Terminus: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
m Bot poprawia frazę ([[WP:ZDBOT#Wyszukanie frazy z "[po]między"]]); zmiany kosmetyczne |
mNie podano opisu zmian |
||
| (Nie pokazano 12 wersji utworzonych przez 6 użytkowników) | |||
| Linia 1: | Linia 1: | ||
{{Postać religijna infobox |
|||
| ⚫ | |||
|imię = Terminus |
|||
| ⚫ | |||
|imię oryginalne = |
|||
|grafika = Design for a Stained Glass Window with Terminus, by Hans Holbein the Younger.jpg |
|||
| ⚫ | |||
|tytuł = bóg granic, opiekun [[Znak graniczny|znaków granicznych]] |
|||
|inne imiona = |
|||
|występowanie = [[mitologia rzymska]] |
|||
|przydomek = |
|||
|atrybut = |
|||
|wcielenie zwierzęce = |
|||
|siedziba = |
|||
|teren kultu = [[starożytny Rzym]] |
|||
|szczególne miejsce kultu = |
|||
|nazwa święta = ''Terminalia'' (23 lutego) |
|||
|odpowiednik = |
|||
|ojciec = |
|||
|matka = |
|||
|mąż = |
|||
|żona = |
|||
|rodzeństwo = |
|||
|dzieci = |
|||
|commons = |
|||
|wikisłownik = |
|||
}} |
|||
| ⚫ | '''Terminus''' – w [[mitologia rzymska|mitologii rzymskiej]] bóg granic między prywatnymi posiadłościami, ale przede wszystkim granic państwowych. Był również bóstwem opiekuńczym samych [[Znak graniczny|znaków granicznych]], które po łacinie nosiły tę samą nazwę co bóstwo i były z nim czasem utożsamiane. Każdy z kamieni granicznych uświęcano poprzez ofiarę dla boga. Na cześć Terminusa odbywały się święta zwane Terminaliami. Obchodzone były raz do roku, 23 lutego, szczególnie przez właścicieli ziemskich. Wierzono, że [[Świątynia Jowisza Najlepszego Największego]] na [[Kapitol]]u została wzniesiona na miejscu chramu Terminusa. Bóg ten był czasem czczony jako aspekt [[Jowisz (mitologia)|Jowisza]]: "Iuppiter Terminalis". |
||
Starożytni pisarze wierzyli, że początki kultu Terminusa w Rzymie sięgają rządów [[Romulus i Remus|Romulusa]] (około 753–717 p.n.e.) bądź jego następcy [[Numa Pompiliusz|Numy Pompiliusza]] (717–673 p.n.e.). Współcześni badacze identyfikują Terminusa z pozostałościami religii animistycznych albo rzymską wersją praindoeuropejskiej wiary w bóstwo opiekujące się podziałem dóbr. |
Starożytni pisarze wierzyli, że początki kultu Terminusa w Rzymie sięgają rządów [[Romulus i Remus|Romulusa]] (około 753–717 p.n.e.) bądź jego następcy [[Numa Pompiliusz|Numy Pompiliusza]] (717–673 p.n.e.). Współcześni badacze identyfikują Terminusa z pozostałościami religii animistycznych albo rzymską wersją praindoeuropejskiej wiary w bóstwo opiekujące się podziałem dóbr. |
||
== Kult == |
== Kult == |
||
Imię boga oznaczało po łacinie również kamień graniczny<ref>{{Cytuj książkę | autor = Herbert Jennings |
Imię boga oznaczało po łacinie również kamień graniczny<ref>{{Cytuj książkę | autor = Herbert Jennings Rose | autor2 = John Scheid | tytuł = Terminus | wydanie = 3. | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford | data= 2003 | strony = 1485–1486 | isbn = 0-19-860641-9 | język = en}}</ref>, a jego kult według opisów w późnym okresie [[Republika rzymska|Republiki]] i [[Cesarstwo Rzymskie|Cesarstwa]] skupiał się na kamieniach granicznych, z którymi bóg mógł być utożsamiany<ref name=ovid>Owidiusz, ''[[Owidiusz#Fasti (Kalendarz poetycki)|Fasti]]'' [http://www.tonykline.co.uk/PITBR/Latin/OvidFastiBkTwo.htm#_Toc69367696 2.639–684].</ref>. Zapisy Siculusa Flaccusa dotyczące miernictwa zawierają opis rytuału poświęcenia kamienia granicznego: w dole w ziemi na granicy posiadłości umieszczane były kości, prochy i krew zwierzęcia ofiarnego, plony, plastry miodu i wino, a następnie ofiara przykrywana była kamieniem<ref>Siculus Flaccus, ''De Condicionibus Agrorum'' [http://www.intratext.com/IXT/LAT0339/_P4.HTM#11 11].