Tekst źródłowy strony Radon

{{Inne znaczenia|pierwiastka|[[Radon (Orne)|miejscowość i gmina we Francji o tej samej nazwie]]}}
{{Pierwiastek infobox
 |nazwa                                   = Radon
 |symbol                                  = Rn
 |liczba atomowa                          = 86
 |radioaktywność                          = tak
 |poprzedni w okresie                     = [[astat]]
 |następny w okresie                      = –
 |poprzedni w grupie                      = [[ksenon|Xe]]
 |następny w grupie                       = [[Oganeson|Og]]
 |wygląd                                  = bezbarwny
 |1. grafika                              = 
 |opis 1. grafiki                         = 
 |2. grafika                              = 
 |opis 2. grafiki                         = 
 |3. grafika                              = Radon spectrum visible.png
 |opis 3. grafiki                         = [[Widmo emisyjne]] radonu
 |nazwa łacińska                          = 
 |grupa                                   = [[Helowce|18 (VIIIA)]]
 |okres                                   = [[Pierwiastki szóstego okresu|6]]
 |blok                                    = [[blok p|p]]
 |stopień utlenienia                      = 0, II
 |właściwości metaliczne                  = gaz szlachetny
 |właściwości tlenków                     = 
 |masa atomowa                            = [222]<ref name="CIAAW">{{IUPAC-SAW2021}}</ref><ref group="uwaga">{{IUPAC-SAW2021|uwaga=i|wartość = 222,01758 [[jednostka masy atomowej|u]] ({{chem2|^{222}Rn}})}}</ref>
 |stan skupienia                          = gazowy
 |gęstość                                 = 9,074 [[kilogram na metr sześcienny|kg/m³]]{{odn|Lide|2009|s=4–84}}
 |temperatura topnienia                   = −71
 |tt źródło                               = {{odn|Lide|2009|s=4–84}}
 |tt warunki niestandardowe               = 
 |temperatura wrzenia                     = −61,7
 |tw źródło                               = {{odn|Lide|2009|s=4–84}}
 |tw warunki niestandardowe               = 
 |numer CAS                               = 10043-92-2
 |PubChem                                 = 24857
 |promień atomowy                         = 120 pm
 |promień walencyjny                      = 145 pm
 |promień van der Waalsa                  = 220 pm
 |konfiguracja elektronowa                = {{Konfiguracja elektronowa|Xe|6s|2|4f|14|5d|10|6p|6}}
 |zapełnienie powłok                      = 2, 8, 18, 32, 18, 8
 |elektrony walencyjne                    = 
 |elektroujemność w skali Paulinga        = 2,2
 |elektroujemność w skali Allreda         = 
 |I potencjał jonizacyjny                 = 1037 kJ/mol
 |II potencjał jonizacyjny                = 
 |III potencjał jonizacyjny               = 
 |punkt potrójny                          = 
 |temperatura krytyczna                   = 104
 |ciśnienie krytyczne                     = 6,28
 |tk i ck źródło                          = {{odn|Lide|2009|s=6–53}}
 |ciepło parowania                        = 18,10 [[Kilodżul na mol|kJ/mol]]
 |ciepło topnienia                        = 3,247 kJ/mol
 |ciśnienie pary nasyconej                = 
 |prędkość dźwięku                        = 
 |rezystywność                            = 
 |konduktywność                           = 
 |ciepło właściwe                         = 94 [[dżul na kilogram-kelwin|J/(kg·K)]]
 |przewodność cieplna                     = 3,61{{E|−3}} [[wat na metr-kelwin|W/(m·K)]]
 |układ krystalograficzny                 = regularny ściennie centrowany
 |twardość w skali Mohsa                  = 
 |twardość w skali Brinella               = 
 |moduł Younga                            = 
 |moduł Kirchhoffa                        = 
 |współczynnik sprężystości objętościowej = 
 |właściwości magnetyczne                 = 
 |objętość molowa                         = 50,50{{E|−6}} m³/mol<ref name="Singman1984">Wartość dla ciała stałego wg: {{cytuj pismo |autor = Singman, Charles N |tytuł = Atomic volume and allotropy of the elements |czasopismo = Journal of Chemical Education |wolumin = 61 |wydanie = 2 |strony = 137–142 |rok = 1984 |doi = 10.1021/ed061p137 |język =}}</ref>
 |izotopy                                 = 
{{Pierwiastek infobox/izotop|Rn|210|syn.|2,4 [[godzina|h]]|[[Rozpad alfa|α]]|6,404|<sup>206</sup>[[polon|Po]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Rn|211|syn.|14,6 [[godzina|h]]|[[Rozpad alfa|α]]<br />[[Wychwyt elektronu|w.e.]]|5,965<br />2,892|<sup>207</sup>[[polon|Po]]<br /><sup>211</sup>[[astat|At]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Rn|222|≈100%|3,824 [[dzień|dni]]|[[Rozpad alfa|α]]|5,590|<sup>218</sup>[[polon|Po]]}}
{{Pierwiastek infobox/izotop|Rn|224|syn.|1,8 [[godzina|h]]|[[Rozpad beta minus|β<sup>−</sup>]]|0,8|<sup>224</sup>[[Frans|Fr]]}}
 |zewnętrzne dane MSDS                    = 
 |zagrożenia GHS źródło                   = 
 |piktogram GHS                           = {{Piktogram GHS|?}}
 |hasło GHS                               = 
 |zwroty H                                = 
 |zwroty EUH                              = 
 |zwroty P                                = 
 |NFPA 704                                = 
 |NFPA 704 źródło                         = 
 |temperatura zapłonu                     = 
 |tz źródło                               = 
 |tz warunki niestandardowe               = 
 |temperatura samozapłonu                 = 
 |ts źródło                               = 
 |ts warunki niestandardowe               = 
 |numer RTECS                             = 
 |dawka śmiertelna                        = 
 |commons                                 = 
 |wikisłownik                             = radon
}}
'''Radon''' ('''Rn''', [[łacina|łac.]] ''radon'') – [[pierwiastek chemiczny]] z grupy [[Helowce|gazów szlachetnych]] w [[układ okresowy pierwiastków|układzie okresowym]].

