Przejdź do zawartości

Sparta: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
Usunięta treść Dodana treść
Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje)
m zamieniam magiczny ISBN na szablon
Onyx736 (dyskusja | edycje)
m Statystyki ludności
Znaczniki: Gołe linki w przypisach VisualEditor Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej)
 
(Nie pokazano 42 wersji utworzonych przez 36 użytkowników)
Linia 2: Linia 2:
{{Miejscowość infobox
{{Miejscowość infobox
|nazwa = Sparta
|nazwa = Sparta
|nazwa oryginalna = Σπάρτη
|nazwa oryginalna = {{k|el|Σπάρτη}}
|zdjęcie = ModernSparta.jpg
|zdjęcie = ModernSparta.jpg
|opis zdjęcia = Centrum miasta
|opis zdjęcia = Centrum miasta
|herb =
|alt zdjęcia =
|flaga =
|herb =
|flaga =
|dopełniacz nazwy = Sparty
|dopełniacz nazwy = Sparty
|stanowisko zarządzającego =
|zarządzający =
|państwo = GRC
|państwo = GRC
|1. jednostka administracyjna = [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]]
|1. jednostka administracyjna = [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]]
Linia 15: Linia 14:
|3. jednostka administracyjna = [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]]
|3. jednostka administracyjna = [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]]
|4. jednostka administracyjna = [[Sparta (gmina)|Sparta]]
|4. jednostka administracyjna = [[Sparta (gmina)|Sparta]]
|powierzchnia =
|powierzchnia =
|wysokość = 210
|wysokość = 210
|rok = 2011
|rok = 2021
|liczba ludności = 16 239
|liczba ludności = 32 786
|gęstość zaludnienia =
|gęstość zaludnienia =
|numer kierunkowy = 27310
|numer kierunkowy = 27310
|kod pocztowy = 231 00
|kod pocztowy = 231 00
|tablice rejestracyjne = AK
|tablice rejestracyjne = AK
|współrzędne = 37°04′N 22°26′E
|stopniN = 37 |minutN = 04 |sekundN =
|stopniE = 22 |minutE = 26 |sekundE =
|commons = Category:Sparta
|commons = Category:Sparta
|www = http://www.sparti.gov.gr
|www = http://www.sparti.gov.gr
|wikisłownik = Sparta
}}
}}
'''Sparta''' ([[Język grecki|gr.]] {{grc|Σπάρτη}}, ''Spártī''; [[język starogrecki|stgr.]] ''Spártē''; {{grc|Λακεδαίμων}}; ''Lakedaímōn'', Lacedemon) – miasto w południowej [[Grecja|Grecji]], na [[Peloponez]]ie, w administracji zdecentralizowanej [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]], w regionie [[Region Peloponez|Peloponez]], w jednostce regionalnej [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]]. Siedziba gminy [[Sparta (gmina)|Sparta]]. W 2021 roku liczyło 32 786 mieszkańców<ref>https://www.statistics.gr/documents/20181/17286366/MON_PLI_DHM_OIKISN_2021.xlsx</ref>. W mieście rozwinął się przemysł winiarski oraz olejarski<ref name=PWN>{{encyklopedia PWN|id = 3978030|tytuł= Sparta|data dostępu=2021-08-11}}</ref>.
[[Plik:Sparta ruins.PNG|thumb|240px|Ruiny starożytnej Sparty]]
[[Plik:Ancient sparta theater.jpg|right|240px|thumb|Starożytny, spartański teatr z [[Tajget (pasmo)|Tajgetem]] w tle.]]