</ref>. 23 lutego na cześć bóstwa świętowano "Terminalia", których obrządek można uznać za coroczne odnowienie rytuału poświęcenia kamienia<ref name=Fowler>{{Cytuj książkę |autor=W. Warde Fowler |tytuł=The Roman Festivals of the Period of the Republic: An Introduction to the Study of the Religion of the Romans |url=http://www.archive.org/details/romanfestivalsof00fowluoft |data dostępu=2007-03-24 |rok=1899 |wydawca=Macmillan and Co. |miejsce=Londyn |strony=324–327}}</ref>. Sąsiadujące rodziny przystrajały swoją stronę kamienia girlandami i składały na ołtarzu ofiary, na które, jak podaje [[Owidiusz]] także składały się plony, plastry miodu i wino. Sam kamień był skrapiany krwią ofiarnej owcy lub świni. Następnie odbywała się wspólna uczta i pieśni ku chwale boga<ref name=ovid/><ref name=Scullard>{{Cytuj książkę |autor=H. H. Scullard |autor link=Howard Hayes Scullard |tytuł=Festivals and Ceremonies of the Roman Republic |rok=1981 |wydawca=Thames and Hudson |miejsce=London |isbn=0-500-40041-5 |strony=79–80}}</ref>. |
||
Wspomniane rytuały były praktykowane przez prywatnych właścicieli ziemskich, jednak istniały również obchody publiczne. Owidiusz wspomina o ofierze z owcy, składanej przy szóstym kamieniu milowym od Rzymu na Via Laurentina<ref name=ovid/>, który mógł w przeszłości wyznaczać granicę między dawnymi Rzymianami a ich sąsiadami z [[Laurentum]]<ref name=Scullard/>. Kamień lub ołtarz poświęcony Terminusowi znajdował się również w [[Świątynia Jowisza Najlepszego Największego|Świątyni Jowisza Najlepszego Największego]] na [[Kapitol]]u. Jako że według wierzeń musiał znajdowań się pod gołym niebem, w sklepieniu bezpośrednio nad nim znajdował się mały otwór<ref name=ovid/><ref name=platner>{{Cytuj książkę | autor = Samuel Ball Platner | autor2 = Thomas Ashby | tytuł = Terminus, Fanum | url = http://efts.lib.uchicago.edu/cgi-bin/eos/eos_page.pl?DPI=100&callnum=DG16.P72&ident=512 | wydawca = Oxford University Press | miejsce = London | rok = 1929 | strony = 512 | język = en}} |
Wspomniane rytuały były praktykowane przez prywatnych właścicieli ziemskich, jednak istniały również obchody publiczne. Owidiusz wspomina o ofierze z owcy, składanej przy szóstym kamieniu milowym od Rzymu na Via Laurentina<ref name=ovid/>, który mógł w przeszłości wyznaczać granicę między dawnymi Rzymianami a ich sąsiadami z [[Laurentum]]<ref name=Scullard/>. Kamień lub ołtarz poświęcony Terminusowi znajdował się również w [[Świątynia Jowisza Najlepszego Największego|Świątyni Jowisza Najlepszego Największego]] na [[Kapitol]]u. Jako że według wierzeń musiał znajdowań się pod gołym niebem, w sklepieniu bezpośrednio nad nim znajdował się mały otwór<ref name=ovid/><ref name=platner>{{Cytuj książkę | autor = Samuel Ball Platner | autor2 = Thomas Ashby | tytuł = Terminus, Fanum | url = http://efts.lib.uchicago.edu/cgi-bin/eos/eos_page.pl?DPI=100&callnum=DG16.P72&ident=512 | wydawca = Oxford University Press | miejsce = London | rok = 1929 | strony = 512 | język = en}} |
||
</ref>. Z czasem powiązanie Terminusa z Jowiszem doprowadziło do uznania go za aspekt tego boga. [[Dionizjusz z Halikarnasu]] używa zwrotu "Jupiter Terminalis"<ref name=dionysius>Dionysius of Halicarnassus, ''Roman Antiquities'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dionysius_of_Halicarnassus/2C*.html#74.2 2.74.2–5].</ref>; zachowała się również inskrypcja: "Juppiter Ter"<ref name=Dumezil>{{Cytuj książkę |autor=Georges Dumézil |autor link=Georges Dumézil |inni=trans. Philip Krapp |tytuł=Archaic Roman Religion: Volume One |
