Szarłat wyniosły: Różnice pomiędzy wersjami

	Wartość odżywcza
	Amaranthus, ziarno gotowane
	(100 g)
szczegółowe informacje
szczegółowe informacje
szczegółowe informacje
Witaminy
Makroelementy
Mikroelementy
	Dane liczbowe na podstawie: ; Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

	Wartość odżywcza
	Amaranthus, ziarno
	(100 g)
szczegółowe informacje
szczegółowe informacje
szczegółowe informacje
Witaminy
Makroelementy
Mikroelementy
	Dane liczbowe na podstawie: ; Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

Szarłat wyniosły
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	szarłatowate
Rodzaj	szarłat
Gatunek	szarłat wyniosły
	Nazwa systematyczna
	Amaranthus cruentus L.; Syst. nat. ed. 10, 2:1269. 1759
Synonimy
	Amaranthus anacardana Hook.f.; Amaranthus arardhanus Sweet; Amaranthus aureus Besser; Amaranthus brasiliensis Moq.; Amaranthus carneus Moq.; Amaranthus cruentus var. albus S.Das; Amaranthus edouardi Sennen; Amaranthus farinaceus Roxb. ex Moq.; Amaranthus flavus L.; Amaranthus guadelupensis Moq.; Amaranthus hybridus subsp. cruentus (L.) Thell.; Amaranthus hybridus subsp. incurvatus (Trimen ex Gren.) Brenan; Amaranthus hybridus var. paniculatus (L.) Uline & W.L.Bray; Amaranthus hybridus var. patulus (Bertol.) Thell.; Amaranthus hybridus subsp. patulus (Bertol.) Carretero; Amaranthus hybridus var. sanguineus (L.) Farw.; Amaranthus incarnatus Moq.; Amaranthus montevidensis Moq.; Amaranthus paniculatus L.; Amaranthus paniculatus var. cruentus (L.) Moq.; Amaranthus paniculatus var. sanguineus (L.) Moq.; Amaranthus paniculatus var. speciosus L.H.Bailey; Amaranthus purgans Moq.; Amaranthus rubescens Moq.; Amaranthus sanguineus L.; Amaranthus sanguinolentus Schrad. ex Moq.; Amaranthus speciosus Sims; Amaranthus spicatus Wirzén; Amaranthus strictus Willd.; Amaranthus tristis var. leptostachys Moq.; Amaranthus violaceus Moq.;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 21:48, 24 lut 2024

Szarłat wyniosły, szarłat wiechowaty, amarantus, amarant^[4]^[5] (Amaranthus cruentus L.) – gatunek rośliny z rodziny szarłatowatych. Prawdopodobnie pochodzi z Ameryki Środkowej, obecnie jest uprawiany w wielu rejonach świata^[6].

Zastosowanie

Roślinę tę uprawiano na nasiona już ponad 4000 lat p.n.e. w Ameryce Północnej i Południowej, w Europie zaś pojawiła się na przełomie XVI i XVII w.^[7]. Szarłat ten był, obok kukurydzy, ziemniaka i fasoli, podstawową rośliną uprawną Inków i Azteków^[8]. Bywa nazywany „zbożem XXI wieku”.

Nasiona szarłatu uprawnego mają wysoką wartość odżywczą i są szeroko stosowane w piekarnictwie, przemyśle cukierniczym i farmaceutycznym. Nasiona nie zawierają glutenu, mogą zatem być stosowane w diecie dzieci chorych na celiakię.

Masa nadziemna roślin może być wykorzystana jako zielonka, susz i kiszonka. Ponadto amarant należy do grupy roślin charakteryzujących się specyficznym mechanizmem fotosyntezy typu C₄, o wyższej i sprawniejszej efektywności wiązania CO₂ atmosferycznego w porównaniu z roślinami o bardziej rozpowszechnionym mechanizmie fotosyntezy typu C₃^[7].

W Polsce ponad 90% upraw znajduje się na Lubelszczyźnie. Od pewnego czasu znów cieszy się popularnością jako surowiec na paszę, mąkę i kaszę bezglutenową, a więc przydatną dla osób uczulonych na tę substancję. Chętnie spożywany też przez wegetarian, gdyż posiada wszystkie aminokwasy egzogenne^[9]^[8].

Nazwa

Łacińska nazwa rośliny jest źródłem nazwy barwy amarantowej, koloru wypustek przy kołnierzach jednego z historycznych polskich mundurów wojskowych. Używa się też zamiennie określenia barwy szkarłatnej.