== Historia ==
'''Sparta''' ([[Język grecki|gr.]] {{grc|Σπάρτη}}, ''Spártī''; starogr. ''Spártē''; {{grc|Λακεδαίμων}}; ''Lakedaímōn'', Lacedemon) – miasto w południowej [[Grecja|Grecji]], na [[Peloponez]]ie, w administracji zdecentralizowanej [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]], w regionie [[Region Peloponez|Peloponez]], w jednostce regionalnej [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]]. Siedziba gminy [[Sparta (gmina)|Sparta]]. W 2011 roku liczyło 16 239 mieszkańców<ref>[http://www.statistics.gr/documents/20181/1210503/resident_population_census2011rev.xls/956f8949-513b-45b3-8c02-74f5e8ff0230 Απογραφή Πληθυσμού - Κατοικιών 2011. ΜΟΝΙΜΟΣ Πληθυσμός]</ref>.
Współczesne miasto zostało założone w 1834 roku koło ruin [[Sparta (polis)|starożytnej polis]] z rozkazu króla greckiego [[Otton I Wittelsbach|Ottona I]]<ref name=ciechanowicz>{{Cytuj książkę |autor = [[Jerzy Ciechanowicz]] |tytuł = Cień Minotaura |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |rok = 1996 |isbn = 83-06-02405-2 |strony = 484}}</ref>. W jego granicach leżą ruiny bizantyńskiego i średniowiecznego miasta [[Mistra]], opuszczonego po roku 1834, wymieniane przez [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]], chętnie odwiedzane przez turystów. Znacznej części materiału budowlanego z Mistry użyto do budowy nowej Sparty. Pozostały dawne zabudowania diecezji, obecnie muzeum. Trwa restauracja i częściowa rekonstrukcja budynków dawnego pałacu cesarskiego; imponująco prezentuje się większa część fortyfikacji miejskich i górującego nad nimi weneckiego zamku. Zachowano mury, zadaszenie i polichromię większości świątyń bizantyńskich, jednak jedynie zręby domostw.
Współczesne miasto zostało założone w 1834 roku koło ruin starożytnego polis z rozkazu króla greckiego [[Otton I Wittelsbach|Ottona I]]<ref name = ciechanowicz>{{Cytuj książkę| autor = [[Jerzy Ciechanowicz]]| tytuł = Cień Minotaura| wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy| miejsce = Warszawa| rok = 1996| isbn = 83-06-02405-2| strony = 484}}</ref>. W jego granicach leżą ruiny bizantyńskiego i średniowiecznego miasta [[Mistra]], opuszczonego po roku 1834, wymieniane przez [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]], chętnie odwiedzane przez turystów. Znacznej części materiału budowlanego z Mistry użyto do budowy nowej Sparty. Pozostały dawne zabudowania diecezji, obecnie muzeum. Trwa restauracja i częściowa rekonstrukcja budynków dawnego pałacu cesarskiego; imponująco prezentuje się większa część fortyfikacji miejskich i górującego nad nimi weneckiego zamku. Zachowano mury, zadaszenie i polichromię większości świątyń bizantyńskich, jednak jedynie zręby domostw.


Pobliskie, bogate przyrodniczo, urozmaicone geologicznie i atrakcyjne widokowo, rozległe i wyniosłe pasmo górskie [[Tajget (pasmo)|Tajgetu]] przyciąga amatorów wędrówek.
Pobliskie, bogate przyrodniczo, urozmaicone geologicznie i atrakcyjne widokowo, rozległe i wyniosłe pasmo górskie [[Tajget (pasmo)|Tajgetu]] przyciąga amatorów wędrówek.

== Starożytna Sparta ==
Według starożytnej tradycji Sparta istniała już w epoce mykeńskiej; jednym z jej władców miał być [[Menelaos]]. Pozostałości mykeńskiego pałacu z tego okresu są przedmiotem pierwszych sezonów badań archeologicznych<ref>[http://www.newsbeast.gr/greece/arthro/1922899/simantika-evrimata-se-dio-archeologikes-anaskafes-sti-lakonia ''Σημαντικά ευρήματα σε δυο αρχαιολογικές ανασκαφές στη Λακωνία'' (''Ważne wyniki badań archeologicznych w Lakonii'')] ([[język nowogrecki|nwgr.]]) - relacja prasowa z komunikatu Ministerstwa Kultury Grecji, 25.08.2015 [dostęp: 29.08.2015]</ref>.