</ref>. Z czasem powiązanie Terminusa z Jowiszem doprowadziło do uznania go za aspekt tego boga. [[Dionizjusz z Halikarnasu]] używa zwrotu "Jupiter Terminalis"<ref name=dionysius>Dionysius of Halicarnassus, ''Roman Antiquities'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Dionysius_of_Halicarnassus/2C*.html#74.2 2.74.2–5].</ref>; zachowała się również inskrypcja: "Juppiter Ter"<ref name=Dumezil>{{Cytuj książkę |autor=Georges Dumézil |autor link=Georges Dumézil |inni=trans. Philip Krapp |tytuł=Archaic Roman Religion: Volume One |rok=1996 |wydawca=Johns Hopkins University Press |miejsce=Baltimore |id={{ISBN|0-8018-5482-2}} (hbk.), {{ISBN|0-8018-5480-6}} (pbk.) |strony=200–203}}</ref>. |
||
Istnieją dowody na to, że sfera opieki Terminusa rozciągała się od ochrony granic posiadłości po granice w bardziej ogólnym znaczeniu. W kalendarzu Republiki Rzymskiej, gdy podczas interkalacji został dodany miesiąc [[Mercedonius]], następował on po 23 lub 24 lutego<ref>{{Cytuj książkę | autor = Herbert Jennings Rose | autor2 = Simon R. F. Price | tytuł = Calendar, Roman | wydanie = 3 | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford | rok = 2003 | strony = 274 | |
Istnieją dowody na to, że sfera opieki Terminusa rozciągała się od ochrony granic posiadłości po granice w bardziej ogólnym znaczeniu. W kalendarzu Republiki Rzymskiej, gdy podczas interkalacji został dodany miesiąc [[Mercedonius]], następował on po 23 lub 24 lutego<ref>{{Cytuj książkę | autor = Herbert Jennings Rose | autor2 = Simon R. F. Price | tytuł = Calendar, Roman | wydanie = 3 | wydawca = Oxford University Press | miejsce = Oxford | rok = 2003 | strony = 274 | isbn = 0-19-860641-9 | język = en}}</ref>, a niektórzy ze starożytnych pisarzy wierzyli, że Terminalia 23 lutego wyznaczały niegdyś koniec roku<ref>[[Marcus Terentius Varro|Varro]], ''De Lingua Latina'' [http://www.thelatinlibrary.com/varro.ll6.html 6.3]; Ovid, ''Fasti'' [http://www.tonykline.co.uk/PITBR/Latin/OvidFastiBkTwo.htm#_Toc69367683 2.47–54].</ref>. Decyzja [[Dioklecjan]]a w [[303]] roku n.e. o rozpoczęciu prześladowań chrześcijan 23 lutego była odczytana jako próba wezwania boga, by „położył kres chrześcijaństwu”<ref>{{Cytuj książkę |autor=J. H. W. G. Liebeschuetz |tytuł=Continuity and Change in Roman Religion |rok=1979 |wydawca=Oxford University Press |miejsce=Oxford |isbn=0-19-814822-4 |strony=247}}</ref>. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
| Linia 19: | Linia 43: | ||
=== Poglądy współczesne === |
=== Poglądy współczesne === |
||
Pod koniec XIX w. i przez większość XX w. przeważał pogląd, że religia |
Pod koniec XIX w. i przez większość XX w. przeważał pogląd, że religia Rzymian była pierwotnie [[animizm|animistyczna]], gdzie konkretne obiekty i czynności miały swoje duchy, które dopiero później rozwinęły się niezależne osobowe bóstwa. Terminus z powodu braku mitologii oraz bezpośrednim powiązaniem z obiektem zdawał się być przykładem bóstwa, którego idea bardzo słabo rozwinęła się z pierwotnego stanu<ref name=Fowler/>. |
||
