Sparta: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m zamieniam magiczny ISBN na szablon |
m Statystyki ludności Znaczniki: Gołe linki w przypisach VisualEditor Z urządzenia mobilnego Z wersji mobilnej (przeglądarkowej) |
||
(Nie pokazano 42 wersji utworzonych przez 36 użytkowników) | |||
Linia 2: | Linia 2: | ||
{{Miejscowość infobox |
{{Miejscowość infobox |
||
|nazwa = Sparta |
|nazwa = Sparta |
||
|nazwa oryginalna = Σπάρτη |
|nazwa oryginalna = {{k|el|Σπάρτη}} |
||
|zdjęcie = ModernSparta.jpg |
|zdjęcie = ModernSparta.jpg |
||
|opis zdjęcia = Centrum miasta |
|opis zdjęcia = Centrum miasta |
||
| |
|alt zdjęcia = |
||
| |
|herb = |
||
⚫ | |||
|dopełniacz nazwy = Sparty |
|dopełniacz nazwy = Sparty |
||
|stanowisko zarządzającego = |
|||
⚫ | |||
|państwo = GRC |
|państwo = GRC |
||
|1. jednostka administracyjna = [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]] |
|1. jednostka administracyjna = [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]] |
||
Linia 15: | Linia 14: | ||
|3. jednostka administracyjna = [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]] |
|3. jednostka administracyjna = [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]] |
||
|4. jednostka administracyjna = [[Sparta (gmina)|Sparta]] |
|4. jednostka administracyjna = [[Sparta (gmina)|Sparta]] |
||
|powierzchnia = |
|powierzchnia = |
||
|wysokość = 210 |
|wysokość = 210 |
||
|rok = |
|rok = 2021 |
||
|liczba ludności = |
|liczba ludności = 32 786 |
||
|gęstość zaludnienia = |
|gęstość zaludnienia = |
||
|numer kierunkowy = 27310 |
|numer kierunkowy = 27310 |
||
|kod pocztowy = 231 00 |
|kod pocztowy = 231 00 |
||
|tablice rejestracyjne = AK |
|tablice rejestracyjne = AK |
||
|współrzędne = 37°04′N 22°26′E |
|||
|stopniN = 37 |minutN = 04 |sekundN = |
|||
|stopniE = 22 |minutE = 26 |sekundE = |
|||
|commons = Category:Sparta |
|commons = Category:Sparta |
||
|www = http://www.sparti.gov.gr |
|www = http://www.sparti.gov.gr |
||
|wikisłownik = Sparta |
|||
}} |
}} |
||
⚫ | '''Sparta''' ([[Język grecki|gr.]] {{grc|Σπάρτη}}, ''Spártī''; [[język starogrecki|stgr.]] ''Spártē''; {{grc|Λακεδαίμων}}; ''Lakedaímōn'', Lacedemon) – miasto w południowej [[Grecja|Grecji]], na [[Peloponez]]ie, w administracji zdecentralizowanej [[Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie]], w regionie [[Region Peloponez|Peloponez]], w jednostce regionalnej [[Jednostka regionalna Lakonia|Lakonia]]. Siedziba gminy [[Sparta (gmina)|Sparta]]. W 2021 roku liczyło 32 786 mieszkańców<ref>https://www.statistics.gr/documents/20181/17286366/MON_PLI_DHM_OIKISN_2021.xlsx</ref>. W mieście rozwinął się przemysł winiarski oraz olejarski<ref name=PWN>{{encyklopedia PWN|id = 3978030|tytuł= Sparta|data dostępu=2021-08-11}}</ref>. |
||
[[Plik:Sparta ruins.PNG|thumb|240px|Ruiny starożytnej Sparty]] |
|||
[[Plik:Ancient sparta theater.jpg|right|240px|thumb|Starożytny, spartański teatr z [[Tajget (pasmo)|Tajgetem]] w tle.]] |
|||
== Historia == |
|||
⚫ | '''Sparta''' ([[Język grecki|gr.]] {{grc|Σπάρτη}}, ''Spártī''; |
||
⚫ | Współczesne miasto zostało założone w 1834 roku koło ruin [[Sparta (polis)|starożytnej polis]] z rozkazu króla greckiego [[Otton I Wittelsbach|Ottona I]]<ref name=ciechanowicz>{{Cytuj książkę |autor = [[Jerzy Ciechanowicz]] |tytuł = Cień Minotaura |wydawca = Państwowy Instytut Wydawniczy |miejsce = Warszawa |rok = 1996 |isbn = 83-06-02405-2 |strony = 484}}</ref>. W jego granicach leżą ruiny bizantyńskiego i średniowiecznego miasta [[Mistra]], opuszczonego po roku 1834, wymieniane przez [[Lista światowego dziedzictwa UNESCO|listę światowego dziedzictwa UNESCO]], chętnie odwiedzane przez turystów. Znacznej części materiału budowlanego z Mistry użyto do budowy nowej Sparty. Pozostały dawne zabudowania diecezji, obecnie muzeum. Trwa restauracja i częściowa rekonstrukcja budynków dawnego pałacu cesarskiego; imponująco prezentuje się większa część fortyfikacji miejskich i górującego nad nimi weneckiego zamku. Zachowano mury, zadaszenie i polichromię większości świątyń bizantyńskich, jednak jedynie zręby domostw. |
