Przejdź do zawartości

Liahona: Różnice pomiędzy wersjami

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
→W Księdze Mormona: źródła/przypisy
m int., poprawa linków
 
(Nie pokazano 37 wersji utworzonych przez 9 użytkowników)
Linia 1: Linia 1:
{{wyróżnienie|DA}}
{{wyróżnienie|AnM}}
{{Inne znaczenia|przedmiotu|[[Liahona (ujednoznacznienie)|inne znaczenia]]}}
[[Plik:Liahona.jpg|thumb|Model Liahony, sporządzony na podstawie opisów tego artefaktu]]
[[Plik:Liahona.jpg|thumb|Model Liahony, sporządzony na podstawie opisów tego artefaktu]]
[[Plik:KsiegaMormona.png|alt=The Book of Mormon|thumb|[[Księga Mormona]], jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło relacji o Liahonie]]
[[Plik:KsiegaMormona.png|alt=The Book of Mormon|thumb|[[Księga Mormona]], jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło relacji o Liahonie]]
'''Liahona'''<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/scriptures/gs/liahona?lang=pol |tytuł = Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Przewodnik po pismach świętych |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = pl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref> ([[Alfabet deseret|deseret]] 𐐢𐐌𐐈𐐐𐐄𐐤𐐈<ref>{{Cytuj stronę |url = https://onoma.lib.byu.edu/index.php/LIAHONA |tytuł = LIAHONA |nazwisko = |imię = |autor = Brigham Young University |autor link = |data = |rok = |praca = Book of Mormon Onomasticon |opublikowany = byu.edu |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-05-17}}</ref>) – według wierzeń [[Ruch świętych w dniach ostatnich|świętych w dniach ostatnich]] (mormonów) przyrząd nawigacyjny, którym posługiwała się rodzina Lehiego<ref name="liahona2" />. Źródłem relacji o nim jest [[Księga Mormona]]. Miał być wykonaną z mosiądzu, misterną kulą. Opisywany jako kula, busola czy kompas, przez badaczy związanych z mormonizmem zestawiany niekiedy z [[astrolabium]]. Jego funkcjonowanie było zależne od wiary okazywanej przez jego posiadaczy. Uznawana przez Nefitów za święty przedmiot, przekazywana pośród nich z pokolenia na pokolenie. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu, zajmuje poczesne miejsce w kulturze tej tradycji religijnej.
'''Liahona'''<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/scriptures/gs/liahona?lang=pol |tytuł = Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Przewodnik po pismach świętych |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = pl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref> ([[Alfabet deseret|deseret]] 𐐢𐐌𐐈𐐐𐐄𐐤𐐈<ref>{{Cytuj stronę |url = https://onoma.lib.byu.edu/index.php/LIAHONA |tytuł = LIAHONA |nazwisko = |imię = |autor = Brigham Young University |autor link = |data = |rok = |praca = Book of Mormon Onomasticon |opublikowany = byu.edu |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-05-17}}</ref>) – według wierzeń [[Ruch świętych w dniach ostatnich|świętych w dniach ostatnich]] (mormonów) przyrząd nawigacyjny, którym posługiwała się rodzina Lehiego<ref name="liahona2" />. Źródłem relacji o nim jest [[Księga Mormona]]. Miał być wykonaną z [[mosiądz]]u, misterną kulą. Opisywany jako kula, busola, czy kompas, przez badaczy związanych z mormonizmem, zestawiany niekiedy z [[astrolabium]]. Jego funkcjonowanie było zależne od wiary okazywanej przez jego posiadaczy. Uznawany przez [[Nefici|Nefitów]] za święty przedmiot, przekazywany pośród nich z pokolenia na pokolenie. Wyśmiewany i atakowany przez krytyków mormonizmu, zajmuje poczesne miejsce w kulturze tej tradycji religijnej.


== Wymowa i pisownia nazwy ==
== Wymowa i pisownia nazwy ==
Wymowa tej nazwy wzbudzała pewne zainteresowanie mormońskich badaczy. Została ono zresztą ujęta w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji [[Księga Mormona|Księgi Mormona]] od 1981{{odn|Woodger|2000|s=57}}. Źródła wskazują niemniej na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah{{odn|Huchel|2000|s=59}}{{odn|Spendlove|2015|s=56}}. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez [[Joseph Smith|Josepha Smitha]], ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć, na gruncie mormońskiej teologii, nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869{{odn|Huchel|2000|s=58}}.
Wymowa tej nazwy wzbudzała zainteresowanie niektórych mormońskich badaczy, szczególnie historyków skupiających się na dziejach świętych w dniach ostatnich. Została uwzględniona w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji [[Księga Mormona|Księgi Mormona]] od 1981{{odn|Woodger|2000|s=57}}. Źródła wskazują na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah{{odn|Huchel|2000|s=59}}{{odn|Spendlove|2015|s=56}}. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez [[Joseph Smith|Josepha Smitha]], ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć na gruncie mormońskiej teologii nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869{{odn|Huchel|2000|s=58}}. Alfabet deseret jest systemem pisma stworzonym w latach 1847–1854 w Utah, na zlecenie najwyższych przywódców kościelnych, w tym Brighama Younga<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 373-374 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>.


Istnieją wszelako relacje ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. [[Hugh Nibley]], powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że „nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu”{{odn|Woodger|2000|s=53}}. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tegoż słowa, podobnie jak nie prowadzi się takowych rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich{{odn|Woodger|2000|s=56}}.
Istnieją zapiski ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. [[Hugh Nibley]], powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że „nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu”{{odn|Woodger|2000|s=53}}. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tego słowa, podobnie jak nie prowadzi się rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich{{odn|Woodger|2000|s=56}}.


Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie, za wyjątkiem może imienia Moroniego, który wszak przedstawił się Smithowi w wizji. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy{{odn|Wilcox|2019|s=114}}.
Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie. Jedynym wyjątkiem jest tu prawdopodobnie imię Moroniego. Miał się on bowiem w końcu przedstawić Smithowi w wizji z 1823<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/podcast/2023/9/19/23880494/episode-154-church-historians-200th-anniversary-angel-moroni-first-visit-joseph-smith-book-of-mormon/ |tytuł = Episode 154: Church historians on 200th anniversary of angel Moroni’s first visits to Joseph Smith and coming forth of the Book of Mormon |nazwisko = |imię = |autor = Sarah Jane Weaver |autor link = |data = 2023-09-19 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-05-16}}</ref>. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy{{odn|Wilcox|2019|s=114}}.


W trakcie procesu określanego przez świętych w dniach ostatnich jako ''tłumaczenie'' Księgi Mormona zapisano to słowo jako ''Liahona''. Tak też występuje ono w manuskryptach tego świętego mormońskiego tekstu, zarówno w pierwotnym manuskrypcie, jak i tym oddanym do dyspozycji odpowiedzialnego za pierwsze wydanie drukarza. We wczesnych wydaniach tej części mormońskiego kanonu wszelako używano zapisu ''liahona''. Sytuacja taka utrzymywała się do 1849, powtórzyła się też w wydaniu z 1858. Późniejsze wydania, w tym obecnie zatwierdzona edycja z 1981 powróciły do opartej na manuskryptach pisowni<ref>{{Cytuj stronę |url = https://onoma.lib.byu.edu/index.php/Liahona_Variants |tytuł = Liahona Variants |nazwisko = |imię = |autor = Brigham Young University |autor link = |data = |rok = |praca = Book of Mormon Onomasticon |opublikowany = byu.edu |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>.
W trakcie procesu określanego przez świętych w dniach ostatnich jako ''tłumaczenie'' Księgi Mormona zapisano to słowo jako ''Liahona''. Tak też występuje ono w manuskryptach tego świętego mormońskiego tekstu, zarówno w pierwotnym manuskrypcie, jak i tym oddanym do dyspozycji odpowiedzialnego za pierwsze wydanie drukarza. We wczesnych wydaniach tej części mormońskiego kanonu używano zapisu ''liahona''. Sytuacja taka utrzymywała się do 1849, powtórzyła się też w wydaniu z 1858. Późniejsze wydania, w tym obecnie zatwierdzona edycja z 1981, powróciły do opartej na manuskryptach pisowni<ref>{{Cytuj stronę |url = https://onoma.lib.byu.edu/index.php/Liahona_Variants |tytuł = Liahona Variants |nazwisko = |imię = |autor = Brigham Young University |autor link = |data = |rok = |praca = Book of Mormon Onomasticon |opublikowany = byu.edu |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>.