Ta wizja kultu Terminusa posiada współcześnie zwolenników<ref name=Scullard/>, jednak inni badacze na podstawie porównania wierzeń praindoeuropejskich twierdzą, że spersonalizowani bogowie religii Rzymian musieli istnieć jeszcze przed założeniem miasta. [[Georges Dumézil]] identyfikował Jowisza, Juwentas i Terminusa jako rzymską wersję praindoeuropejskiej triady, której [[Wedyzm|wedyjski]] odpowiednik tworzą:[[Mitra (mitologia)|Mitra]], [[Arjaman]] i [[Bhaga]]. Według tego poglądu bóstwo nadrzędne (Jowisz/Mitra) było powiązane z dwoma bóstwami podrzędnymi: jednym zajmującym się miejscem człowieka w społeczeństwie (Juwentas/Arjaman) i drugim zajmującym się sprawiedliwym podziałem dóbr (Terminus/Bhaga)<ref name=Dumezil/>. |
Ta wizja kultu Terminusa posiada współcześnie zwolenników<ref name=Scullard/>, jednak inni badacze na podstawie porównania wierzeń praindoeuropejskich twierdzą, że spersonalizowani bogowie religii Rzymian musieli istnieć jeszcze przed założeniem miasta. [[Georges Dumézil]] identyfikował Jowisza, Juwentas i Terminusa jako rzymską wersję praindoeuropejskiej triady, której [[Wedyzm|wedyjski]] odpowiednik tworzą:[[Mitra (mitologia)|Mitra]], [[Arjaman]] i [[Bhaga]]. Według tego poglądu bóstwo nadrzędne (Jowisz/Mitra) było powiązane z dwoma bóstwami podrzędnymi: jednym zajmującym się miejscem człowieka w społeczeństwie (Juwentas/Arjaman) i drugim zajmującym się sprawiedliwym podziałem dóbr (Terminus/Bhaga)<ref name=Dumezil/>. |
||
== Przypisy == |
|||
{{Przypisy}} |
|||
== Zobacz też == |
== Zobacz też == |
||
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Piccaluga |imię=Giulia |tytuł=Terminus: I segni di confine nella religione romana |rok=1974 |wydawca=Edizioni dell'Ateneo |miejsce=Rzym |oclc=1989261}} |
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Piccaluga |imię=Giulia |tytuł=Terminus: I segni di confine nella religione romana |rok=1974 |wydawca=Edizioni dell'Ateneo |miejsce=Rzym |oclc=1989261}} |
||
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Woodard|imię=Roger D. |tytuł=Indo-European Sacred Space. Vedic and Roman Cult |rok=2006 |wydawca=University of Illinois Press |miejsce=Urbana-Chicago |isbn=0-252-02988-7}} |
* {{Cytuj książkę |nazwisko=Woodard|imię=Roger D. |tytuł=Indo-European Sacred Space. Vedic and Roman Cult |rok=2006 |wydawca=University of Illinois Press |miejsce=Urbana-Chicago |isbn=0-252-02988-7}} |
||
** |
** Recenzja: Marco V. García-Quintela (2007), ''Bryn Mawr Classical Review'' [http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/2007/2007-02-36.html 2007.02.36]. Dostęp: 13 czerwca 2007 |
||
{{Religia i mitologia rzymska}} |
{{Religia i mitologia rzymska}} |
||
{{Kontrola autorytatywna}} |
|||
[[Kategoria:Bogowie rzymscy]] |
[[Kategoria:Bogowie rzymscy]] |
||
Aktualna wersja na dzień 12:44, 27 wrz 2020
| bóg granic, opiekun znaków granicznych | |
 Terminus często jest przedstawiany jako popiersie na kamieniu granicznym. "CONCEDO NULLI" oznacza tu: "Nie oddaj ziemi". | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Teren kultu | |
| Nazwa święta |
Terminalia (23 lutego) |
Terminus – w mitologii rzymskiej bóg granic między prywatnymi posiadłościami, ale przede wszystkim granic państwowych. Był również bóstwem opiekuńczym samych znaków granicznych, które po łacinie nosiły tę samą nazwę co bóstwo i były z nim czasem utożsamiane. Każdy z kamieni granicznych uświęcano poprzez ofiarę dla boga. Na cześć Terminusa odbywały się święta zwane Terminaliami. Obchodzone były raz do roku, 23 lutego, szczególnie przez właścicieli ziemskich. Wierzono, że Świątynia Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu została wzniesiona na miejscu chramu Terminusa. Bóg ten był czasem czczony jako aspekt Jowisza: "Iuppiter Terminalis".