Wartość odżywcza

Mąka z amaranthusa

(100 g)

Wartość energetyczna

1657 kJ (396 kcal)

Białka

15,6 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	34%	34%	34%	34%
M	28%	28%	28%	28%

Węglowodany

71,5 g

szczegółowe informacje

Przyswajalne

60,1 g

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	46%	46%	46%	46%
M	46%	46%	46%	46%

Skrobia

57,3 g

Błonnik

11,4 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	46%	46%	54%	54%
M	30%	30%	38%	38%

Tłuszcze

7,4 g

szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone	2,1 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone	b.d. g
Wielonienasycone	b.d. g

Woda

b.d. g

szczegółowe informacje

Witaminy

Ryboflawina (B2)

1,8 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	164%	164%	164%	164%
M	138%	138%	138%	138%

Witamina B6

0,6 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	46%	46%	40%	40%
M	46%	46%	35%	35%

Makroelementy

Fosfor

603 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	86%	86%	86%	86%
M	86%	86%	86%	86%

Wapń

186 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	19%	19%	16%	16%
M	19%	19%	19%	16%

Magnez

266 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	86%	83%	83%	83%
M	67%	63%	63%	63%

Potas

527 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	11%	11%	11%	11%
M	11%	11%	11%	11%

Sód

2 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,1%	0,1%	0,2%	0,2%
M	0,1%	0,1%	0,2%	0,2%

Mikroelementy

Żelazo

7,2 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	40%	40%	90%	90%
M	90%	90%	90%	90%

Miedź

0,5 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	56%	56%	56%	56%
M	56%	56%	56%	56%

Cynk

3,0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	38%	38%	38%	38%
M	27%	27%	27%	27%

Mangan

3,3 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	183%	183%	183%	183%
M	143%	143%	143%	143%

Dane liczbowe na podstawie: ^[10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[11]

Wartość odżywcza

Mąka z amaranthusa, prażona

(100 g)

Wartość energetyczna

1785 kJ (426 kcal)

Białka

18,0 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	39%	39%	39%	39%
M	32%	32%	32%	32%

Węglowodany

77,0 g

szczegółowe informacje

Przyswajalne

63,0 g

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	48%	48%	48%	48%
M	48%	48%	48%	48%

Błonnik

14,0 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	56%	56%	67%	67%
M	37%	37%	47%	47%

Tłuszcze

8,0 g

szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone	3,00 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone	b.d. g
Wielonienasycone	b.d. g

Woda

b.d. g

szczegółowe informacje

Makroelementy

Wapń

150 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	15%	15%	13%	13%
M	15%	15%	15%	13%

Magnez

250 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	81%	78%	78%	78%
M	63%	60%	60%	60%

Potas

b.d. mg

Sód

20 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	1,3%	1,3%	1,5%	1,7%
M	1,3%	1,3%	1,5%	1,7%

Mikroelementy

Żelazo

7,5 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	42%	42%	94%	94%
M	94%	94%	94%	94%

Dane liczbowe na podstawie: ^[10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[11]

Wartość odżywcza

Olej amarantusowy

(100 g)

Wartość energetyczna

3700 kJ (884 kcal)

Białka

0 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Węglowodany

0 g

Tłuszcze

100 g

szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone	25 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone	26,8 g
Wielonienasycone	48,2 g

Woda

0 g

szczegółowe informacje

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Dane liczbowe na podstawie: ^[10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[11]

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).
↑ ^a ^b Amaranthus cruentus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-10-17].
↑ Amarant – źródło zdrowia, WP Zdrowie & Fitness, 28 listopada 2012 [dostęp 2016-05-05] .
↑ Szarłat wiechowaty (wyniosły) – uprawa i pielęgnacja, budujesz.info [dostęp 2016-05-05] .
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-09-24].
↑ ^a ^b StanisławS. Deryło StanisławS., ŁukaszŁ. Chudzik ŁukaszŁ., Plonowanie szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondriacus L. Thell.) w warunkach zróżnicowanej przedsiewnej uprawy roli i pielęgnacji roślin, „Annales UMCS sec. E Agricultura”, LXX (2), Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, 2015, s. 55-56, ISSN 0365-1118 .
↑ ^a ^b Szarłat wyniosły (Amaranthus cruentus) – Natura i Ty [online], www.naturaity.pl [dostęp 2017-04-30] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-31] .
↑ Amarantus – wielka nadzieja
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 292.324-325.328-329. ISBN 978-83-200-5311-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07] (ang.).