== W Księdze Mormona ==
== W Księdze Mormona ==
Pochodzenie Liahony pozostaje kwestią niejasną<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 144}}</ref>. Zgodnie ze wzmiankami zawartymi w Księdze Mormona miała być wykonaną z mosiądzu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/scriptures/gs/liahona?lang=eng |tytuł = Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Guide to the Scriptures |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>, misterną kulą<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 756 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref name="liahona2" />. [[Lehi (prorok)|Lehi]] miał ją znaleźć podczas swojej wędrówki przez pustkowie, już po opuszczeniu [[Jerozolima|Jerozolimy]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 829-30 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. Liahona wyposażona została również w umieszczone w środku dwie wskazówki<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 742 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6278-6279 |rozdział = The Structure of the Book of Mormon |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>, z których jedna wskazywała kierunek podróży. Opisywana w mormońskiej świętej księdze najczęściej jako ''kula'', ''busola'' czy ''kompas''<ref>{{Cytuj |autor = Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry |tytuł = A Guide to Scriptural Symbols |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Bookcraft |data = 1990 |s = lokalizacja 496 |rozdział = Scriptural Symbols |isbn = 0884947262 | typ nośnika = e-book}}</ref>, funkcjonowała jednakże w sposób odmienny od tradycyjnego rozumienia tych przyrządów<ref name="liahona2" /><ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 764 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref>. Miała również być zdolna do przekazywania pisemnych wskazówek od Boga<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 786 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref name="liahona" />. Działanie Liahony było jednocześnie ściśle powiązane z wiarą jej posiadaczy i ich posłuszeństwem wobec nakazów boskich<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 802 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6279 |rozdział = The Structure of the Book of Mormon |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Reynolds |imię = George |autor link = |tytuł = A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names |wydawca = Joseph Hyrum Perry |miejsce = Salt Lake City |rok = 1891 |strony = 226-227 |isbn =}}</ref><ref name="liahona" />. Wymagała też od nich pewnego stopnia jedności i harmonii<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 149}}</ref>. Wskazano też na jej swoistą, motywującą do przestrzegania przykazań rolę<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 150}}</ref>.
Pochodzenie Liahony pozostaje kwestią niejasną<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 144}}</ref>. Zgodnie ze wzmiankami zawartymi w Księdze Mormona miała być wykonaną z mosiądzu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/scriptures/gs/liahona?lang=eng |tytuł = Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Guide to the Scriptures |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>, misterną kulą<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 756 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref name="liahona2" />. [[Lehi (prorok)|Lehi]] miał ją znaleźć podczas swojej wędrówki przez pustkowie, już po opuszczeniu [[Jerozolima|Jerozolimy]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 829-30 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. Liahona wyposażona została również w umieszczone w środku dwie wskazówki<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 742 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6278-6279 |rozdział = The Structure of the Book of Mormon |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>, z których jedna wskazywała kierunek podróży. Opisywana w mormońskiej świętej księdze najczęściej jako ''kula'', ''busola'' czy ''kompas''<ref>{{Cytuj |autor = Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry |tytuł = A Guide to Scriptural Symbols |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Bookcraft |data = 1990 |s = lokalizacja 496 |rozdział = Scriptural Symbols |isbn = 0884947262 | typ nośnika = e-book}}</ref>, funkcjonowała jednakże w sposób odmienny od tradycyjnego rozumienia tych przyrządów<ref name="liahona2" /><ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 764 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref>. Miała również być zdolna do przekazywania pisemnych wskazówek od Boga<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 786 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref name="liahona" />. Działanie Liahony było jednocześnie ściśle powiązane z wiarą jej posiadaczy i ich posłuszeństwem wobec nakazów boskich<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 802 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6279 |rozdział = The Structure of the Book of Mormon |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Reynolds |imię = George |autor link = |tytuł = A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names |wydawca = Joseph Hyrum Perry |miejsce = Salt Lake City |rok = 1891 |strony = 226-227 |isbn =}}</ref><ref name="liahona" />. Wymagała też od nich pewnego stopnia jedności i harmonii<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 149}}</ref>. Wskazano też na jej swoistą, motywującą do przestrzegania przykazań rolę<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 150}}</ref>. Nie pominięto też nasuwającej się paraleli między Liahoną a [[Biblijna manna|biblijną manną]]. Ta druga miała być pokarmem bezpośrednio zapewnianym przez Boga. Ta pierwsza również stanowiła dar Boży, można ją było też łatwo powiązać z pozyskiwaniem pożywienia<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 1374-1386 |rozdział = God Fed Israel Manna in the Wilderness |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref>.


Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ''ziemi obiecanej''<ref>{{Cytuj |autor = Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry |tytuł = A Guide to Scriptural Symbols |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Bookcraft |data = 1990 |s = lokalizacja 497 |rozdział = Scriptural Symbols |isbn = 0884947262 | typ nośnika = e-book}}</ref><ref name="liahona">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 830 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>, czyli na kontynent amerykański<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.mrm.org/liahona |tytuł = Liahona |nazwisko = Johnson |imię = Eric |autor link = |data = |rok = |praca = A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints |opublikowany = mrm.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej [[Księga Wyjścia|Księgi Wyjścia]]{{odn|Bunker|1994|s=1}}. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 128 |isbn = }}</ref>.
Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ''ziemi obiecanej''<ref>{{Cytuj |autor = Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry |tytuł = A Guide to Scriptural Symbols |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Bookcraft |data = 1990 |s = lokalizacja 497 |rozdział = Scriptural Symbols |isbn = 0884947262 | typ nośnika = e-book}}</ref><ref name="liahona">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 830 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>, czyli na kontynent amerykański<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.mrm.org/liahona |tytuł = Liahona |nazwisko = Johnson |imię = Eric |autor link = |data = |rok = |praca = A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints |opublikowany = mrm.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej [[Księga Wyjścia|Księdze Wyjścia]]{{odn|Bunker|1994|s=1}}. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona [[Księga Etera|Księdze Etera]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 128 |isbn = }}</ref>.


Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6280 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. Przekazywana niemniej z pokolenia na pokolenie<ref name="liahona" /> pośród [[Nefici|Nefitów]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = McConkie | imię = Bruce R. | autor link = | tytuł = Mormon Doctrine | wydawca = Bookcraft | miejsce = Salt Lake City | rok = 1958 | strony = 402 | isbn = }}</ref>, miała zostać zakopana wraz ze [[Złote płyty|złotymi płytami]]<ref name="liahona" />. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z [[Mosiężne płyty|mosiężnymi płytami]] czy [[Miecz Labana|Mieczem Labana]]{{odn|Holbrook|1993|s=54}}. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the Book of Alma |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 399}}</ref>. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6281 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani ''[[Świadkowie Księgi Mormona|trzej świadkowie]]'' Księgi Mormona<ref name="liahona2">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 829 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym [[Nauki i Przymierza|Nauk i Przymierzy]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 111 |isbn = }}</ref>.
Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6280 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. Przekazywana z pokolenia na pokolenie<ref name="liahona" /> pośród [[Nefici|Nefitów]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = McConkie | imię = Bruce R. | autor link = | tytuł = Mormon Doctrine | wydawca = Bookcraft | miejsce = Salt Lake City | rok = 1958 | strony = 402 | isbn = }}</ref>, miała zostać zakopana wraz ze [[Złote płyty|złotymi płytami]]<ref name="liahona" />. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z [[Mosiężne płyty|mosiężnymi płytami]] czy [[Miecz Labana|Mieczem Labana]]{{odn|Holbrook|1993|s=54}}. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Hyde |imię = Paul Nolan |autor link = |tytuł = A Comprehensive Commentary of the Book of Alma |wydawca = Parrish Press |miejsce = Orem |data = 2015 |strony = 399}}</ref>. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6281 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani ''[[Świadkowie Księgi Mormona|trzej świadkowie]]'' Księgi Mormona<ref name="liahona2">{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 829 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym [[Nauki i Przymierza|Nauk i Przymierzy]]<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Rust |imię = Richard Dilworth |autor link = |tytuł = Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon |wydawca = Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University |miejsce = Provo |rok = 1997 |strony = 111 |isbn = }}</ref>.