Starożytni pisarze wierzyli, że początki kultu Terminusa w Rzymie sięgają rządów Romulusa (około 753–717 p.n.e.) bądź jego następcy Numy Pompiliusza (717–673 p.n.e.). Współcześni badacze identyfikują Terminusa z pozostałościami religii animistycznych albo rzymską wersją praindoeuropejskiej wiary w bóstwo opiekujące się podziałem dóbr.
Kult
[edytuj | edytuj kod]Imię boga oznaczało po łacinie również kamień graniczny[1], a jego kult według opisów w późnym okresie Republiki i Cesarstwa skupiał się na kamieniach granicznych, z którymi bóg mógł być utożsamiany[2]. Zapisy Siculusa Flaccusa dotyczące miernictwa zawierają opis rytuału poświęcenia kamienia granicznego: w dole w ziemi na granicy posiadłości umieszczane były kości, prochy i krew zwierzęcia ofiarnego, plony, plastry miodu i wino, a następnie ofiara przykrywana była kamieniem[3]. 23 lutego na cześć bóstwa świętowano "Terminalia", których obrządek można uznać za coroczne odnowienie rytuału poświęcenia kamienia[4]. Sąsiadujące rodziny przystrajały swoją stronę kamienia girlandami i składały na ołtarzu ofiary, na które, jak podaje Owidiusz także składały się plony, plastry miodu i wino. Sam kamień był skrapiany krwią ofiarnej owcy lub świni. Następnie odbywała się wspólna uczta i pieśni ku chwale boga[2][5].
Wspomniane rytuały były praktykowane przez prywatnych właścicieli ziemskich, jednak istniały również obchody publiczne. Owidiusz wspomina o ofierze z owcy, składanej przy szóstym kamieniu milowym od Rzymu na Via Laurentina[2], który mógł w przeszłości wyznaczać granicę między dawnymi Rzymianami a ich sąsiadami z Laurentum[5]. Kamień lub ołtarz poświęcony Terminusowi znajdował się również w Świątyni Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu. Jako że według wierzeń musiał znajdowań się pod gołym niebem, w sklepieniu bezpośrednio nad nim znajdował się mały otwór[2][6]. Z czasem powiązanie Terminusa z Jowiszem doprowadziło do uznania go za aspekt tego boga. Dionizjusz z Halikarnasu używa zwrotu "Jupiter Terminalis"[7]; zachowała się również inskrypcja: "Juppiter Ter"[8].
Istnieją dowody na to, że sfera opieki Terminusa rozciągała się od ochrony granic posiadłości po granice w bardziej ogólnym znaczeniu. W kalendarzu Republiki Rzymskiej, gdy podczas interkalacji został dodany miesiąc Mercedonius, następował on po 23 lub 24 lutego[9], a niektórzy ze starożytnych pisarzy wierzyli, że Terminalia 23 lutego wyznaczały niegdyś koniec roku[10]. Decyzja Dioklecjana w 303 roku n.e. o rozpoczęciu prześladowań chrześcijan 23 lutego była odczytana jako próba wezwania boga, by „położył kres chrześcijaństwu”[11].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Poglądy starożytne
[edytuj | edytuj kod]Starożytni autorzy byli zgodni, że kult Terminusa pochodził od Sabinów, a wprowadzony został przez Tytusa Tatiusza, sabińskiego znajomego króla-założyciela Rzymu, Romulusa[12] albo przez jego następcę, Numę Pompiliusza[7][13]. Autorzy przypisujący wprowadzenie kultu Numie tłumaczą to chęcią zapobieżenie sporom o granice[7][13]. Plutarch stwierdza również, że z powodu początkowego charakteru Terminusa jako gwaranta pokoju ofiary dla niego nie był krwawe[13].