[powo-3] Amaranthus cruentus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-10-17].

[4] Amarant – źródło zdrowia, WP Zdrowie & Fitness, 28 listopada 2012 [dostęp 2016-05-05] .

[5] Szarłat wiechowaty (wyniosły) – uprawa i pielęgnacja, budujesz.info [dostęp 2016-05-05] .

[grin-6] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-09-24].

[:0-7] StanisławS. Deryło StanisławS., ŁukaszŁ. Chudzik ŁukaszŁ., Plonowanie szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondriacus L. Thell.) w warunkach zróżnicowanej przedsiewnej uprawy roli i pielęgnacji roślin, „Annales UMCS sec. E Agricultura”, LXX (2), Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, 2015, s. 55-56, ISSN 0365-1118 .

[:1-8] Szarłat wyniosły (Amaranthus cruentus) – Natura i Ty [online], www.naturaity.pl [dostęp 2017-04-30] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-31] .

[9] Amarantus – wielka nadzieja

[Tab-10] Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 292.324-325.328-329. ISBN 978-83-200-5311-1.

[IOM-infobox-11] Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

@@ Linia 61: / Linia 61: @@
 == Zastosowanie ==
-Roślinę tę uprawiano na nasiona już ponad 4000 lat p.n.e. w Ameryce Północnej i Południowej, w Europie zaś amarant pojawił się na przełomie XVI i XVII w<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Stanisław Deryło, Łukasz Chudzik|tytuł=Plonowanie szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondriacus L. Thell.) w warunkach zróżnicowanej przedsiewnej uprawy roli i pielęgnacji roślin|czasopismo=Annales UMCS sec. E Agricultura|data=2015|issn=0365-1118|wolumin=LXX|numer=2|miejsce=Lublin|wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie|s=55-56}}</ref>. Był, obok [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]], [[ziemniak]]a i [[Fasola|fasoli]], podstawową rośliną uprawną [[Inkowie|Inków]] i [[Aztekowie|Azteków]]<ref name=":1">{{Cytuj|tytuł=Szarłat wyniosły (Amaranthus cruentus) – Natura i Ty|data dostępu=2017-04-30|opublikowany=www.naturaity.pl|url=http://www.naturaity.pl/artykul/506,szarlat-wyniosly-amaranthus-cruentus.html?p=2&PHPSESSID=7d57b6b909cf38ede953e455851f2b50#ad-image-1|archiwum=https://web.archive.org/web/20170831140429/http://www.naturaity.pl/artykul/506,szarlat-wyniosly-amaranthus-cruentus.html?p=2&PHPSESSID=201682eebf19a8c254f326d67bca011c#ad-image-1|zarchiwizowano=2017-08-31}}</ref>. Bywa nazywany „[[Zboża|zbożem]] XXI wieku”.
+Roślinę tę uprawiano na [[Nasiono|nasiona]] już ponad 4000 lat p.n.e. w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] i [[Ameryka Południowa|Południowej]], w [[Europa|Europie]] zaś pojawiła się na przełomie XVI i XVII w.<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Stanisław Deryło, Łukasz Chudzik|tytuł=Plonowanie szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondriacus L. Thell.) w warunkach zróżnicowanej przedsiewnej uprawy roli i pielęgnacji roślin|czasopismo=Annales UMCS sec. E Agricultura|data=2015|issn=0365-1118|wolumin=LXX|numer=2|miejsce=Lublin|wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie|s=55-56}}</ref>. Szarłat ten był, obok [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]], [[ziemniak]]a i [[Fasola|fasoli]], podstawową rośliną uprawną [[Inkowie|Inków]] i [[Aztekowie|Azteków]]<ref name=":1">{{Cytuj|tytuł=Szarłat wyniosły (Amaranthus cruentus) – Natura i Ty|data dostępu=2017-04-30|opublikowany=www.naturaity.pl|url=http://www.naturaity.pl/artykul/506,szarlat-wyniosly-amaranthus-cruentus.html?p=2#ad-image-1|archiwum=https://web.archive.org/web/20170831140429/http://www.naturaity.pl/artykul/506,szarlat-wyniosly-amaranthus-cruentus.html?p=2&PHPSESSID=201682eebf19a8c254f326d67bca011c#ad-image-1|zarchiwizowano=2017-08-31}}</ref>. Bywa nazywany „[[Zboża|zbożem]] XXI wieku”.