Początki Sparty ustala się na XII-XI wiek p.n.e., kiedy [[Dorowie]] zaczęli się osiedlać w Lakonii. Przybyli na tereny Lakedaimonu około 1000 roku p.n.e. W [[IX wiek p.n.e.|IX wieku p.n.e.]] łączą się cztery osady (''obai''), m.in. ''Pitana'', w dolinie rzeki [[Ewrotas]] tworząc miasto Spartę. W latach późniejszych dołączona zostaje piąta wioska, ''[[Amyklaj]]''. W [[VIII wiek p.n.e.|VIII]]-[[VII wiek p.n.e.|VII w. p.n.e.]] Sparta wyłoniła się jako znacząca potęga militarna. W latach 730-710 p.n.e. Spartanie zajęli sąsiednią krainę [[Mesenia|Mesenię]], a jej ziemie podzielono między Spartan z wyłączeniem grupy tzw. ''partheniai'', czyli urodzonych ze Spartanki i ojca nie-Spartanina. Około roku [[706 p.n.e.]] właśnie ''partheniai'' opuścili Spartę i w południowej Italii założyli [[Kolonia (starożytna Grecja)|kolonię]] (apoikię) – [[Tarent]]. Meseńczycy pozostali na swojej ziemi jako uprawiający ją chłopi, oddając Spartanom połowę plonów. W [[660 p.n.e.]] Messenia zbuntowała się przeciw Spartanom, rozpoczynając [[II wojna meseńska|II wojnę meseńską]]. Dzięki zastosowaniu [[falanga|falangi]] Spartanom udało się rozbić powstanie w [[640 p.n.e.]] W roku [[550 p.n.e.]] Spartanie założyli [[Związek Peloponeski]], który obejmował wiele polis w południowej Grecji.

Za twórcę Sparty jako bytu politycznego uważa się prawodawcę [[Likurg]]a. Nie wiadomo, czy jest on postacią historyczną, bowiem już w czasach starożytnych uchodził za postać niemal mityczną. ''Żywot Likurga'' pióra [[Plutarch]]a zawiera krótki tekst traktujący o ustroju Sparty. Jest to tak zwana [[Wielka Rhetra]] napisana w dialekcie doryckim. Likurg miał jakoby otrzymać owe prawa od [[delfy|wyroczni delfijskiej]], co znacznie podnosiło ich prestiż. Prawa Likurga miały zakończyć okres walk i niepokojów w Sparcie (około VIII w. p.n.e.).

Na czele spartańskiego państwa stało dwóch dziedzicznych królów (''archagetai'') z dynastii [[Królowie Sparty|Agiadów i Eurypontydów]], którzy spełniali funkcję dowódców armii oraz pełnili pewne obowiązki natury religijnej, lecz mimo to nie mieli wielkiej władzy. Zgromadzenie wojowników (''[[apella]]''), obywateli spartańskich, miało formalnie najwyższą władzę w państwie. W praktyce decyzje były podejmowane pod wpływem królów lub Rady Starszych, czyli [[geruzja|geruzji]], która liczyła 30 członków (w tym dwóch królów). Do geruzji powoływano szanowanych obywateli, którzy mieli ukończone 60 lat. Geruzja miała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej. Społeczeństwo spartańskie podzielone było na trzy [[fyla|fyle]]: ''Hylleis'', ''Dymanes'' oraz ''Pamphyloi'', które wedle wszelkiego prawdopodobieństwa dzieliły się na [[Fratria|fratrie]].

Najważniejszymi urzędnikami byli [[efor]]owie, w liczbie pięciu, którzy pełnili urząd kolegialnie. Eforowie byli wybierani spośród wszystkich obywateli polis i mogli kontrolować nawet samych królów.