== W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona ==
== W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona ==
Istnienie Liahony nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Jest przedmiotem licznych analiz i dyskusji. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Nibley |imię = Hugh |autor link = |tytuł = Since Cumorah: The Book Of Mormon In The Modern World |wydawca = Deseret Book Company |miejsce = Salt Lake City |rok = 1967 |strony = 283 |isbn = }}</ref>, natomiast przez badaczy należących do tej wspólnoty religijnej uznawana niekiedy za funkcjonującą podobnie jak [[astrolabium]]{{odn|Gervais|2018|s=208}}.
Istnienie Liahony nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Jest przedmiotem licznych analiz i dyskusji. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Nibley |imię = Hugh |autor link = |tytuł = Since Cumorah: The Book Of Mormon In The Modern World |wydawca = Deseret Book Company |miejsce = Salt Lake City |rok = 1967 |strony = 283 |isbn = }}</ref>, natomiast przez badaczy należących do tej wspólnoty religijnej uznawana niekiedy za funkcjonującą podobnie jak [[astrolabium]]{{odn|Gervais|2018|s=208}}.


Historia rozważań natury etymologicznej dotyczących Liahony sięga wczesnych systematycznych badań nad Księgą Mormona. [[Starszy (mormonizm)|Starszy]] [[George Reynolds]] oraz [[Janne Sjodahl]] wskazywali na zarówno hebrajskie jak i egipskie korzenie tegoż terminu. [[Sidney B. Sperry]] wywodził to słowo z języka arabskiego{{odn|Curci|2007|s=62}}. [[Hugh Nibley]] dostrzegał jego hebrajskie źródło{{odn|Curci|2007|s=63}}. Z tym ostatnim wnioskiem zgadza się w swej analizie Jonathan Curci{{odn|Curci|2007|s=67}}, dodając, że sposób, w jaki słowo to zostało uformowane, rzuca światło na środowisko językowe Nefitów, w mormońskiej doktrynie spadkobierców kultury starożytnych Izraelitów. Nadto rozważania językoznawcze mają w tym kontekście służyć również i dostarczeniu dowodów na autentyczność Księgi Mormona{{odn|Curci|2007|s=61}}.
Historia rozważań natury etymologicznej dotyczących Liahony sięga wczesnych systematycznych badań nad Księgą Mormona. [[Starszy (mormonizm)|Starszy]] [[George Reynolds]] oraz [[Janne Sjodahl]] wskazywali na zarówno hebrajskie, jak i egipskie korzenie tego terminu. [[Sidney B. Sperry]] wywodził to słowo z języka arabskiego{{odn|Curci|2007|s=62}}. [[Hugh Nibley]] dostrzegał jego hebrajskie źródło{{odn|Curci|2007|s=63}}. Z tym ostatnim wnioskiem zgadza się w swej analizie Jonathan Curci{{odn|Curci|2007|s=67}}, dodając, że sposób, w jaki słowo to zostało uformowane, rzuca światło na środowisko językowe Nefitów, w mormońskiej doktrynie spadkobierców kultury starożytnych Izraelitów. Rozważania językoznawcze mają w tym kontekście służyć również dostarczeniu dowodów na autentyczność Księgi Mormona{{odn|Curci|2007|s=61}}.


== W mormońskiej kulturze ==
== W mormońskiej kulturze ==
[[Plik:Golden plates and other artifacts.jpg|thumb|upright=0.8|Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith]]
[[Plik:Golden plates and other artifacts.jpg|thumb|upright=0.8|Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith]]
Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Pojawia się na obrazie ''Lehi Finding the Liahona'' pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art{{odn|Curci|2007|s=63}}. Obraz ''The Liahona'' pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/media/image/the-liahona-66403dd?lang=eng |tytuł = The Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Media Library |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>. Pojawia się w serii wideo poświęconej Księdze Mormona wyprodukowanej przez Kościół<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/living-faith/2019-12-11/book-of-mormon-videos-primary-children-169441 |tytuł = Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos |nazwisko = |imię = |autor = Sydney Walker |autor link = |data = 2019-12-11 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-23}}</ref>, jak również w kolorowance dla dzieci także wydanej przez Kościół<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/children/scripture-stories/coloring-book/book-of-mormon?lang=eng |tytuł = Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Children |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-24}}</ref>.
Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w szeroko rozumianej mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Bywa przy tym określany jako najlepiej znany obiekt o właściwościach magicznych wiązany z mormonizmem{{odn|Nielsen|2024|s=38}}. Pojawia się na obrazie ''Lehi Finding the Liahona'' pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art{{odn|Curci|2007|s=63}}. Obraz ''The Liahona'' pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/media/image/the-liahona-66403dd?lang=eng |tytuł = The Liahona |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Media Library |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>. Pojawił się w różnych produkcjach Kościoła, m.in. w serii wideo poświęconej Księdze Mormona<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/living-faith/2019-12-11/book-of-mormon-videos-primary-children-169441 |tytuł = Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos |nazwisko = |imię = |autor = Sydney Walker |autor link = |data = 2019-12-11 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-23}}</ref> i w kolorowance dla dzieci<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/children/scripture-stories/coloring-book/book-of-mormon?lang=eng |tytuł = Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon |nazwisko = |imię = |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = |rok = |praca = Children |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-24}}</ref>.


Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł [[Liahona (czasopismo)|jednego z pism]] wydawanych przez [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://utahvalley360.com/2014/02/20/20-popular-lds-images-from-stripling-warriors-to-forget-me-nots/ |tytuł = 20 Most Popular LDS Symbols And Images |nazwisko = Olaveson |imię = Breanna |autor link = |data = 2014-02-20 |rok = |praca = Utah Valley360 |opublikowany = utahvalley360.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. ''Liahona the Elders' Journal'', oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei ''The Liahona'', wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów [[Stany Zjednoczone|USA]]<ref name="liahona" />.
Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł [[Liahona (czasopismo)|jednego z pism]] wydawanych przez [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://utahvalley360.com/2014/02/20/20-popular-lds-images-from-stripling-warriors-to-forget-me-nots/ |tytuł = 20 Most Popular LDS Symbols And Images |nazwisko = Olaveson |imię = Breanna |autor link = |data = 2014-02-20 |rok = |praca = Utah Valley360 |opublikowany = utahvalley360.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-02-22}}</ref>. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. ''Liahona the Elders' Journal'', oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei ''The Liahona'', wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów [[Stany Zjednoczone|USA]]<ref name="liahona" />.