Został odkryty w [[1900]] roku przez [[Friedrich Ernst Dorn|Friedricha Dorna]]. Początkowo był nazywany „emanacją”<ref name="1000 słów"/> ({{fakt|symbol Em|data=2023-06}}), proponowano dla niego także nazwę „niton”<ref>{{Sjp PWN|niton|5460439|2023-06-16}}</ref> ({{fakt|Nt|data=2023-06}}). Niektóre jego [[izotopy]] nosiły własne nazwy, pochodzące od pierwiastków z których powstały, jak <sup>222</sup>Rn – „radon”, „emanacja radowa”, <sup>220</sup>Rn – „toron”, „emanacja torowa” (symbol Tn<ref>{{Sjp PWN|toron|5508053|2023-06-16}}</ref>) lub <sup>219</sup>Rn – „aktynon”, „emanacja aktynowa” (An<ref>{{Sjp PWN|aktynon|5408237|2023-06-16}}</ref>)<ref>{{encyklopedia PWN |id=3897691 |tytuł=emanacja |data dostępu=2023-06-16}}</ref>. Dopiero po roku 1923 przyjęto jako obowiązującą nazwę najtrwalszego izotopu.

== Właściwości fizyczne ==
Radon jest bezbarwnym, bezwonnym [[radioaktywność|radioaktywnym]] gazem szlachetnym. Występuje naturalnie, jako produkt rozpadu [[Rad (pierwiastek)|radu]], który z kolei powstaje z obecnego w przyrodzie w sporych ilościach [[uran (pierwiastek)|uranu]]. Jego najstabilniejszy izotop <sup>222</sup>Rn ma [[Czas połowicznego rozpadu|okres połowicznego rozpadu]] 3,8 dnia i jest stosowany w [[radioterapia|radioterapii]].

Gęstość radonu wynosi 9,73&nbsp;kg/m³ – jest on 8 razy cięższy niż średnia gęstość gazów atmosferycznych. W temperaturze pokojowej jest bezbarwny, ale schłodzony do punktu zamarzania (−71&nbsp;°C), nabiera barwy żółtej, a poniżej −180&nbsp;°C staje się pomarańczowo-czerwony. Emituje również intensywną poświatę, będącą efektem jego radioaktywności.