Spartanie samych siebie nazywali ''[[homoioi]]'' – równi, jednakowi. Rodowici Spartanie – pełnoprawni obywatele, którzy zresztą stanowili mniejszość ludności państwa (u szczytu potęgi, ok. 400 r. p.n.e., było ich 25 tysięcy wobec pół miliona niewolników{{fakt|data=2012-03}}), zajmowali się w znacznej części szkoleniem wojskowym i przygotowaniem do prowadzenia wojen. Od siódmego roku życia spartańskich chłopców poddawano rygorystycznym ćwiczeniom fizycznym i wojskowym (''[[Spartańskie wychowanie|agoge]]''), które miały z nich uczynić wybornych wojowników ([[hoplici|hoplitów]]). Spartanie nie mieszkali w swych posiadłościach ziemskich, lecz wiedli wspólnotowe życie w mieście Sparta, gdzie toczyło się życie polityczne oraz wojskowe. Istotnym elementem życia Spartiaty były wspólne posiłki – ''[[syssitia]]''.

W wyniku wielkiej reformy rolnej (wprowadzenie przypisywane Likurgowi) ziemia należąca do Sparty została podzielona na 9 000 działek (''kleroj''). Następnie ziemię przekazywano Spartiatom wraz z przypisanymi do niej [[heloci|helotami]], którzy zajmowali się uprawą roli jakkolwiek byli pozbawieni praw obywatelskich i osobiście poddani Spartiatom. W zamian razem z całą rodziną mieli być w stałym pogotowiu bojowym.

W [[I wojna perska|wojnach perskich]] na początku [[V wiek p.n.e.|V w. p.n.e.]] Sparta (miasto o pow. 300 ha i 8 tys. mieszkańców) była połączona sojuszem z [[Ateny|Atenami]] (zob. [[Termopile]]). W połowie stulecia doszło jednak do konfliktu między tymi najsilniejszymi greckimi [[polis]]. Wojnę tę, zwaną [[II wojna peloponeska|peloponeską]] wygrała Sparta, dzięki czemu zdobyła hegemonię w [[Hellada|Helladzie]]. Zarówno Ateny jak i Sparta na przemian były opłacane przez Persję.

W wyniku [[Wojna beocka|wojny beockiej]] Sparta utraciła hegemonię na rzecz [[Teby (Grecja)|Teb]] w [[371 p.n.e.]], po [[Bitwa pod Leuktrami|bitwie pod Leuktrami]]. W następnych latach znaczenie Sparty malało. Głównym powodem był spadek liczby obywateli w wyniku wojen, przez co Sparta nie mogła wystawić tak silnej armii jak dawniej. W [[146 p.n.e.]], podobnie jak cała Grecja, weszła w skład [[republika rzymska|imperium rzymskiego]].

Państwem spartańskim zachwycała się oligarchia ateńska oraz filozofowie z [[Platon]]em na czele. Zachwycała ich prostota życia, jasność prawa oraz wysokie morale społeczeństwa mające swój wyraz w poświęceniu się całkowicie ideałowi wielkości Sparty. Do dziś jej historia jest klasycznym w swej oryginalności wycinkiem historii Hellady.


== Miasta partnerskie ==
== Miasta partnerskie ==
*{{Flaga|ITA}} [[Tarent]], [[Włochy]]
* {{Flaga|LBN}} [[Byblos]], [[Liban]]
*{{Flaga|LBN}} [[Byblos]], [[Liban]]
* {{Flaga|USA}} [[Catonsville]], [[Stany Zjednoczone]]
*{{Flaga|USA}} [[Catonsville]], [[Stany Zjednoczone]]
* {{Flaga|AUS}} [[City of Moreland]], [[Australia]]
*{{Flaga|AUS}} [[City of Moreland]], [[Australia]]
* {{Flaga|SRB}} [[Nisz]], [[Serbia]]
*{{Flaga|SRB}} [[Nisz]], [[Serbia]]
* {{Flaga|HUN}} [[Sopron]], [[Węgry]]
*{{Flaga|HUN}} [[Sopron]], [[Węgry]]
* {{Flaga|USA}} [[Stamford (Connecticut)|Stamford]], [[Stany Zjednoczone]]
*{{Flaga|USA}} [[Stamford (Connecticut)|Stamford]], [[Stany Zjednoczone]]