Liahona jest często przywoływana przez rozmaitych przedstawicieli władz kościelnych. [[Prezydent Kościoła|Prezydent]] [[Spencer W. Kimball]] zestawił ją z sumieniem wiernych w 1976<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/ensign/1976/11/our-own-liahona?lang=eng |tytuł = Our Own Liahona |nazwisko = Kimball |imię = Spencer W. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = November 1976 |rok = |praca = General Conference |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-23}}</ref>. W przemówieniu z października 1986 [[Thomas S. Monson]], ówcześnie posługujący jako drugi doradca w [[Pierwsze Prezydium|Pierwszym Prezydium]], porównał otrzymywane przez wiernych [[Błogosławieństwo patriarchalne|błogosławieństwa patriarchalne]] do Liahony<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/general-conference/1986/10/your-patriarchal-blessing-a-liahona-of-light?lang=eng |tytuł = Your Patriarchal Blessing: A Liahona of Light |nazwisko = Monson |imię = Thomas S. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = October 1986 |rok = |praca = General Conference |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>. Z kolei w przemówieniu z kwietnia 2004 [[W. Rolfe Kerr]], wówczas członek Pierwszego Kworum Siedemdziesięciu, stwierdził, że ''słowa Chrystusa mogą być osobistą Liahoną dla każdego z nas''<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/general-conference/2004/04/the-words-of-christ-our-spiritual-liahona?lang=eng |tytuł = The Words of Christ—Our Spiritual Liahona |nazwisko = Rolfe Kerr |imię = W. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = April 2004 |rok = |praca = General Conference |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>. [[Starszy (mormonizm)|Starszy]] [[Lowell M. Snow]], [[Siedemdziesiąty (mormonizm)|siedemdziesiąty]], porównał natomiast nauki mormońskich konferencji oraz rady dawane przez proroków i apostołów do tegoż właśnie wywodzącego się z Księgi Mormona artefaktu<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/ensign/2005/11/compass-of-the-lord?lang=eng |tytuł = The Words of Christ—Our Spiritual Liahona |nazwisko = Snow |imię = Lowell M. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = November 2005 |rok = |praca = Ensign |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>.
Liahona jest często przywoływana przez rozmaitych przedstawicieli władz kościelnych. [[Prezydent Kościoła (mormonizm)|Prezydent]] [[Spencer W. Kimball]] zestawił ją z sumieniem wiernych w 1976<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/ensign/1976/11/our-own-liahona?lang=eng |tytuł = Our Own Liahona |nazwisko = Kimball |imię = Spencer W. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = November 1976 |rok = |praca = General Conference |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-23}}</ref>. W przemówieniu z października 1986 [[Thomas Monson|Thomas S. Monson]], ówcześnie posługujący jako drugi doradca w [[Pierwsze Prezydium|Pierwszym Prezydium]], porównał otrzymywane przez wiernych [[Błogosławieństwo patriarchalne|błogosławieństwa patriarchalne]] do Liahony<ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 884 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/general-conference/1986/10/your-patriarchal-blessing-a-liahona-of-light?lang=eng |tytuł = Your Patriarchal Blessing: A Liahona of Light |nazwisko = Monson |imię = Thomas S. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = October 1986 |rok = |praca = General Conference |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>. Z kolei w przemówieniu z kwietnia 2004 [[W. Rolfe Kerr]], wówczas członek Pierwszego Kworum Siedemdziesięciu, stwierdził, że ''słowa Chrystusa mogą być osobistą Liahoną dla każdego z nas''<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/general-conference/2004/04/the-words-of-christ-our-spiritual-liahona?lang=eng |tytuł = The Words of Christ—Our Spiritual Liahona |nazwisko = Rolfe Kerr |imię = W. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = April 2004 |rok = |praca = General Conference |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>. [[Starszy (mormonizm)|Starszy]] [[Lowell M. Snow]], [[Siedemdziesiąty (mormonizm)|siedemdziesiąty]], porównał natomiast nauki mormońskich konferencji oraz rady dawane przez proroków i apostołów do tegoż właśnie wywodzącego się z Księgi Mormona artefaktu w 2005<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.churchofjesuschrist.org/study/ensign/2005/11/compass-of-the-lord?lang=eng |tytuł = The Words of Christ—Our Spiritual Liahona |nazwisko = Snow |imię = Lowell M. |autor = The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints |autor link = |data = November 2005 |rok = |praca = Ensign |opublikowany = churchofjesuschrist.org |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Alonzo L. Gaskill |tytuł = Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages |miejsce = Springville |wydawca = Cedar Fort Publishing & Media |data = 2015 |s = lokalizacja 884-892 |rozdział = Lehi discovers the Liahona |isbn = 146211685X | typ nośnika = e-book}}</ref>.


Najistotniejsza z należących do Kościoła szkół średnich na [[Tonga]], [[Liahona High School]]<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6284 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>, położona na wyspie [[Tongatapu]], funkcjonuje od 1952<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 1022-1026 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. Słowo "Liahona" bywa niekiedy wykorzystywane jako imię żeńskie pośród świętych w dniach ostatnich<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.ensign.edu/campus-news/liahona-finds-her-chosen-path |tytuł = Liahona finds her chosen path |nazwisko = |imię = |autor = Ensign College |autor link = |data = |rok = 2018-08-01 |praca = Campus News & Events |opublikowany = ensign.edu |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>. Liahona Olayan w 2021 uczestniczyła w amerykańskiej edycji programu rozrywkowego Idol<ref>{{Cytuj stronę |url = https://latterdaysaintmusicians.com/music-news/latter-day-saint-sister-and-brother-ammon-and-liahona-olayan-compete-on-american-idol |tytuł = Latter-day Saint Sister and Brother, Ammon and Liahona Olayan, Compete on American Idol |nazwisko = Brown |imię = Keith L. |autor link = |data = 2021-03-26 |rok = |praca = Latter-Day Saint Musicians |opublikowany = latterdaysaintmusicians.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>. Pojawia się również inne imię inspirowane Liahoną, mianowicie Fliahona, wspominane w kontekście typowej dla mormonów tendencji do nadawania dzieciom nietypowych imion<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.ldsliving.com/17-unique-latter-day-saint-baby-names-you-probably-havent-heard-before/s/90839 |tytuł = 17 Unique Latter-day Saint Baby Names You Probably Haven't Heard Before |nazwisko = |imię = |autor = Emily Abel |autor link = |data = 2019-05-13 |rok = |praca = LDSLiving |opublikowany = ldsliving.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>.
Najistotniejsza z należących do Kościoła szkół średnich na [[Tonga]], [[Liahona High School]]<ref>{{Cytuj |autor = Dennis L. Largey (red). |tytuł = The Book of Mormon Reference Companion |miejsce = Salt Lake City |wydawca = Deseret Book |data = 2003 |s = lokalizacja 6284 |rozdział = Liahona |isbn = 9781609087630 | typ nośnika = e-book}}</ref>, położona na wyspie [[Tongatapu]], funkcjonuje od 1952<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Ludlow (red.) |imię = Daniel H. |autor link = |tytuł = Encyclopedia of Mormonism |wydawca = Macmillan Publishing |miejsce = New York |rok = 1992 |strony = 1022-1026 |isbn = 978-0-02-904040-9}}</ref>. Z kolei Liahona Preparatory Academy jest prywatną szkołą w Pleasant Grove w stanie Utah opierającą swój program nauczania na wartościach oraz doktrynie Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.usnews.com/education/k12/utah/liahona-preparatory-academy-316651 |tytuł = Liahona Preparatory Academy |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |data = |rok = |praca = US News |opublikowany = usnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-04-17}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.liahonaeducation.com/why-liahona/ |tytuł = Why Choose Liahona |nazwisko = |imię = |autor = Liahona Preparatory Academy |autor link = |data = |rok = |praca = |opublikowany = liahonaeducation.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-04-17}}</ref>.
Słowo „Liahona” bywa niekiedy wykorzystywane jako imię żeńskie pośród świętych w dniach ostatnich<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.ensign.edu/campus-news/liahona-finds-her-chosen-path |tytuł = Liahona finds her chosen path |nazwisko = |imię = |autor = Ensign College |autor link = |data = |rok = 2018-08-01 |praca = Campus News & Events |opublikowany = ensign.edu |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>. Liahona Olayan w 2021 uczestniczyła w amerykańskiej edycji programu rozrywkowego Idol<ref>{{Cytuj stronę |url = https://latterdaysaintmusicians.com/music-news/latter-day-saint-sister-and-brother-ammon-and-liahona-olayan-compete-on-american-idol |tytuł = Latter-day Saint Sister and Brother, Ammon and Liahona Olayan, Compete on American Idol |nazwisko = Brown |imię = Keith L. |autor link = |data = 2021-03-26 |rok = |praca = Latter-Day Saint Musicians |opublikowany = latterdaysaintmusicians.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-21}}</ref>. Pojawia się również inne imię inspirowane Liahoną, mianowicie Fliahona, wspominane w kontekście typowej dla mormonów tendencji do nadawania dzieciom nietypowych imion<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.ldsliving.com/17-unique-latter-day-saint-baby-names-you-probably-havent-heard-before/s/90839 |tytuł = 17 Unique Latter-day Saint Baby Names You Probably Haven't Heard Before |nazwisko = |imię = |autor = Emily Abel |autor link = |data = 2019-05-13 |rok = |praca = LDSLiving |opublikowany = ldsliving.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-09-22}}</ref>.


