Zeus

Statua Zeusa w Olimpii

Popiersie Zeusa w Muzeum Brytyjskim

Zeus (także Dzeus, stgr. Ζεύς Zeús, nowogr. Δίας Días, łac. Iupiter, Iuppiter) – w mitologii greckiej najwyższy z bogów. Był szóstym dzieckiem Rei i Kronosa. Brat Hostii, Demeter, Hery (również jej mąż), Posejdona i Hadesa. Władca błyskawic. Uosobienie najwyższej zasady rządzącej Wszechświatem. Władca wszystkich bogów i ludzi. Jego atrybutami były złote pioruny, orzeł i tarcza zwana egidą. Wychowały go nimfy górskie i koza Amaltea.

Różne ośrodki kultu przypisywały Zeusowi cztery przydomki, w zależności od sfer życiowych, jakimi się opiekował:

1. Horkios − opiekun praw, na tronie, ze Sprawiedliwością u stóp,
2. Ksenils − opiekun gościnności,
3. Herkejs − opiekun rodzin i zagród,
4. Hellenis − opiekun narodu greckiego.

Narodziny

Zeus (Dzeus) narodził się jako ostatni ze związku Kronosa i Rei. Kronos, przeklęty przez swego ojca, którego zrzucił z tronu. Przekleństwo to miało doprowadzić do tego, że również któreś z jego własnych dzieci pozbawi go tronu. Dlatego też Kronos postanowił wykluczyć to zagrożenie, pożerając swoje potomstwo. Rea zrozpaczona, że traci kolejne dzieci, będąc po raz szósty w ciąży uciekła na Kretę (w innej wersji – do Arkadii), gdzie w ukryciu, potajemnie, urodziła Zeusa. Kronosowi, który ją odnalazł, zamiast dziecka do połknięcia dała kamień zawinięty w pieluchy, a Zeusa ukryła w grocie pod skałą diktejską, na zboczach góry Ida na Krecie. Tam, ukrytego, karmiła koza Amaltea, a wychowywały nimfy. Gdy koza złamała róg, Zeus pobłogosławił go – tak powstał róg obfitości; opowiadano, że po śmierci karmicielki wziął jej skórę i pokrył nią tarczę, którą nazywano egidą i swoje ciało, które po okryciu było odporne na strzały. Dokarmianiem Zeusa zajmowały się także pszczoły z góry Idy, które specjalnie dla niego wytwarzały miód. Orzeł przynosił mu co dzień kubek nektaru. Gdy Zeus był mały, Rea rozkazała nimfom, aby te grały na harfie, co zagłuszało płacz dziecka.

Przejęcie władzy

Gdy osiągnął wiek dorosły, postanowił przejąć władzę i zemścić się na swoim ojcu. Za radą Metydy (Metis) rozkazał matce aby podała Kronosowi środek wymiotny, dzięki czemu przywrócił do życia swoje rodzeństwo: Hestię, Demeter, Herę, Hadesa i Posejdona. Rodzeństwo pod wodzą Zeusa zaatakowało swojego ojca. Wojna trwała 10 lat, w walce za radą Gai wsparli go cyklopi i hekatonchejrowie, którzy byli zamknięci przez Kronosa w Tartarze. W czasie walki Zeus otrzymał od cyklopów broń w postaci wykutych przez nich gromu i błyskawic. Po zwycięskiej wojnie, gdy już przepędzono Kronosa, rodzeństwo podzieliło się władzą, losując dziedziny, którymi mieli odtąd rządzić. Zeusowi przypadło niebo i zwierzchnictwo nad innymi bogami, Posejdon stał się panem morza, zaś Hades został panem krainy umarłych.

Związki z kobietami

Demeter

Siostra Zeusa, bogini płodności, urodzaju, rolnictwa, matka Kory-Persefony – żony Hadesa, bogini świata podziemnego.

Dione

Kolejna z tytanid, która według jednej z wersji mitów miała być matką Afrodyty.

Eurynome

Córka Okeanosa. Z nią spłodził Charyty czyli Gracje: Aglae, Eufrosyne, Talię.

Hera

Żona Zeusa (oraz jego siostra), z którą związał się dopiero po licznych przygodach z innymi kobietami. Ich związek okazał się jednak trwalszy od pozostałych. Hera została jego drugą żoną i funkcjonuje w mitologii jako żona boga bogów. Według Hezjoda był to święty związek. Z tego związku zrodzili się: Hebe, Ejlejtyja, Hefajstos i Ares oraz według niektórych mitów także siostra bliźniaczka Aresa Eris.

Leto

Zeus miał z nią syna Apolla i córkę Artemidę.

Maja

Jedna z Plejad, z którą Zeus miał syna Hermesa.

Metyda

Gaja przepowiedziała Zeusowi, że Metyda (Metis) zrodzi z siebie córkę , która zrzuci swojego ojca z tronu. Przerażony Zeus połknął ją, gdy miał nadejść moment rozwiązania. Po pewnym czasie zaczął odczuwać silny ból głowy. Prometeusz (według innej wersji Hefajstos) uderzeniem siekiery rozłupał czaszkę Zeusa, skąd wyskoczyła Atena w pełnej zbroi.

