 |isbn = }}</ref>.
Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ''ziemi obiecanej''<ref name="liahona">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 830 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>, czyli na kontynent amerykański<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.mrm.org/liahona |tytuł = Liahona |nazwisko = Johnson |imię = Eric |autor link = |data = |rok = |praca = A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints |opublikowany = mrm.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej [[Księga Wyjścia|Księgi Wyjścia]]{{odn|Bunker|1994|s=1}}. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 128 |isbn = }}</ref>.


Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6280 |rozdział = The Structure of the Book of Mormon |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. Przekazywana niemniej z pokolenia na pokolenie<ref name="liahona" /> pośród [[Nefici|Nefitów]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = McConkie | imię = Bruce R. | autor link = | tytuł = Mormon Doctrine | wydawca = Bookcraft | miejsce = Salt Lake City | rok = 1958 | strony = 402 | isbn = }}</ref>, miała zostać zakopana wraz ze [[Złote płyty|złotymi płytami]]<ref name="liahona" />. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z [[Mosiężne płyty|mosiężnymi płytami]] czy [[Miecz Labana|Mieczem Labana]]{{odn|Holbrook|1993|s=54}}. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the Book of Alma |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 399}}</ref>. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6281 |rozdział = The Structure of the Book of Mormon |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani ''[[Świadkowie Księgi Mormona|trzej świadkowie]]'' Księgi Mormona<ref name="liahona2">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 829 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym [[Nauki i Przymierza|Nauk i Przymierzy]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 111 |isbn = }}</ref>.
Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6280 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. Przekazywana niemniej z pokolenia na pokolenie<ref name="liahona" /> pośród [[Nefici|Nefitów]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = McConkie | imię = Bruce R. | autor link = | tytuł = Mormon Doctrine | wydawca = Bookcraft | miejsce = Salt Lake City | rok = 1958 | strony = 402 | isbn = }}</ref>, miała zostać zakopana wraz ze [[Złote płyty|złotymi płytami]]<ref name="liahona" />. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z [[Mosiężne płyty|mosiężnymi płytami]] czy [[Miecz Labana|Mieczem Labana]]{{odn|Holbrook|1993|s=54}}. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the Book of Alma |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 399}}</ref>. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6281 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani ''[[Świadkowie Księgi Mormona|trzej świadkowie]]'' Księgi Mormona<ref name="liahona2">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 829 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym [[Nauki i Przymierza|Nauk i Przymierzy]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 111 |isbn = }}</ref>.


== W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona ==
== W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona ==

Wersja z 23:29, 3 mar 2022

Model Liahony, sporządzony na podstawie opisów tego artefaktu
The Book of Mormon
Księga Mormona, jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło relacji o Liahonie

Liahona[1] (deseret 𐐢𐐌𐐈𐐐𐐄𐐤𐐈[2]) – według wierzeń świętych w dniach ostatnich (mormonów) przyrząd nawigacyjny, którym posługiwała się rodzina Lehiego[3]. Źródłem relacji o nim jest Księga Mormona. Miał być wykonaną z mosiądzu, misterną kulą. Opisywany jako kula, busola czy kompas, przez badaczy związanych z mormonizmem zestawiany niekiedy z astrolabium. Jego funkcjonowanie było zależne od wiary okazywanej przez jego posiadaczy. Uznawana przez Nefitów za święty przedmiot, przekazywana pośród nich z pokolenia na pokolenie. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu, zajmuje poczesne miejsce w kulturze tej tradycji religijnej.

Wymowa i pisownia nazwy

Wymowa tej nazwy wzbudzała pewne zainteresowanie mormońskich badaczy. Została ono zresztą ujęta w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji Księgi Mormona od 1981[4]. Źródła wskazują niemniej na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah[5][6]. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez Josepha Smitha, ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć, na gruncie mormońskiej teologii, nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869[7].

Istnieją wszelako relacje ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. Hugh Nibley, powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że „nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu”[8]. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tegoż słowa, podobnie jak nie prowadzi się takowych rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich[9].

Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie, za wyjątkiem może imienia Moroniego, który wszak przedstawił się Smithowi w wizji. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy[10].

W trakcie procesu określanego przez świętych w dniach ostatnich jako tłumaczenie Księgi Mormona zapisano to słowo jako Liahona. Tak też występuje ono w manuskryptach tego świętego mormońskiego tekstu, zarówno w pierwotnym manuskrypcie, jak i tym oddanym do dyspozycji odpowiedzialnego za pierwsze wydanie drukarza. We wczesnych wydaniach tej części mormońskiego kanonu wszelako używano zapisu liahona. Sytuacja taka utrzymywała się do 1849, powtórzyła się też w wydaniu z 1858. Późniejsze wydania, w tym obecnie zatwierdzona edycja z 1981 powróciły do opartej na manuskryptach pisowni[11].