||
⚫ | Współczesne miasto zostało założone w 1834 roku koło ruin |
||
Pobliskie, bogate przyrodniczo, urozmaicone geologicznie i atrakcyjne widokowo, rozległe i wyniosłe pasmo górskie [[Tajget (pasmo)|Tajgetu]] przyciąga amatorów wędrówek. |
Pobliskie, bogate przyrodniczo, urozmaicone geologicznie i atrakcyjne widokowo, rozległe i wyniosłe pasmo górskie [[Tajget (pasmo)|Tajgetu]] przyciąga amatorów wędrówek. |
||
== Starożytna Sparta == |
|||
Według starożytnej tradycji Sparta istniała już w epoce mykeńskiej; jednym z jej władców miał być [[Menelaos]]. Pozostałości mykeńskiego pałacu z tego okresu są przedmiotem pierwszych sezonów badań archeologicznych<ref>[http://www.newsbeast.gr/greece/arthro/1922899/simantika-evrimata-se-dio-archeologikes-anaskafes-sti-lakonia ''Σημαντικά ευρήματα σε δυο αρχαιολογικές ανασκαφές στη Λακωνία'' (''Ważne wyniki badań archeologicznych w Lakonii'')] ([[język nowogrecki|nwgr.]]) - relacja prasowa z komunikatu Ministerstwa Kultury Grecji, 25.08.2015 [dostęp: 29.08.2015]</ref>. |
|||
Początki Sparty ustala się na XII-XI wiek p.n.e., kiedy [[Dorowie]] zaczęli się osiedlać w Lakonii. Przybyli na tereny Lakedaimonu około 1000 roku p.n.e. W [[IX wiek p.n.e.|IX wieku p.n.e.]] łączą się cztery osady (''obai''), m.in. ''Pitana'', w dolinie rzeki [[Ewrotas]] tworząc miasto Spartę. W latach późniejszych dołączona zostaje piąta wioska, ''[[Amyklaj]]''. W [[VIII wiek p.n.e.|VIII]]-[[VII wiek p.n.e.|VII w. p.n.e.]] Sparta wyłoniła się jako znacząca potęga militarna. W latach 730-710 p.n.e. Spartanie zajęli sąsiednią krainę [[Mesenia|Mesenię]], a jej ziemie podzielono między Spartan z wyłączeniem grupy tzw. ''partheniai'', czyli urodzonych ze Spartanki i ojca nie-Spartanina. Około roku [[706 p.n.e.]] właśnie ''partheniai'' opuścili Spartę i w południowej Italii założyli [[Kolonia (starożytna Grecja)|kolonię]] (apoikię) – [[Tarent]]. Meseńczycy pozostali na swojej ziemi jako uprawiający ją chłopi, oddając Spartanom połowę plonów. W [[660 p.n.e.]] Messenia zbuntowała się przeciw Spartanom, rozpoczynając [[II wojna meseńska|II wojnę meseńską]]. Dzięki zastosowaniu [[falanga|falangi]] Spartanom udało się rozbić powstanie w [[640 p.n.e.]] W roku [[550 p.n.e.]] Spartanie założyli [[Związek Peloponeski]], który obejmował wiele polis w południowej Grecji. |
|||
Za twórcę Sparty jako bytu politycznego uważa się prawodawcę [[Likurg]]a. Nie wiadomo, czy jest on postacią historyczną, bowiem już w czasach starożytnych uchodził za postać niemal mityczną. ''Żywot Likurga'' pióra [[Plutarch]]a zawiera krótki tekst traktujący o ustroju Sparty. Jest to tak zwana [[Wielka Rhetra]] napisana w dialekcie doryckim. Likurg miał jakoby otrzymać owe prawa od [[delfy|wyroczni delfijskiej]], co znacznie podnosiło ich prestiż. Prawa Likurga miały zakończyć okres walk i niepokojów w Sparcie (około VIII w. p.n.e.). |
|||