Przyjmowano, że Kamień w Świątyni Kapitolińskiej należał do ołtarzy znajdujących się tam jeszcze przed wzniesieniem Świątyni za czasów Tarkwiniusza Starego (około 616 – 579 p.n.e.) lub Tarkwiniusza Pysznego (535 – 510 p.n.e.). Gdy augurowie odprawiali auspicja, aby dowiedzieć się, czy dane bóstwo jest zadowolone z przeniesienia ołtarza, Terminus odmówił jako jedyny albo razem z Juwentas, boginią młodości. Kamień został więc częścią Świątyni, a jego stałość uznano za dobry omen dla stałości granic miasta[2][14].
Poglądy współczesne
[edytuj | edytuj kod]Pod koniec XIX w. i przez większość XX w. przeważał pogląd, że religia Rzymian była pierwotnie animistyczna, gdzie konkretne obiekty i czynności miały swoje duchy, które dopiero później rozwinęły się niezależne osobowe bóstwa. Terminus z powodu braku mitologii oraz bezpośrednim powiązaniem z obiektem zdawał się być przykładem bóstwa, którego idea bardzo słabo rozwinęła się z pierwotnego stanu[4].
Ta wizja kultu Terminusa posiada współcześnie zwolenników[5], jednak inni badacze na podstawie porównania wierzeń praindoeuropejskich twierdzą, że spersonalizowani bogowie religii Rzymian musieli istnieć jeszcze przed założeniem miasta. Georges Dumézil identyfikował Jowisza, Juwentas i Terminusa jako rzymską wersję praindoeuropejskiej triady, której wedyjski odpowiednik tworzą:Mitra, Arjaman i Bhaga. Według tego poglądu bóstwo nadrzędne (Jowisz/Mitra) było powiązane z dwoma bóstwami podrzędnymi: jednym zajmującym się miejscem człowieka w społeczeństwie (Juwentas/Arjaman) i drugim zajmującym się sprawiedliwym podziałem dóbr (Terminus/Bhaga)[8].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Herbert Jennings Rose, John Scheid: Terminus. Wyd. 3. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 1485–1486. ISBN 0-19-860641-9. (ang.).
- ↑ a b c d e Owidiusz, Fasti 2.639–684.
- ↑ Siculus Flaccus, De Condicionibus Agrorum 11.
- ↑ a b W. Warde Fowler: The Roman Festivals of the Period of the Republic: An Introduction to the Study of the Religion of the Romans. Londyn: Macmillan and Co., 1899, s. 324–327. [dostęp 2007-03-24].
- ↑ a b c H. H. Scullard: Festivals and Ceremonies of the Roman Republic. London: Thames and Hudson, 1981, s. 79–80. ISBN 0-500-40041-5.
- ↑ Samuel Ball Platner, Thomas Ashby: Terminus, Fanum. London: Oxford University Press, 1929, s. 512. (ang.).
- ↑ a b c Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities 2.74.2–5.
- ↑ a b Georges Dumézil: Archaic Roman Religion: Volume One. trans. Philip Krapp. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1996, s. 200–203. ISBN 0-8018-5482-2 (hbk.), ISBN 0-8018-5480-6 (pbk.).
- ↑ Herbert Jennings Rose, Simon R. F. Price: Calendar, Roman. Wyd. 3. Oxford: Oxford University Press, 2003, s. 274. ISBN 0-19-860641-9. (ang.).
- ↑ Varro, De Lingua Latina 6.3; Ovid, Fasti 2.47–54.
- ↑ J. H. W. G. Liebeschuetz: Continuity and Change in Roman Religion. Oxford: Oxford University Press, 1979, s. 247. ISBN 0-19-814822-4.
- ↑ Varro, De Lingua Latina 5.10.
- ↑ a b c Plutarch, Żywoty 15; Moralia 16.
- ↑ Tytus Liwiusz 1.55; Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities 3.69.3–6.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Giulia Piccaluga: Terminus: I segni di confine nella religione romana. Rzym: Edizioni dell'Ateneo, 1974. OCLC 1989261.
- Roger D. Woodard: Indo-European Sacred Space. Vedic and Roman Cult. Urbana-Chicago: University of Illinois Press, 2006. ISBN 0-252-02988-7.
- Recenzja: Marco V. García-Quintela (2007), Bryn Mawr Classical Review 2007.02.36. Dostęp: 13 czerwca 2007