=== Promieniotwórczość ===
Radon w czasie rozpadu emituje [[promieniowanie alfa]] (oraz w mniejszym stopniu [[promieniowanie beta|beta]]) o małej [[Promieniowanie przenikliwe|przenikliwości]], ale o dużej zdolności [[jonizacja|jonizującej]] (wysoka energia, duża [[masa (fizyka)|masa]] [[Cząstka|cząstki]]). <sup>222</sup>Rn jest izotopem naturalnym, pochodzącym bezpośrednio z rozpadu <sup>226</sup>Ra (o okresie połowicznego zaniku 1600 lat). Ten ostatni z kolei jest długożyciowym produktem przemian radioaktywnych zachodzących w naturalnym szeregu promieniotwórczym, którego pierwszym członem jest naturalny izotop uranu <sup>238</sup>U. Zawartość uranu w skorupie ziemskiej wynosi średnio 2 ppm (0,0002%), więc stosunkowo dużo. Dlatego też zawartość <sup>222</sup>Rn w powietrzu atmosferycznym w warstwie przypowierzchniowej jest znacząca. Średnie stężenie <sup>222</sup>Rn w powietrzu w Polsce wynosi ok. 10 [[Bekerel|Bq]]/m³. Promieniowanie pochodzące od radonu stanowi 40–50% dawki promieniowania, jaką otrzymuje mieszkaniec Polski od źródeł naturalnych. Radon może stanowić zagrożenie dla zdrowia człowieka, bowiem gromadzi się w budynkach mieszkalnych, zwłaszcza w piwnicach, przedostając się tam z gruntu w wyniku różnicy ciśnień ([[efekt kominowy]]). Dotyczy to zwłaszcza podłoża granitowego, zawierającego większe ilości uranu w swoim składzie niż np. skały osadowe. Aktualnie w Polsce obowiązuje limit stężenia radonu w nowych budynkach mieszkalnych wynoszący 200 Bq/m³<ref>K.A. Pachocki, B. Gorzkowski, Z. Różycki, E. Wilejczyk, J. Smoter, ''Radon 222Rn w budynkach mieszkalnych Świeradowa Zdroju i Czerniawy Zdroju'', Roczniki PZH, Tom 51 2000 nr 3 za [https://web.archive.org/web/20120118055315/http://www.pzh.gov.pl/oldpage/biblioteka/roczniki/51/31.htm stroną WWW].</ref>. Szkodliwość radonu jest wynikiem stosunkowo szybkiego jego rozpadu, prowadzącego do powstania kilku krótkożyciowych pochodnych, również radioaktywnych, emitujących promieniowania alfa. Ich zatrzymanie w płucach powoduje uszkodzenia radiacyjne, prowadzące do rozwoju choroby nowotworowej.

== Radon a zdrowie ==
{{Dopracować|sekcja|źródła medyczne=2020-05}}
{{Osobny artykuł|Wpływ radonu na zdrowie}}
Radon jest pierwiastkiem stosowanym w medycynie alternatywnej – naturalnie występujące wody radonowe stosuje się do kąpieli w rehabilitacji chorób narządów ruchu, zarówno tych pourazowych, jak i reumatycznych. Kąpiele radonowe stosowane są też do leczenia cukrzycy, chorób stawów, chorób tarczycy oraz schorzeń ginekologicznych i andrologicznych<ref>[http://www.uzdrowisko-swieradow.pl/?page=polozenie&id=25 Uzdrowisko Świeradów Zdrój<!-- Tytuł wygenerowany przez bota -->].</ref>{{niewiarygodne źródło}}.

Przedawkowanie radonu lub stała praca przy kopalinach, gdzie są silne emanacje radonu, wpływa niekorzystnie na zdrowie. Szkodliwe efekty działania radonu polegają na uszkadzaniu struktury chemicznej kwasu [[Kwas deoksyrybonukleinowy|DNA]] przez wysokoenergetyczne, krótkotrwałe produkty rozpadu radonu <sup>222</sup>Rn, co może powodować [[Choroba popromienna|chorobę popromienną]].