Symboliczna wartość Liahony była również wykorzystywana w analizie podejścia praktykujących świętych w dniach ostatnich do swej religii. Porównywany do Liahony mormon miał być w tym ujęciu człowiekiem dociekliwym, pytającym, poszukującym i sceptycznym, człowiekiem, który w macierzystej tradycji religijnej znajduje jedynie część odpowiedzi i który wiedzie szczęśliwe życie, nie oczekując od swej duchowości odpowiedzi na każdą wątpliwość{{odn|Poll|1983|s=69-70}}. Święty w stylu Liahony odwołuje się raczej do nauki niż do wiary, w nawiązaniu do wersetu czternastego osiemdziesiątego ósmego rozdziału Nauk i Przymierzy{{odn|Poll|1983|s=72}}. Szuka dowodów, bada religię pod kątem owoców, które ona przynosi. Nie uznaje jednocześnie nieomylnych ludzkich autorytetów{{odn|Poll|1983|s=72-73}}. Do pewnego stopnia łączono wnioski z takowej analizy z namysłem nad ogólną kulturą organizacyjną ruchu świętych w dniach ostatnich, włącznie z porównaniami między Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich a [[Społeczność Chrystusa|Zreorganizowanym Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]]{{odn|Poll|1983|s=73}}.
Symboliczna wartość Liahony była również wykorzystywana w analizie podejścia praktykujących świętych w dniach ostatnich do swej religii. Porównywany do Liahony mormon miał być w tym ujęciu człowiekiem dociekliwym, pytającym, poszukującym i sceptycznym, człowiekiem, który w macierzystej tradycji religijnej znajduje jedynie część odpowiedzi i który wiedzie szczęśliwe życie, nie oczekując od swej duchowości odpowiedzi na każdą wątpliwość{{odn|Poll|1983|s=69-70}}. Święty w stylu Liahony odwołuje się raczej do nauki niż do wiary, w nawiązaniu do wersetu czternastego osiemdziesiątego ósmego rozdziału Nauk i Przymierzy{{odn|Poll|1983|s=72}}. Szuka dowodów, bada religię pod kątem owoców, które ona przynosi. Nie uznaje jednocześnie nieomylnych ludzkich autorytetów{{odn|Poll|1983|s=72-73}}. Do pewnego stopnia łączono wnioski z takowej analizy z namysłem nad ogólną kulturą organizacyjną ruchu świętych w dniach ostatnich, włącznie z porównaniami między Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich a [[Społeczność Chrystusa|Zreorganizowanym Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]]{{odn|Poll|1983|s=73}}.


Pozostająca w użyciu od 2020 [[Wi-fi|sieć wi-fi]] wykorzystywana w kościelnych [[Dom spotkań (mormonizm)|domach spotkań]] oraz innych należących do Kościoła obiektach nosi właśnie nazwę Liahona. Hasło dostępu doń to "alma3738", odniesienie do wersetu z Księgi Almy, który bezpośrednio wspomina ten przyrząd<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/members/2020-02-19/church-announces-new-wi-fi-network-for-meetinghouses-facilities-174943 |tytuł = Church announces new wi-fi network for meetinghouses, facilities |nazwisko = |imię = |autor = Grace Carter |autor link = |data = 2020-02-19 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-10-30}}</ref>.
Pozostająca w użyciu od 2020 [[Wi-Fi|sieć wi-fi]] wykorzystywana w kościelnych [[Dom spotkań (mormonizm)|domach spotkań]] oraz innych należących do Kościoła obiektach nosi właśnie nazwę Liahona. Hasło dostępu doń to „alma3738”, odniesienie do wersetu z [[Księga Almy|Księgi Almy]], który bezpośrednio wspomina ten przyrząd<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.thechurchnews.com/members/2020-02-19/church-announces-new-wi-fi-network-for-meetinghouses-facilities-174943 |tytuł = Church announces new wi-fi network for meetinghouses, facilities |nazwisko = |imię = |autor = Grace Carter |autor link = |data = 2020-02-19 |rok = |praca = Church News |opublikowany = thechurchnews.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2021-10-30}}</ref>. Nie jest to przy tym ani jedyne, ani pierwsze nawiązanie do Liahony, które połączyć można z nowymi technologiami. Book of Mormon Match 3 jest darmową [[komputerowa gra logiczna|komputerową grą logiczną]] stworzoną przez firmę uTappz Mobile Development LLC w 2014. Przypomina tytuły takie jak [[Candy Crush Saga]]. Liahona pojawia się w niej jako jedna z ikon. Mormoński artefakt zastępuje zatem w owej grze owoce, znane z Candy Crush Saga{{odn|Draper|Curtis|2023|s=329}}.


== Przypisy ==
== Przypisy ==
Linia 43: Linia 46:


== Bibliografia ==
== Bibliografia ==
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Gervais |imię = Timothy |nazwisko2 = Joyce |imię2 = John L. |tytuł = “By Small Means”: Rethinking the Liahona |url = https://s3.us-east-2.amazonaws.com/jnlpdf/Interpreter-Volume-30-PDF.pdf |czasopismo = Interpreter: A Journal of Latter-day Saint Faith and Scholarship |wolumin = 30 |wydanie = |strony = 207-232 |data = 2018 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Gervais |imię = Timothy |nazwisko2 = Joyce |imię2 = John L. |tytuł = “By Small Means”: Rethinking the Liahona |url = https://s3.us-east-2.amazonaws.com/jnlpdf/Interpreter-Volume-30-PDF.pdf |czasopismo = Interpreter: A Journal of Latter-day Saint Faith and Scholarship |wolumin = 30 |wydanie = |strony = 207-232 |data = 2018 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = {{odn/id|Gervais|2018}}}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Huchel |imię = Frederick M. |tytuł = The Deseret Alphabet as an Aid in Pronouncing Book of Mormon Names |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1241&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 9 |wydanie = 1 |strony = 58–59, 79 |data = 2000 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Huchel |imię = Frederick M. |tytuł = The Deseret Alphabet as an Aid in Pronouncing Book of Mormon Names |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1241&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 9 |wydanie = 1 |strony = 58–59, 79 |data = 2000 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Spendlove |imię = Loren Blake |tytuł = Say Now Shibboleth, or Maybe Cumorah |url = https://jnlpdf.s3.us-east-2.amazonaws.com/spendlove-v15-2015-pp33-63-PDF.pdf |czasopismo = Interpreter: A Journal of Mormon Scripture |wolumin = 15 |wydanie = |strony = 33-63 |data = 2015 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = nie}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Spendlove |imię = Loren Blake |tytuł = Say Now Shibboleth, or Maybe Cumorah |url = http://web.archive.org/web/20210829191405/https://jnlpdf.s3.us-east-2.amazonaws.com/spendlove-v15-2015-pp33-63-PDF.pdf |czasopismo = Interpreter: A Journal of Mormon Scripture |wolumin = 15 |wydanie = |strony = 33-63 |data = 2015 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Woodger |imię = Mary Jane | tytuł = How the Guide to English Pronunciation of Book of Mormon Names Came About |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1240&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 9 |wydanie = 1 |strony = 52–57, 79 |data = 2000 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Woodger |imię = Mary Jane | tytuł = How the Guide to English Pronunciation of Book of Mormon Names Came About |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1240&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 9 |wydanie = 1 |strony = 52–57, 79 |data = 2000 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Wilcox |imię = Brad |nazwisko2 = Brown |imię2 = Bruce L. |nazwisko3 = Baker-Smemoe |imię3 = Wendy |nazwisko4 = Black |imię4 = Sharon |nazwisko5 = Eggett |imię5 = Dennis L. | tytuł = Comparing Phonemic Patterns in Book of Mormon Personal Names with Fictional and Authentic Sources: An Exploratory Study |url = https://s3.us-east-2.amazonaws.com/jnlpdf/wilcox-v33-2019-pp105-122-PDF.pdf |czasopismo = Interpreter: A Journal of Latter-day Saint Faith and Scholarship |wolumin = 33 |wydanie = |strony = 105-122 |data = 2019 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Wilcox |imię = Brad |nazwisko2 = Brown |imię2 = Bruce L. |nazwisko3 = Baker-Smemoe |imię3 = Wendy |nazwisko4 = Black |imię4 = Sharon |nazwisko5 = Eggett |imię5 = Dennis L. | tytuł = Comparing Phonemic Patterns in Book of Mormon Personal Names with Fictional and Authentic Sources: An Exploratory Study |url = https://web.archive.org/web/20210614164903/https://s3.us-east-2.amazonaws.com/jnlpdf/wilcox-v33-2019-pp105-122-PDF.pdf |czasopismo = Interpreter: A Journal of Latter-day Saint Faith and Scholarship |wolumin = 33 |wydanie = |strony = 105-122 |data = 2019 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = {{odn/id|Wilcox|2019}}}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Holbrook |imię = Brett L. |tytuł = The Sword of Laban as a Symbol of Divine Authority and Kingship |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1017&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 2 |wydanie = 1 |strony = 39-72 |data = 1993 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Holbrook |imię = Brett L. |tytuł = The Sword of Laban as a Symbol of Divine Authority and Kingship |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1017&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 2 |wydanie = 1 |strony = 39-72 |data = 1993 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Curci |imię = Jonathan |tytuł = Liahona: “The Direction of the Lord”: An Etymological Explanation |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1431&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 16 |wydanie = 2 |strony = 60–67, 97–98 |data = 2007 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Curci |imię = Jonathan |tytuł = Liahona: “The Direction of the Lord”: An Etymological Explanation |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1431&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 16 |wydanie = 2 |strony = 60–67, 97–98 |data = 2007 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Bunker |imię = Robert L. |tytuł = The Design of the Liahona and the Purpose of the Second Spindle  |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1061&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 3 |wydanie = 2 |strony = 1–11 |data = 1994 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Bunker |imię = Robert L. |tytuł = The Design of the Liahona and the Purpose of the Second Spindle |url = https://scholarsarchive.byu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1061&context=jbms |czasopismo = Journal of Book of Mormon Studies |wolumin = 3 |wydanie = 2 |strony = 1–11 |data = 1994 |wydawca = Brigham Young University |issn = 2168-3158 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Poll |imię = Richard D. |tytuł = Liahona and Iron Rod Revisited |url = https://www.jstor.org/stable/pdf/45228236.pdf?refreqid=excelsior%3A8cc5dca5ddd17ce4f7fb989378e76485 |czasopismo = Dialogue: A Journal of Mormon Thought |wolumin = 16 |wydanie = 2 |strony = 69-78 |data = 1983 |wydawca = Dialogue Foundation |issn = 1554-9399 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Poll |imię = Richard D. |tytuł = Liahona and Iron Rod Revisited |url = https://www.jstor.org/stable/pdf/45228236.pdf?refreqid=excelsior%3A8cc5dca5ddd17ce4f7fb989378e76485 |czasopismo = Dialogue: A Journal of Mormon Thought |wolumin = 16 |wydanie = 2 |strony = 69-78 |data = 1983 |wydawca = Dialogue Foundation |issn = 1554-9399 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Tolman |imię = Calvin D. |tytuł = Liahona: “Prepared of the Lord, a Compass” |url = https://cdn.interpreterfoundation.org/jnlpdf/tolman-v51-2022-pp211-252-PDF.pdf?src=art |czasopismo = Interpreter: A Journal of Mormon Scripture |wolumin = 51 |wydanie = |strony = 211-252 |data = 2022 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Nielsen |imię = Lars |autor link = |tytuł = How The Book of Mormon Came to Pass: The Second Greatest Show on Earth |wydawca = Lars Pauling Nielsen |miejsce = |rok = 2024 |strony = |isbn = 9798990232112 |odn = tak}}
* {{Cytuj pismo |nazwisko = Draper |imię = Geoffrey M. |nazwisko2 = Curtis |imię2 = Aaron M. |tytuł = Pixelated Prophets: A History and Analysis of Book-of-Mormon-Themed Video Games |url = https://cdn.interpreterfoundation.org/jnlpdf/draper-v59-2023-303-352-PDF.pdf?src=art |czasopismo = Interpreter: A Journal of Mormon Scripture |wolumin = 59 |wydanie = |strony = 303-352 |data = 2023 |wydawca = The Interpreter Foundation |issn = 2372-126X |odn = tak}}