W Księdze Mormona

Pochodzenie Liahony pozostaje kwestią niejasną[12]. Zgodnie ze wzmiankami zawartymi w Księdze Mormona miała być wykonaną z mosiądzu[13], misterną kulą[3]. Lehi miał ją znaleźć podczas swojej wędrówki przez pustkowie, już po opuszczeniu Jerozolimy[14]. Liahona wyposażona została również w umieszczone w środku dwie wskazówki[15], z których jedna wskazywała kierunek podróży. Opisywana w mormońskiej świętej księdze najczęściej jako kula, busola czy kompas, funkcjonowała jednakże w sposób odmienny od tradycyjnego rozumienia tych przyrządów[3]. Miała również być zdolna do przekazywania pisemnych wskazówek od Boga[16]. Działanie Liahony było jednocześnie ściśle powiązane z wiarą jej posiadaczy i ich posłuszeństwem wobec nakazów boskich[17][18][16]. Wymagała też od nich pewnego stopnia jedności i harmonii[19]. Wskazano też na jej swoistą, motywującą do przestrzegania przykazań rolę[20].

Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ziemi obiecanej[16], czyli na kontynent amerykański[21]. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej Księgi Wyjścia[22]. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera[23].

Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego[24]. Przekazywana niemniej z pokolenia na pokolenie[16] pośród Nefitów[25], miała zostać zakopana wraz ze złotymi płytami[16]. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z mosiężnymi płytami czy Mieczem Labana[26]. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman[27]. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne[28]. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani trzej świadkowie Księgi Mormona[3]. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym Nauk i Przymierzy[29].

W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona

Istnienie Liahony nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Jest przedmiotem licznych analiz i dyskusji. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu[30], natomiast przez badaczy należących do tej wspólnoty religijnej uznawana niekiedy za funkcjonującą podobnie jak astrolabium[31].

Historia rozważań natury etymologicznej dotyczących Liahony sięga wczesnych systematycznych badań nad Księgą Mormona. Starszy George Reynolds oraz Janne Sjodahl wskazywali na zarówno hebrajskie jak i egipskie korzenie tegoż terminu. Sidney B. Sperry wywodził to słowo z języka arabskiego[32]. Hugh Nibley dostrzegał jego hebrajskie źródło[33]. Z tym ostatnim wnioskiem zgadza się w swej analizie Jonathan Curci[34], dodając, że sposób, w jaki słowo to zostało uformowane, rzuca światło na środowisko językowe Nefitów, w mormońskiej doktrynie spadkobierców kultury starożytnych Izraelitów. Nadto rozważania językoznawcze mają w tym kontekście służyć również i dostarczeniu dowodów na autentyczność Księgi Mormona[35].

W mormońskiej kulturze

Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith

Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Pojawia się na obrazie Lehi Finding the Liahona pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art[33]. Obraz The Liahona pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej[36]. Pojawia się w serii wideo poświęconej Księdze Mormona wyprodukowanej przez Kościół[37], jak również w kolorowance dla dzieci także wydanej przez Kościół[38].

Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł jednego z pism wydawanych przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[39]. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. Liahona the Elders' Journal, oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei The Liahona, wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów USA[16].

Liahona jest często przywoływana przez rozmaitych przedstawicieli władz kościelnych. Prezydent Spencer W. Kimball zestawił ją z sumieniem wiernych w 1976[40]. W przemówieniu z października 1986 Thomas S. Monson, ówcześnie posługujący jako drugi doradca w Pierwszym Prezydium, porównał otrzymywane przez wiernych błogosławieństwa patriarchalne do Liahony[41]. Z kolei w przemówieniu z kwietnia 2004 W. Rolfe Kerr, wówczas członek Pierwszego Kworum Siedemdziesięciu, stwierdził, że słowa Chrystusa mogą być osobistą Liahoną dla każdego z nas[42]. Starszy Lowell M. Snow, siedemdziesiąty, porównał natomiast nauki mormońskich konferencji oraz rady dawane przez proroków i apostołów do tegoż właśnie wywodzącego się z Księgi Mormona artefaktu[43].

Najistotniejsza z należących do Kościoła szkół średnich na Tonga, Liahona High School[44], położona na wyspie Tongatapu, funkcjonuje od 1952[45]. Słowo "Liahona" bywa niekiedy wykorzystywane jako imię żeńskie pośród świętych w dniach ostatnich[46]. Liahona Olayan w 2021 uczestniczyła w amerykańskiej edycji programu rozrywkowego Idol[47]. Pojawia się również inne imię inspirowane Liahoną, mianowicie Fliahona, wspominane w kontekście typowej dla mormonów tendencji do nadawania dzieciom nietypowych imion[48].