Na czele spartańskiego państwa stało dwóch dziedzicznych królów (''archagetai'') z dynastii [[Królowie Sparty|Agiadów i Eurypontydów]], którzy spełniali funkcję dowódców armii oraz pełnili pewne obowiązki natury religijnej, lecz mimo to nie mieli wielkiej władzy. Zgromadzenie wojowników (''[[apella]]''), obywateli spartańskich, miało formalnie najwyższą władzę w państwie. W praktyce decyzje były podejmowane pod wpływem królów lub Rady Starszych, czyli [[geruzja|geruzji]], która liczyła 30 członków (w tym dwóch królów). Do geruzji powoływano szanowanych obywateli, którzy mieli ukończone 60 lat. Geruzja miała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej. Społeczeństwo spartańskie podzielone było na trzy [[fyla|fyle]]: ''Hylleis'', ''Dymanes'' oraz ''Pamphyloi'', które wedle wszelkiego prawdopodobieństwa dzieliły się na [[Fratria|fratrie]]. |
|||
Najważniejszymi urzędnikami byli [[efor]]owie, w liczbie pięciu, którzy pełnili urząd kolegialnie. Eforowie byli wybierani spośród wszystkich obywateli polis i mogli kontrolować nawet samych królów. |
|||
Spartanie samych siebie nazywali ''[[homoioi]]'' – równi, jednakowi. Rodowici Spartanie – pełnoprawni obywatele, którzy zresztą stanowili mniejszość ludności państwa (u szczytu potęgi, ok. 400 r. p.n.e., było ich 25 tysięcy wobec pół miliona niewolników{{fakt|data=2012-03}}), zajmowali się w znacznej części szkoleniem wojskowym i przygotowaniem do prowadzenia wojen. Od siódmego roku życia spartańskich chłopców poddawano rygorystycznym ćwiczeniom fizycznym i wojskowym (''[[Spartańskie wychowanie|agoge]]''), które miały z nich uczynić wybornych wojowników ([[hoplici|hoplitów]]). Spartanie nie mieszkali w swych posiadłościach ziemskich, lecz wiedli wspólnotowe życie w mieście Sparta, gdzie toczyło się życie polityczne oraz wojskowe. Istotnym elementem życia Spartiaty były wspólne posiłki – ''[[syssitia]]''. |
|||
W wyniku wielkiej reformy rolnej (wprowadzenie przypisywane Likurgowi) ziemia należąca do Sparty została podzielona na 9 000 działek (''kleroj''). Następnie ziemię przekazywano Spartiatom wraz z przypisanymi do niej [[heloci|helotami]], którzy zajmowali się uprawą roli jakkolwiek byli pozbawieni praw obywatelskich i osobiście poddani Spartiatom. W zamian razem z całą rodziną mieli być w stałym pogotowiu bojowym. |
|||
W [[I wojna perska|wojnach perskich]] na początku [[V wiek p.n.e.|V w. p.n.e.]] Sparta (miasto o pow. 300 ha i 8 tys. mieszkańców) była połączona sojuszem z [[Ateny|Atenami]] (zob. [[Termopile]]). W połowie stulecia doszło jednak do konfliktu między tymi najsilniejszymi greckimi [[polis]]. Wojnę tę, zwaną [[II wojna peloponeska|peloponeską]] wygrała Sparta, dzięki czemu zdobyła hegemonię w [[Hellada|Helladzie]]. Zarówno Ateny jak i Sparta na przemian były opłacane przez Persję. |
|||
W wyniku [[Wojna beocka|wojny beockiej]] Sparta utraciła hegemonię na rzecz [[Teby (Grecja)|Teb]] w [[371 p.n.e.]], po [[Bitwa pod Leuktrami|bitwie pod Leuktrami]]. W następnych latach znaczenie Sparty malało. Głównym powodem był spadek liczby obywateli w wyniku wojen, przez co Sparta nie mogła wystawić tak silnej armii jak dawniej. W [[146 p.n.e.]], podobnie jak cała Grecja, weszła w skład [[republika rzymska|imperium rzymskiego]]. |
|||
Państwem spartańskim zachwycała się oligarchia ateńska oraz filozofowie z [[Platon]]em na czele. Zachwycała ich prostota życia, jasność prawa oraz wysokie morale społeczeństwa mające swój wyraz w poświęceniu się całkowicie ideałowi wielkości Sparty. Do dziś jej historia jest klasycznym w swej oryginalności wycinkiem historii Hellady. |
|||
== Miasta partnerskie == |
== Miasta partnerskie == |
||
*{{Flaga| |
* {{Flaga|LBN}} [[Byblos]], [[Liban]] |
||
*{{Flaga| |
* {{Flaga|USA}} [[Catonsville]], [[Stany Zjednoczone]] |
||
*{{Flaga| |
* {{Flaga|AUS}} [[City of Moreland]], [[Australia]] |
||
*{{Flaga| |
* {{Flaga|SRB}} [[Nisz]], [[Serbia]] |
||
*{{Flaga| |
* {{Flaga|HUN}} [[Sopron]], [[Węgry]] |
||
*{{Flaga| |
* {{Flaga|USA}} [[Stamford (Connecticut)|Stamford]], [[Stany Zjednoczone]] |
||
*{{Flaga|USA}} [[Stamford (Connecticut)|Stamford]], [[Stany Zjednoczone]] |