[[Kategoria:Przedmioty wspominane w Księdze Mormona]]
[[Kategoria:Przedmioty wspominane w Księdze Mormona]]

Aktualna wersja na dzień 07:15, 24 cze 2024

Ten artykuł dotyczy przedmiotu. Zobacz też: inne znaczenia.
Model Liahony, sporządzony na podstawie opisów tego artefaktu
The Book of Mormon
Księga Mormona, jedno z mormońskich pism świętych i jednocześnie źródło relacji o Liahonie

Liahona[1] (deseret 𐐢𐐌𐐈𐐐𐐄𐐤𐐈[2]) – według wierzeń świętych w dniach ostatnich (mormonów) przyrząd nawigacyjny, którym posługiwała się rodzina Lehiego[3]. Źródłem relacji o nim jest Księga Mormona. Miał być wykonaną z mosiądzu, misterną kulą. Opisywany jako kula, busola, czy kompas, przez badaczy związanych z mormonizmem, zestawiany niekiedy z astrolabium. Jego funkcjonowanie było zależne od wiary okazywanej przez jego posiadaczy. Uznawany przez Nefitów za święty przedmiot, przekazywany pośród nich z pokolenia na pokolenie. Wyśmiewany i atakowany przez krytyków mormonizmu, zajmuje poczesne miejsce w kulturze tej tradycji religijnej.

Wymowa i pisownia nazwy

[edytuj | edytuj kod]

Wymowa tej nazwy wzbudzała zainteresowanie niektórych mormońskich badaczy, szczególnie historyków skupiających się na dziejach świętych w dniach ostatnich. Została uwzględniona w przewodniku po wymowie, dołączanym do każdego egzemplarza anglojęzycznej wersji Księgi Mormona od 1981[4]. Źródła wskazują na znaczną różnicę między wymową preferowaną i powszechną współcześnie a tą z wczesnego okresu kolonizacji terytorium Utah[5][6]. Pierwotna wymowa, zwłaszcza ta stosowana przez Josepha Smitha, ma pewne znaczenie w badaniach nazw własnych występujących w Księdze Mormona, choć na gruncie mormońskiej teologii nie jest w nich czynnikiem decydującym. Do ustalenia wymowy używanej przez Smitha wykorzystuje się między innymi wydanie Księgi Mormona w alfabecie deseret z 1869[7]. Alfabet deseret jest systemem pisma stworzonym w latach 1847–1854 w Utah, na zlecenie najwyższych przywódców kościelnych, w tym Brighama Younga[8].

Istnieją zapiski ludzi posługujących w procesie nazywanym przez świętych w dniach ostatnich tłumaczeniem Księgi Mormona, które rzucają światło na to, jak Smith pierwotnie radził sobie z nieznanymi słowami. Hugh Nibley, powołując się na relacje skrybów Smitha, stwierdził, że „nigdy nie wymawiał on takich słów, zawsze poprzestając na ich przeliterowaniu”[9]. Ściśle na gruncie mormońskiej teologii nie próbuje się dociekać pierwotnej wymowy tego słowa, podobnie jak nie prowadzi się rozważań wobec słów i nazw nefickich jako takich[10].

Również na gruncie mormońskiej teologii zauważa się inherentną problematyczność wymowy nazw i imion przynależnych do tej mormońskiej świętej księgi. Ma to wynikać z tego, że żadne z nich nie zostało przekazane Josephowi Smithowi ustnie. Jedynym wyjątkiem jest tu prawdopodobnie imię Moroniego. Miał się on bowiem w końcu przedstawić Smithowi w wizji z 1823[11]. Z doktrynalnego punktu widzenia sposób, w jaki bohaterowie Księgi Mormona wypowiadali te słowa, pozostał nieznany pierwszemu mormońskiemu przywódcy[12].

W trakcie procesu określanego przez świętych w dniach ostatnich jako tłumaczenie Księgi Mormona zapisano to słowo jako Liahona. Tak też występuje ono w manuskryptach tego świętego mormońskiego tekstu, zarówno w pierwotnym manuskrypcie, jak i tym oddanym do dyspozycji odpowiedzialnego za pierwsze wydanie drukarza. We wczesnych wydaniach tej części mormońskiego kanonu używano zapisu liahona. Sytuacja taka utrzymywała się do 1849, powtórzyła się też w wydaniu z 1858. Późniejsze wydania, w tym obecnie zatwierdzona edycja z 1981, powróciły do opartej na manuskryptach pisowni[13].