Symboliczna wartość Liahony była również wykorzystywana w analizie podejścia praktykujących świętych w dniach ostatnich do swej religii. Porównywany do Liahony mormon miał być w tym ujęciu człowiekiem dociekliwym, pytającym, poszukującym i sceptycznym, człowiekiem, który w macierzystej tradycji religijnej znajduje jedynie część odpowiedzi i który wiedzie szczęśliwe życie, nie oczekując od swej duchowości odpowiedzi na każdą wątpliwość[49]. Święty w stylu Liahony odwołuje się raczej do nauki niż do wiary, w nawiązaniu do wersetu czternastego osiemdziesiątego ósmego rozdziału Nauk i Przymierzy[50]. Szuka dowodów, bada religię pod kątem owoców, które ona przynosi. Nie uznaje jednocześnie nieomylnych ludzkich autorytetów[51]. Do pewnego stopnia łączono wnioski z takowej analizy z namysłem nad ogólną kulturą organizacyjną ruchu świętych w dniach ostatnich, włącznie z porównaniami między Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich a Zreorganizowanym Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[52].

Pozostająca w użyciu od 2020 sieć wi-fi wykorzystywana w kościelnych domach spotkań oraz innych należących do Kościoła obiektach nosi właśnie nazwę Liahona. Hasło dostępu doń to "alma3738", odniesienie do wersetu z Księgi Almy, który bezpośrednio wspomina ten przyrząd[53].

Przypisy

  1. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Przewodnik po pismach świętych [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-21]. (pol.).
  2. ↑ Brigham Young University: LIAHONA. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
  3. ↑ a b c d Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829. ISBN 978-0-02-904040-9.
  4. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 57.
  5. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 59.
  6. ↑ Spendlove 2015 ↓, s. 56.
  7. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 58.
  8. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 53.
  9. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 56.
  10. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 114.
  11. ↑ Brigham Young University: Liahona Variants. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  12. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 144.
  13. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Guide to the Scriptures [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  14. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829-30. ISBN 978-0-02-904040-9.
  15. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6278-6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  16. ↑ a b c d e f Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 830. ISBN 978-0-02-904040-9.
  17. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  18. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 226-227.
  19. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 149.
  20. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 150.
  21. ↑ Eric Johnson: Liahona. [w:] A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints [on-line]. mrm.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  22. ↑ Bunker 1994 ↓, s. 1.
  23. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 128.
  24. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6280, ISBN 978-1-60908-763-0.
  25. ↑ Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Salt Lake City: Bookcraft, 1958, s. 402.
  26. ↑ Holbrook 1993 ↓, s. 54.
  27. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 399.
  28. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6281, ISBN 978-1-60908-763-0.
  29. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 111.
  30. ↑ Hugh Nibley: Since Cumorah: The Book Of Mormon In The Modern World. Salt Lake City: Deseret Book Company, 1967, s. 283.
  31. ↑ Gervais 2018 ↓, s. 208.
  32. ↑ Curci 2007 ↓, s. 62.
  33. ↑ a b Curci 2007 ↓, s. 63.
  34. ↑ Curci 2007 ↓, s. 67.
  35. ↑ Curci 2007 ↓, s. 61.
  36. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: The Liahona. [w:] Media Library [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  37. ↑ Sydney Walker: Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2019-12-11. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  38. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon. [w:] Children [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  39. ↑ Breanna Olaveson: 20 Most Popular LDS Symbols And Images. [w:] Utah Valley360 [on-line]. utahvalley360.com, 2014-02-20. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  40. ↑ Spencer W. Kimball: Our Own Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 1976. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  41. ↑ Thomas S. Monson: Your Patriarchal Blessing: A Liahona of Light. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, October 1986. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  42. ↑ W. Rolfe Kerr: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, April 2004. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  43. ↑ Lowell M. Snow: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] Ensign [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 2005. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  44. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6284, ISBN 978-1-60908-763-0.
  45. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1022-1026. ISBN 978-0-02-904040-9.
  46. ↑ Ensign College: Liahona finds her chosen path. [w:] Campus News & Events [on-line]. ensign.edu, 2018-08-01. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  47. ↑ Keith L. Brown: Latter-day Saint Sister and Brother, Ammon and Liahona Olayan, Compete on American Idol. [w:] Latter-Day Saint Musicians [on-line]. latterdaysaintmusicians.com, 2021-03-26. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  48. ↑ Emily Abel: 17 Unique Latter-day Saint Baby Names You Probably Haven't Heard Before. [w:] LDSLiving [on-line]. ldsliving.com, 2019-05-13. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  49. ↑ Poll 1983 ↓, s. 69-70.
  50. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72.
  51. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72-73.
  52. ↑ Poll 1983 ↓, s. 73.
  53. ↑ Grace Carter: Church announces new wi-fi network for meetinghouses, facilities. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2020-02-19. [dostęp 2021-10-30]. (ang.).

Bibliografia

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Liahona&oldid=66497364”