|||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
* [[Sparta ( |
* [[Sparta (polis)|starożytna Sparta]] |
||
⚫ | |||
* [[spartańskie wychowanie]] |
|||
* [[Muzeum oliwek i greckiej oliwy w Sparcie]] |
|||
⚫ | |||
== |
== Przypisy == |
||
⚫ | |||
# Praca zbiorowa pod redakcja Aleksandra Krawczuka, [[2005]], ''Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych'', str. 59-60, Oficyna Wydawnicza FOGRA, {{ISBN|83-85719-84-9}}. |
|||
# Ryszard Kulesza, "Wojna peloponeska", Wydawnictwo Attyka, Warszawa 2006. |
|||
# Ryszard Kulesza "Sparta w V i IV wieku p.n.e." |
|||
# Ryszard Kulesza, ''[http://otworzksiazke.pl/ksiazka/starozytna_sparta/ Starożytna Sparta]'', Poznań 2003. |
|||
== Linki zewnętrzne == |
== Linki zewnętrzne == |
||
* walory turystyczne Sparty i Mistry w [http://www.planetware.com/tourist-attractions-/mistra-gr-pel-mistra.htm przewodniku turystycznym] {{lang|en}} |
* walory turystyczne Sparty i Mistry w [http://www.planetware.com/tourist-attractions-/mistra-gr-pel-mistra.htm przewodniku turystycznym] {{lang|en}} |
||
{{Kontrola autorytatywna}} |
|||
⚫ | |||
[[Kategoria:Miasta w |
[[Kategoria:Miasta w Regionie Peloponez]] |
||
[[Kategoria:Stanowiska archeologiczne w Grecji]] |
|||
[[Kategoria:Starożytna Sparta| ]] |
|||
[[Kategoria:Region Peloponez]] |
Aktualna wersja na dzień 10:12, 16 paź 2024
Centrum miasta | |
Państwo | |
---|---|
Administracja zdecentralizowana | |
Region | |
Jednostka regionalna | |
Gmina | |
Wysokość |
210 m n.p.m. |
Populacja (2021) • liczba ludności |
|
Nr kierunkowy |
27310 |
Kod pocztowy |
231 00 |
Tablice rejestracyjne |
AK |
Położenie na mapie Grecji | |
37°04′N 22°26′E/37,066667 22,433333 | |
Strona internetowa |
Sparta (gr. Σπάρτη, Spártī; stgr. Spártē; Λακεδαίμων; Lakedaímōn, Lacedemon) – miasto w południowej Grecji, na Peloponezie, w administracji zdecentralizowanej Peloponez, Grecja Zachodnia i Wyspy Jońskie, w regionie Peloponez, w jednostce regionalnej Lakonia. Siedziba gminy Sparta. W 2021 roku liczyło 32 786 mieszkańców[1]. W mieście rozwinął się przemysł winiarski oraz olejarski[2].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Współczesne miasto zostało założone w 1834 roku koło ruin starożytnej polis z rozkazu króla greckiego Ottona I[3]. W jego granicach leżą ruiny bizantyńskiego i średniowiecznego miasta Mistra, opuszczonego po roku 1834, wymieniane przez listę światowego dziedzictwa UNESCO, chętnie odwiedzane przez turystów. Znacznej części materiału budowlanego z Mistry użyto do budowy nowej Sparty. Pozostały dawne zabudowania diecezji, obecnie muzeum. Trwa restauracja i częściowa rekonstrukcja budynków dawnego pałacu cesarskiego; imponująco prezentuje się większa część fortyfikacji miejskich i górującego nad nimi weneckiego zamku. Zachowano mury, zadaszenie i polichromię większości świątyń bizantyńskich, jednak jedynie zręby domostw.
Pobliskie, bogate przyrodniczo, urozmaicone geologicznie i atrakcyjne widokowo, rozległe i wyniosłe pasmo górskie Tajgetu przyciąga amatorów wędrówek.
Miasta partnerskie
[edytuj | edytuj kod]- Byblos, Liban
- Catonsville, Stany Zjednoczone
- City of Moreland, Australia
- Nisz, Serbia
- Sopron, Węgry
- Stamford, Stany Zjednoczone
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ https://www.statistics.gr/documents/20181/17286366/MON_PLI_DHM_OIKISN_2021.xlsx
- ↑ Sparta, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-08-11] .
- ↑ Jerzy Ciechanowicz: Cień Minotaura. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996, s. 484. ISBN 83-06-02405-2.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- walory turystyczne Sparty i Mistry w przewodniku turystycznym (ang.)