W Księdze Mormona

[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie Liahony pozostaje kwestią niejasną[14]. Zgodnie ze wzmiankami zawartymi w Księdze Mormona miała być wykonaną z mosiądzu[15], misterną kulą[16][3]. Lehi miał ją znaleźć podczas swojej wędrówki przez pustkowie, już po opuszczeniu Jerozolimy[17]. Liahona wyposażona została również w umieszczone w środku dwie wskazówki[18][19], z których jedna wskazywała kierunek podróży. Opisywana w mormońskiej świętej księdze najczęściej jako kula, busola czy kompas[20], funkcjonowała jednakże w sposób odmienny od tradycyjnego rozumienia tych przyrządów[3][21]. Miała również być zdolna do przekazywania pisemnych wskazówek od Boga[22][23]. Działanie Liahony było jednocześnie ściśle powiązane z wiarą jej posiadaczy i ich posłuszeństwem wobec nakazów boskich[24][25][26][23]. Wymagała też od nich pewnego stopnia jedności i harmonii[27]. Wskazano też na jej swoistą, motywującą do przestrzegania przykazań rolę[28]. Nie pominięto też nasuwającej się paraleli między Liahoną a biblijną manną. Ta druga miała być pokarmem bezpośrednio zapewnianym przez Boga. Ta pierwsza również stanowiła dar Boży, można ją było też łatwo powiązać z pozyskiwaniem pożywienia[29].

Liahona miała być jednocześnie instrumentem, który pomógł doprowadzić swych posiadaczy do ziemi obiecanej[30][23], czyli na kontynent amerykański[31]. Wskazywano na podobieństwa między tym przyrządem a słupem ognia oraz obłokiem, poprzez które Bóg prowadził Izraelitów w starotestamentalnej Księdze Wyjścia[32]. Porównywano ją też do szesnastu kamyków zebranych przez brata Jereda, wspominanych we wchodzącej w skład Księgi Mormona Księdze Etera[33].

Nie ma informacji, które potwierdzały by jej użycie przez następców Lehiego czy Nefiego[34]. Przekazywana z pokolenia na pokolenie[23] pośród Nefitów[35], miała zostać zakopana wraz ze złotymi płytami[23]. Źródła mormońskie spekulują, iż mogła być przechowywana przez Nefitów jako święty przedmiot, wraz z mosiężnymi płytami czy Mieczem Labana[36]. Komentatorzy zauważali, że misterność, z jaką została wykonana, budzić miała podziw jeszcze przeszło 500 lat po swym odnalezieniu. Widzieli ją, również wedle komentatorów, zarówno Alma jak i Helaman[37]. Również Alma wskazywał na jej trwałe znaczenie symboliczne[38]. W 1829 zobaczyć ją mieli, poza Josephem Smithem, również tak zwani trzej świadkowie Księgi Mormona[3]. O zdarzeniu tym wspomina nieco wcześniejsze objawienie otrzymane przez Smitha, zawarte w rozdziale siedemnastym Nauk i Przymierzy[39].

W mormońskiej teologii oraz w badaniach nad Księgą Mormona

[edytuj | edytuj kod]

Istnienie Liahony nie znalazło potwierdzenia w źródłach zewnętrznych. Jest przedmiotem licznych analiz i dyskusji. Wyśmiewana i atakowana przez krytyków mormonizmu[40], natomiast przez badaczy należących do tej wspólnoty religijnej uznawana niekiedy za funkcjonującą podobnie jak astrolabium[41].

Historia rozważań natury etymologicznej dotyczących Liahony sięga wczesnych systematycznych badań nad Księgą Mormona. Starszy George Reynolds oraz Janne Sjodahl wskazywali na zarówno hebrajskie, jak i egipskie korzenie tego terminu. Sidney B. Sperry wywodził to słowo z języka arabskiego[42]. Hugh Nibley dostrzegał jego hebrajskie źródło[43]. Z tym ostatnim wnioskiem zgadza się w swej analizie Jonathan Curci[44], dodając, że sposób, w jaki słowo to zostało uformowane, rzuca światło na środowisko językowe Nefitów, w mormońskiej doktrynie spadkobierców kultury starożytnych Izraelitów. Rozważania językoznawcze mają w tym kontekście służyć również dostarczeniu dowodów na autentyczność Księgi Mormona[45].

W mormońskiej kulturze

[edytuj | edytuj kod]
Współczesny model Liahony, przedstawiony wraz z rekonstrukcją innych artefaktów, które miał otrzymać Joseph Smith

Niezależnie od debat o autentyczności ten kontrowersyjny przedmiot został uchwycony w szeroko rozumianej mormońskiej sztuce i kulturze popularnej. Bywa przy tym określany jako najlepiej znany obiekt o właściwościach magicznych wiązany z mormonizmem[46]. Pojawia się na obrazie Lehi Finding the Liahona pędzla C.C.A. Christensena przechowywanym w Museum of Church History and Art[43]. Obraz The Liahona pędzla Arnolda Friberga doczekał się reprodukcji w podręczniku przeznaczonym dla kościelnej organizacji podstawowej[47]. Pojawił się w różnych produkcjach Kościoła, m.in. w serii wideo poświęconej Księdze Mormona[48] i w kolorowance dla dzieci[49].

Ponadto do Liahony nawiązuje tytuł jednego z pism wydawanych przez Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[50]. Ten fakt ma długie tradycje wśród świętych w dniach ostatnich. Liahona the Elders' Journal, oficjalne pismo wszystkich północnoamerykańskich misji Kościoła, wychodziło w Independence w stanie Missouri między 1907 a 1945. Ten periodyk poprzedzała z kolei The Liahona, wykorzystywana przez wiele różnych misji publikacja zainicjowana przez misję środkowych stanów USA[23].

Liahona jest często przywoływana przez rozmaitych przedstawicieli władz kościelnych. Prezydent Spencer W. Kimball zestawił ją z sumieniem wiernych w 1976[51]. W przemówieniu z października 1986 Thomas S. Monson, ówcześnie posługujący jako drugi doradca w Pierwszym Prezydium, porównał otrzymywane przez wiernych błogosławieństwa patriarchalne do Liahony[52][53]. Z kolei w przemówieniu z kwietnia 2004 W. Rolfe Kerr, wówczas członek Pierwszego Kworum Siedemdziesięciu, stwierdził, że słowa Chrystusa mogą być osobistą Liahoną dla każdego z nas[54]. Starszy Lowell M. Snow, siedemdziesiąty, porównał natomiast nauki mormońskich konferencji oraz rady dawane przez proroków i apostołów do tegoż właśnie wywodzącego się z Księgi Mormona artefaktu w 2005[55][56].

Najistotniejsza z należących do Kościoła szkół średnich na Tonga, Liahona High School[57], położona na wyspie Tongatapu, funkcjonuje od 1952[58]. Z kolei Liahona Preparatory Academy jest prywatną szkołą w Pleasant Grove w stanie Utah opierającą swój program nauczania na wartościach oraz doktrynie Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[59][60].

Słowo „Liahona” bywa niekiedy wykorzystywane jako imię żeńskie pośród świętych w dniach ostatnich[61]. Liahona Olayan w 2021 uczestniczyła w amerykańskiej edycji programu rozrywkowego Idol[62]. Pojawia się również inne imię inspirowane Liahoną, mianowicie Fliahona, wspominane w kontekście typowej dla mormonów tendencji do nadawania dzieciom nietypowych imion[63].

Symboliczna wartość Liahony była również wykorzystywana w analizie podejścia praktykujących świętych w dniach ostatnich do swej religii. Porównywany do Liahony mormon miał być w tym ujęciu człowiekiem dociekliwym, pytającym, poszukującym i sceptycznym, człowiekiem, który w macierzystej tradycji religijnej znajduje jedynie część odpowiedzi i który wiedzie szczęśliwe życie, nie oczekując od swej duchowości odpowiedzi na każdą wątpliwość[64]. Święty w stylu Liahony odwołuje się raczej do nauki niż do wiary, w nawiązaniu do wersetu czternastego osiemdziesiątego ósmego rozdziału Nauk i Przymierzy[65]. Szuka dowodów, bada religię pod kątem owoców, które ona przynosi. Nie uznaje jednocześnie nieomylnych ludzkich autorytetów[66]. Do pewnego stopnia łączono wnioski z takowej analizy z namysłem nad ogólną kulturą organizacyjną ruchu świętych w dniach ostatnich, włącznie z porównaniami między Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich a Zreorganizowanym Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich[67].