== Zobacz też ==
== Zobacz też ==
* [[Sparta (mitologia)|Sparta]] – [[najady|najada]], eponim miasta
* [[Sparta (polis)|starożytna Sparta]]
* [[Mani (półwysep)|Półwysep Mani]]
* [[spartańskie wychowanie]]
* [[Muzeum oliwek i greckiej oliwy w Sparcie]]
* [[Półwysep Mani]]


== Bibliografia ==
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
# Praca zbiorowa pod redakcja Aleksandra Krawczuka, [[2005]], ''Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych'', str. 59-60, Oficyna Wydawnicza FOGRA, {{ISBN|83-85719-84-9}}.
# Ryszard Kulesza, "Wojna peloponeska", Wydawnictwo Attyka, Warszawa 2006.
# Ryszard Kulesza "Sparta w V i IV wieku p.n.e."
# Ryszard Kulesza, ''[http://otworzksiazke.pl/ksiazka/starozytna_sparta/ Starożytna Sparta]'', Poznań 2003.


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
* walory turystyczne Sparty i Mistry w [http://www.planetware.com/tourist-attractions-/mistra-gr-pel-mistra.htm przewodniku turystycznym] {{lang|en}}
* walory turystyczne Sparty i Mistry w [http://www.planetware.com/tourist-attractions-/mistra-gr-pel-mistra.htm przewodniku turystycznym] {{lang|en}}


{{Kontrola autorytatywna}}
{{Przypisy}}


[[Kategoria:Miasta w Grecji]]
[[Kategoria:Miasta w Regionie Peloponez]]
[[Kategoria:Stanowiska archeologiczne w Grecji]]
[[Kategoria:Starożytna Sparta| ]]
[[Kategoria:Region Peloponez]]

Aktualna wersja na dzień 10:12, 16 paź 2024

Sparta
Σπάρτη
Ilustracja
Centrum miasta
Państwo

 Grecja

Administracja zdecentralizowana

Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie

Region

Peloponez

Jednostka regionalna

Lakonia

Gmina

Sparta

Wysokość

210 m n.p.m.

Populacja (2021)
• liczba ludności


32 786

Nr kierunkowy

27310

Kod pocztowy

231 00

Tablice rejestracyjne

AK

Położenie na mapie Grecji
Mapa konturowa Grecji, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Sparta”
Ziemia37°04′N 22°26′E/37,066667 22,433333
Strona internetowa

Sparta (gr. Σπάρτη, Spártī; stgr. Spártē; Λακεδαίμων; Lakedaímōn, Lacedemon) – miasto w południowej Grecji, na Peloponezie, w administracji zdecentralizowanej Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie, w regionie Peloponez, w jednostce regionalnej Lakonia. Siedziba gminy Sparta. W 2021 roku liczyło 32 786 mieszkańców[1]. W mieście rozwinął się przemysł winiarski oraz olejarski[2].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Współczesne miasto zostało założone w 1834 roku koło ruin starożytnej polis z rozkazu króla greckiego Ottona I[3]. W jego granicach leżą ruiny bizantyńskiego i średniowiecznego miasta Mistra, opuszczonego po roku 1834, wymieniane przez listę światowego dziedzictwa UNESCO, chętnie odwiedzane przez turystów. Znacznej części materiału budowlanego z Mistry użyto do budowy nowej Sparty. Pozostały dawne zabudowania diecezji, obecnie muzeum. Trwa restauracja i częściowa rekonstrukcja budynków dawnego pałacu cesarskiego; imponująco prezentuje się większa część fortyfikacji miejskich i górującego nad nimi weneckiego zamku. Zachowano mury, zadaszenie i polichromię większości świątyń bizantyńskich, jednak jedynie zręby domostw.

Pobliskie, bogate przyrodniczo, urozmaicone geologicznie i atrakcyjne widokowo, rozległe i wyniosłe pasmo górskie Tajgetu przyciąga amatorów wędrówek.

Miasta partnerskie

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]