Mnemosyne

Kolejna z tytanid. Była rodzicielką 9 muz: Kalliope, Klio, Polihymnii (Polhymnia), Euterpe, Terpsychory, Erato, Melpomene, Talii i Uranii.

Temida

Pierwsza żona Zeusa. Była jedną z tytanid. Miał z nią córki, zwane Horami Pory Roku: Ejrene Pokój, Eunomia Praworządność, Dike Sprawiedliwość, a także Mojry: Kloto, Lachesis, Atropos.

Kobiety śmiertelne

Zeus i Europa

Zeus był bardzo kochliwy, więc trudno jest wymienić wszystkie jego związki ze śmiertelnymi kobietami. Praktycznie nie było krainy w Starożytnej Grecji, która by się nie chwaliła, że ma eponima pochodzącego od Zeusa.

Jego przygody z różnymi "ziemiankami" (np. Semele, Alkmena) powodowały gniew Hery, co doprowadzało do różnych tragicznych wydarzeń. Zeus, chcąc ukryć swoje miłosne przygody, bardzo często przybierał postacie zwierzęce, np. byka czy łabędzia.

Oto tylko kilka bardziej znanych przykładów:

• Alkmena, żona Amfitriona, do której Zeus przybył pod postacią jej męża. Urodziła ona potem Heraklesa, największego herosa mitologii greckiej.

• Danae, królewna argolidzka. Ponieważ jej ojciec Akrizjos zamknął ją, by nie spłodziła potomka, Zeus dostał się do jej komnaty pod postacią złotego deszczu. Później Danae urodziła syna Perseusza.

• Europa, księżniczka sydońska, którą Zeus pod postacią białego byka porwał na Kretę, gdzie urodziła mu Minosa i Radamantysa.

• Io, nimfa, córka boga argolidzkiej rzeki Inachosa, zamieniona przez Herę w jałówkę i nękana bąkiem. Zeus przywrócił jej prawdziwą postać w Egipcie, gdzie urodziła dzieci.

• Lamia, królowa Libii. Dzieci jej i Zeusa wymordowała Hera. Lamia zamieniła się w potwora w ludzkiej postaci, który pożerał dzieci.

• Leda, królewna spartańska, do której Zeus przyszedł pod postacią łabędzia. Zniosła ona potem jajo, z którego wykluli się Kastor, Polideukes, Helena i Klitajmestra.

• Majra, córka Projtosa, z którą Zeus miał syna Lokrosa

• Pytia, delficka kapłanka Apollina, Zeus posiadł ją na źródłem Kassotis pod postacią osła. Po dziewięciu miesiącach do Delf przybył młodzieniec i poprosił o radę wyroczni. Pytia rozpoznała Zeusa i oddała mu syna Achajosa na wychowanie.

• Semele, księżniczka tebańska. Zeus, ulegając jej prośbom, ukazał się jej w swej prawdziwej postaci, co ją zabiło. Ponieważ była wtedy w ciąży, Zeus zaszył sobie ich dziecko w udzie i "donosił' je do końca. W ten sposób pojawił się Dionizos.

Potomstwo

Dziećmi Zeusa byli m.in.: Achajos, Aglae, Ajakos (Eak), Amfion, Ananke, Ankajos, Apollo, Ares, Argos, Arkas, Artemida, Astraja, Ate, Atena, Atropos, Britomartis, Charyty, Chrysomallos, Dardanos, Dike, Dionizos, Ejlejtyja, Ejrene, Endymion, Erato, Eufrosyne, Eunomia, Euterpe, Harmonia, Hebe, Hefajstos, Hekate, Helena, Herakles, Hermes, Hory, Kalliope, Karnejos, Kastor i Polluks (Dioskurowie), Klio, Klitajmestra, Kloto, Kora-Persefona, Korytos, Lachesis, Litaj, Lokros, Melpomene, Minos, Mojry, Muzy, nimfy, Palikowie, Pan, Pelasgos, Perseusz, Polihymnia, Radamantys, Sarpedon, Talia (charyta), Talia (muza), Tantal, Terpsychora, Tityos, Urania, Zagreus, Zetos (Amfion i Zetos). Łącznie Zeus miał posiadać 71 dzieci (nie licząc Muz).

Mity

Liczba mitów, w których występuje Zeus, jest ogromna. Praktycznie nie ma mitu, który by nie był związany z Zeusem. Do najważniejszych należą:

• spisek Hery przeciwko Zeusowi, w wyniku którego Hefajstos zostaje wyrzucony z Olimpu,
• mit o Prometeuszu,
• mit o Potopie.

Występuje również we wszystkich mitach zawierających kłótnie pomiędzy bogami.

Atrybuty Zeusa i miejsca kultu

Atrybuty

Głównym atrybutem Zeusa jest piorun. Najczęściej przedstawiano go jako siedzącego na tronie z piorunem w ręku. Jego świętym drzewem był dąb, a zwierzęciem orzeł. Innym z atrybutów była tarcza zwana egidą.

Miejsca kultu

• Dodona
• Olimpia
• Nemea

W mitologii rzymskiej Zeus identyfikowany jest z Jowiszem.

Bibliografia

• Pierre Grimal, ,,Słownik mitologii greckiej i rzymskiej", Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1987.

Zobacz też

• Djaus