 Nasiona szarłatu uprawnego mają wysoką [[Wartość odżywcza|wartość odżywczą]] i są szeroko stosowane w [[Piekarstwo|piekarnictwie]], [[Cukiernictwo|przemyśle cukierniczym]] i [[Farmaceutyka|farmaceutycznym]].  Nasiona nie zawierają [[gluten]]u, mogą zatem być stosowane w diecie dzieci chorych na [[Celiakia|celiakię]].
 Masa nadziemna roślin może być wykorzystana jako zielonka, susz i kiszonka. Ponadto amarant należy do grupy roślin charakteryzujących się specyficznym mechanizmem [[Fotosynteza C4|fotosyntezy typu C<sub>4</sub>]], o wyższej i sprawniejszej efektywności wiązania CO<sub>2</sub> atmosferycznego w porównaniu z roślinami o bardziej rozpowszechnionym mechanizmie [[Fotosynteza C3|fotosyntezy typu C<sub>3</sub>]]<ref name=":0" />.
+W Polsce ponad 90% upraw znajduje się na [[Lubelszczyzna|Lubelszczyźnie]]. Od pewnego czasu znów cieszy się popularnością jako surowiec na paszę, [[mąka|mąkę]] i [[kasza|kaszę]] [[gluten|bezglutenową]], a więc przydatną dla osób uczulonych na tę substancję. Chętnie spożywany też przez [[wegetarianizm|wegetarian]], gdyż posiada wszystkie [[aminokwasy egzogenne]]<ref>[https://archive.ph/20141011105258/http://www.lepszezdrowie.info/amarantus.htm Amarantus – wielka nadzieja]</ref><ref name=":1" />.
+== Nazwa ==
+Łacińska nazwa rośliny jest źródłem nazwy [[amarant (kolor)|barwy amarantowej]], koloru wypustek przy kołnierzach jednego z historycznych polskich mundurów wojskowych. Używa się też zamiennie określenia barwy [[szkarłat]]nej.
+==Wartość odżywcza==
 {| class="table" style="background:transparent"
@@ Linia 115: / Linia 122: @@
  |sód                  =2
  |żelazo               =3,4
- |nagłówki             =zwiń
- |pozycja              =lewo
- |kolumny              =1
-}}
-| style="vertical-align:top"|
-{{Wartość odżywcza
- |nazwa                =Olej amarantusowy
- |próbka               =100 g
- |źródło               ={{r|Tab}}
- |wartość energetyczna =3700
- |jednostka energii    =kJ
- |białka               =0
- |węglowodany          =0
- |tłuszcze             =100
- |nasycone             =25
- |jednonienasycone     =26,8
- |wielonienasycone     =48,2
- |woda                 =0
  |nagłówki             =zwiń
  |pozycja              =lewo
@@ Linia 197: / Linia 186: @@
 }}
 |}
+{| class="table" style="background:transparent"
+| style="vertical-align:top"|
-W Polsce ponad 90% upraw znajduje się na [[Lubelszczyzna|Lubelszczyźnie]]. Od pewnego czasu znów cieszy się popularnością, jako surowiec na paszę, [[mąka|mąkę]] i [[kasza|kaszę]] niezawierającą [[gluten]]u, a więc przydatną dla osób uczulonych na tę substancję. Chętnie spożywany też przez [[wegetarianizm|wegetarian]], gdyż posiada wszystkie [[aminokwasy egzogenne]]<ref>[http://www.lepszezdrowie.info/amarantus.htm Amarantus – wielka nadzieja]</ref><ref name=":1" />.
+{{Wartość odżywcza
+ |nazwa                =Olej amarantusowy
-== Nazwa ==
+ |próbka               =100 g
-Łacińska nazwa rośliny jest źródłem nazwy [[amarant (kolor)|barwy amarantowej]], koloru wypustek przy kołnierzach jednego z historycznych polskich mundurów wojskowych. Używa się też zamiennie określenia barwy [[szkarłat]]nej.
+ |źródło               ={{r|Tab}}
+ |wartość energetyczna =3700
+ |jednostka energii    =kJ
+ |białka               =0
+ |węglowodany          =0
+ |tłuszcze             =100
+ |nasycone             =25
+ |jednonienasycone     =26,8
+ |wielonienasycone     =48,2
+ |woda                 =0
+ |nagłówki             =zwiń
+ |pozycja              =lewo
+ |kolumny              =1
+}}
+|}
 == Przypisy ==
 {{Przypisy|
@@ Linia 216: / Linia 219: @@
 [[Kategoria:Kuchnia meksykańska]]
 [[Kategoria:Kuchnia peruwiańska]]
+[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]