Pozostająca w użyciu od 2020 sieć wi-fi wykorzystywana w kościelnych domach spotkań oraz innych należących do Kościoła obiektach nosi właśnie nazwę Liahona. Hasło dostępu doń to „alma3738”, odniesienie do wersetu z Księgi Almy, który bezpośrednio wspomina ten przyrząd[68]. Nie jest to przy tym ani jedyne, ani pierwsze nawiązanie do Liahony, które połączyć można z nowymi technologiami. Book of Mormon Match 3 jest darmową komputerową grą logiczną stworzoną przez firmę uTappz Mobile Development LLC w 2014. Przypomina tytuły takie jak Candy Crush Saga. Liahona pojawia się w niej jako jedna z ikon. Mormoński artefakt zastępuje zatem w owej grze owoce, znane z Candy Crush Saga[69].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Przewodnik po pismach świętych [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-21]. (pol.).
  2. ↑ Brigham Young University: LIAHONA. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-05-17]. (ang.).
  3. ↑ a b c d Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829. ISBN 978-0-02-904040-9.
  4. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 57.
  5. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 59.
  6. ↑ Spendlove 2015 ↓, s. 56.
  7. ↑ Huchel 2000 ↓, s. 58.
  8. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 373-374. ISBN 978-0-02-904040-9.
  9. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 53.
  10. ↑ Woodger 2000 ↓, s. 56.
  11. ↑ Sarah Jane Weaver: Episode 154: Church historians on 200th anniversary of angel Moroni’s first visits to Joseph Smith and coming forth of the Book of Mormon. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2023-09-19. [dostęp 2024-05-16]. (ang.).
  12. ↑ Wilcox 2019 ↓, s. 114.
  13. ↑ Brigham Young University: Liahona Variants. [w:] Book of Mormon Onomasticon [on-line]. byu.edu. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  14. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 144.
  15. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Liahona. [w:] Guide to the Scriptures [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  16. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 756, ISBN 1-4621-1685-X.
  17. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 829-30. ISBN 978-0-02-904040-9.
  18. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 742, ISBN 1-4621-1685-X.
  19. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6278-6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  20. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 496, ISBN 0-88494-726-2.
  21. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 764, ISBN 1-4621-1685-X.
  22. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 786, ISBN 1-4621-1685-X.
  23. ↑ a b c d e f Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 830. ISBN 978-0-02-904040-9.
  24. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 802, ISBN 1-4621-1685-X.
  25. ↑ The Structure of the Book of Mormon, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6279, ISBN 978-1-60908-763-0.
  26. ↑ George Reynolds: A Dictionary of the Book of Mormon, Comprising Its Biographical, Geographical and Other Proper Names. Salt Lake City: Joseph Hyrum Perry, 1891, s. 226-227.
  27. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 149.
  28. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the First Book of Nephi. Orem: Parrish Press, 2015, s. 150.
  29. ↑ God Fed Israel Manna in the Wilderness, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 1374-1386, ISBN 1-4621-1685-X.
  30. ↑ Scriptural Symbols, [w:] Joseph Fielding McConkie, Donald W. Parry, A Guide to Scriptural Symbols [e-book], Salt Lake City: Bookcraft, 1990, lokalizacja 497, ISBN 0-88494-726-2.
  31. ↑ Eric Johnson: Liahona. [w:] A – Z: A Simple Introduction to Terms Used by Latter-day Saints [on-line]. mrm.org. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  32. ↑ Bunker 1994 ↓, s. 1.
  33. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 128.
  34. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6280, ISBN 978-1-60908-763-0.
  35. ↑ Bruce R. McConkie: Mormon Doctrine. Salt Lake City: Bookcraft, 1958, s. 402.
  36. ↑ Holbrook 1993 ↓, s. 54.
  37. ↑ Paul Nolan Hyde: A Comprehensive Commentary of the Book of Alma. Orem: Parrish Press, 2015, s. 399.
  38. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6281, ISBN 978-1-60908-763-0.
  39. ↑ Richard Dilworth Rust: Feasting on the Word: The Literary Testimony of the Book of Mormon. Provo: Neal A. Maxwell Institute for Religious Scholarship, Brigham Young University, 1997, s. 111.
  40. ↑ Hugh Nibley: Since Cumorah: The Book Of Mormon In The Modern World. Salt Lake City: Deseret Book Company, 1967, s. 283.
  41. ↑ Gervais 2018 ↓, s. 208.
  42. ↑ Curci 2007 ↓, s. 62.
  43. ↑ a b Curci 2007 ↓, s. 63.
  44. ↑ Curci 2007 ↓, s. 67.
  45. ↑ Curci 2007 ↓, s. 61.
  46. ↑ Nielsen 2024 ↓, s. 38.
  47. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: The Liahona. [w:] Media Library [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  48. ↑ Sydney Walker: Here’s what these Primary children love about the new Book of Mormon Videos. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2019-12-11. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  49. ↑ The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints: Scripture Stories Coloring Book: Book of Mormon. [w:] Children [on-line]. churchofjesuschrist.org. [dostęp 2021-09-24]. (ang.).
  50. ↑ Breanna Olaveson: 20 Most Popular LDS Symbols And Images. [w:] Utah Valley360 [on-line]. utahvalley360.com, 2014-02-20. [dostęp 2021-02-22]. (ang.).
  51. ↑ Spencer W. Kimball: Our Own Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 1976. [dostęp 2021-09-23]. (ang.).
  52. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 884, ISBN 1-4621-1685-X.
  53. ↑ Thomas S. Monson: Your Patriarchal Blessing: A Liahona of Light. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, October 1986. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  54. ↑ W. Rolfe Kerr: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] General Conference [on-line]. churchofjesuschrist.org, April 2004. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  55. ↑ Lowell M. Snow: The Words of Christ—Our Spiritual Liahona. [w:] Ensign [on-line]. churchofjesuschrist.org, November 2005. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  56. ↑ Lehi discovers the Liahona, [w:] Alonzo L. Gaskill, Miracles of the Book of Mormon: A Guide to the Symbolic Messages [e-book], Springville: Cedar Fort Publishing & Media, 2015, lokalizacja 884-892, ISBN 1-4621-1685-X.
  57. ↑ Liahona, [w:] Dennis L. Largey (red.), The Book of Mormon Reference Companion [e-book], Salt Lake City: Deseret Book, 2003, lokalizacja 6284, ISBN 978-1-60908-763-0.
  58. ↑ Daniel H. Ludlow (red.): Encyclopedia of Mormonism. New York: Macmillan Publishing, 1992, s. 1022-1026. ISBN 978-0-02-904040-9.
  59. ↑ Liahona Preparatory Academy. [w:] US News [on-line]. usnews.com. [dostęp 2024-04-17]. (ang.).
  60. ↑ Liahona Preparatory Academy: Why Choose Liahona. liahonaeducation.com. [dostęp 2024-04-17]. (ang.).
  61. ↑ Ensign College: Liahona finds her chosen path. [w:] Campus News & Events [on-line]. ensign.edu, 2018-08-01. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  62. ↑ Keith L. Brown: Latter-day Saint Sister and Brother, Ammon and Liahona Olayan, Compete on American Idol. [w:] Latter-Day Saint Musicians [on-line]. latterdaysaintmusicians.com, 2021-03-26. [dostęp 2021-09-21]. (ang.).
  63. ↑ Emily Abel: 17 Unique Latter-day Saint Baby Names You Probably Haven't Heard Before. [w:] LDSLiving [on-line]. ldsliving.com, 2019-05-13. [dostęp 2021-09-22]. (ang.).
  64. ↑ Poll 1983 ↓, s. 69-70.
  65. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72.
  66. ↑ Poll 1983 ↓, s. 72-73.
  67. ↑ Poll 1983 ↓, s. 73.
  68. ↑ Grace Carter: Church announces new wi-fi network for meetinghouses, facilities. [w:] Church News [on-line]. thechurchnews.com, 2020-02-19. [dostęp 2021-10-30]. (ang.).
  69. ↑ Draper i Curtis 2023 ↓, s. 329.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Liahona&oldid=74086606”