== Właściwości chemiczne ==
Właściwości radonu są stosunkowo słabo znane, ze względu na jego wysoką radioaktywność. Radon należy do grupy gazów szlachetnych, które z definicji powinny być chemicznie obojętne. Mimo to znanych jest kilka jego związków na różnych stopniach utlenienia. Są to m.in. fluorki [[Fluorek radonu|RnF<sub>2</sub>]], RnF<sub>4</sub>, RnF<sub>6</sub>, chlorek RnCl<sub>4</sub> i [[tritlenek radonu]] RnO<sub>3</sub>. Ze względu na nietrwałość samego radonu nie mają one żadnych zastosowań.

== Izotopy radonu ==
Naturalnie występują cztery izotopy radonu, które powstają w wyniku rozpadu [[Uran (pierwiastek)|uranu]] <sup>238</sup>U (<sup>218</sup>Rn i <sup>222</sup>Rn), <sup>235</sup>U (<sup>219</sup>Rn) i [[tor (pierwiastek)|toru]] <sup>232</sup>Th (<sup>220</sup>Rn). Spośród nich izotop <sup>222</sup>Rn ma zdecydowanie najdłuższy czas trwania – 3,8 dnia (pozostałe <1 dzień). Stanowi on praktycznie 100% radonu spotykanego naturalnie i ma możliwość migracji i gromadzenia się. Oprócz występujących naturalnie izotopów, znanych jest około 30 innych wytworzonych sztucznie w laboratorium.
{| class="wikitable" align=center
|+ Izotopy radonu<br /><small>izotopy naturalne pogrubione</small>
! [[Izotopy|Izotop]]
! [[Czas połowicznego rozpadu|Okres połowicznego rozpadu]]
|-
| <sup>195</sup>Rn
| 6 ms
|-
| <sup>196</sup>Rn
| 4,7 ms
|-
| <sup>197</sup>Rn
| 66 ms
|-
| <sup>198</sup>Rn
| 65 ms
|-
| <sup>199</sup>Rn
| 620 ms
|-
| <sup>200</sup>Rn
| 0,96 s
|-
| <sup>201</sup>Rn
| 7,0 s
|-
| <sup>202</sup>Rn
| 9,94 s
|-
| <sup>203</sup>Rn
| 44,2 s
|-
| <sup>204</sup>Rn
| 1,17 min
|-
| <sup>205</sup>Rn
| 170 s
|-
| <sup>206</sup>Rn
| 5,67 min
|-
| <sup>207</sup>Rn
| 9,25 min
|-
| <sup>208</sup>Rn
| 24,35 min
|-
| <sup>209</sup>Rn
| 28,5 min
|-
| <sup>210</sup>Rn
| 2,4 h
|-
| <sup>211</sup>Rn
| 14,6 h
|-
| <sup>212</sup>Rn
| 23,9 min
|-
| <sup>213</sup>Rn
| 19,5 ms
|-
| <sup>214</sup>Rn
| 0,27 µs
|-
| <sup>215</sup>Rn
| 2,30 µs
|-
| <sup>216</sup>Rn
| 45 µs
|-
| <sup>217</sup>Rn
| 0,54 ms
|-
| '''<sup>218</sup>Rn'''
| 35 ms
|-
| '''<sup>219</sup>Rn'''
| 3,96 s
|-
| '''<sup>220</sup>Rn'''
| 55,6 s
|-
| <sup>221</sup>Rn
| 25,7 min
|-
| '''<sup>222</sup>Rn'''
| 3,8235 dni
|-
| <sup>223</sup>Rn
| 24,3 min
|-
| <sup>224</sup>Rn
| 107 min
|-
| <sup>225</sup>Rn
| 4,66 min
|-
| <sup>226</sup>Rn
| 7,4 min
|-
| <sup>227</sup>Rn
| 20,8 s
|-
| <sup>228</sup>Rn
| 65 s
|}

== Zobacz też ==
* [[wody radonowe]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name="1000 słów">{{Cytuj książkę |autor = Ryszard Szepke |tytuł = 1000 słów o atomie i technice jądrowej |wydawca = Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej |rok = 1982 |isbn = 8311067236}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{CRC90}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://chemfan.pg.gda.pl/Publikacje/Radon.html Radon ... groźniejszy niż Czarnobyl?]
{{clear}}
{{Zastrzeżenia|Medycyna}}
{{Pierwiastki chemiczne}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Radon| ]]
[[Kategoria:Gazy szlachetne]]
[[Kategoria:Karcynogeny]]
[[Kategoria:Pierwiastki radioaktywne]]