Tekst źródłowy strony Gorzów Wielkopolski

{{przekierowanie|Gorzów|[[Gorzów (ujednoznacznienie)|inne znaczenia nazwy Gorzów]]}}
{{Polskie miasto infobox
 |nazwa                     = Gorzów Wielkopolski
 |dopełniacz nazwy          = Gorzowa Wielkopolskiego
 |zdjęcie                   = Collage of views of Gorzow Wielkopolski, Poland.jpg
 |opis zdjęcia              = Na fotografiach (zgodnie z ruchem wskazówek zegara): [[Estakada kolejowa w Gorzowie Wielkopolskim|Estakada kolejowa]], [[Filharmonia Gorzowska]], Muzeum [[Warta|Warty]] „Spichlerz”, [[Bulwar Nadwarciański w Gorzowie Wielkopolskim|Bulwar Nadwarciański]], Ratusz i wieża [[Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|Katedry]]
 |herb                      = POL Gorzów Wielkopolski COA 1.svg
 |flaga                     = POL Gorzów Wielkopolski flag.svg
 |dewiza                    = 
 |województwo               = lubuskie
 |powiat                    = 
 |gmina                     = 
 |data założenia            = XIII wiek
 |prawa miejskie            = 2 lipca 1257<ref>{{Cytuj stronę | url = https://um.gorzow.pl/historia-miasta.html | tytuł = Historia miasta | opublikowany = um.gorzow.pl | język = pl | data dostępu = 2024-08-24}}</ref>
 |stanowisko zarządzającego = prezydent
 |zarządzający              = [[Jacek Wójcicki (samorządowiec)|Jacek Wójcicki]]
 |powierzchnia              = 85,73<ref name="PopulacjaPowierzchnia" />
 |wysokość                  = 19 do 105
 |rok                       = 30.06.2024
 |liczba ludności           = 114 567<ref name="Populacja2024" />
 |gęstość zaludnienia       = 1336,4
 |strefa numeracyjna        = 95
 |kod pocztowy              = 66-400 do 66-414
 |tablice rejestracyjne     = FG
 |plan miasta               = 
 |współrzędne               = 52°43′51″N 15°14′18″E
 |TERYT                     = 0861011
 |SIMC                      = 0935140
 |hasło promocyjne          = Gorzów #StądJestem<ref>{{Cytuj stronę | url = https://um.gorzow.pl/gorzow-stadjestem.html | tytuł = Gorzów #StądJestem | opublikowany = um.gorzow.pl | język = pl | data dostępu = 2024-08-01}}</ref>
 |adres urzędu miasta       = ul. Sikorskiego 3-4<br>66-400 Gorzów Wielkopolski
 |commons                   = Category:Gorzów Wielkopolski
 |wikinews                  = Kategoria:Gorzów Wielkopolski
 |wikicytaty                = 
 |wikisłownik               = Gorzów Wielkopolski
 |www                       = http://www.gorzow.pl
 |bip                       = http://bip.wrota.lubuskie.pl/umgorzow/
}}

'''Gorzów Wielkopolski''' – [[miasto na prawach powiatu]] w zachodniej [[Polska|Polsce]]. Siedziba wojewody lubuskiego wraz z zespoloną administracją rządową na terenie [[Województwo lubuskie|województwa lubuskiego]] oraz [[Powiat gorzowski|powiatu gorzowskiego]]. Drugie co do wielkości miasto w województwie. Pod względem geograficznym, północna część miasta położona jest na [[Równina Gorzowska|Równinie Gorzowskiej]] będącej [[mezoregion]]em [[Makroregion (geografia)|makroregionu]] [[Pojezierze Południowopomorskie]], a południowa w [[Kotlina Gorzowska|Kotlinie Gorzowskiej]] będącej mezoregionem makroregionu [[Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka]]. Miasto leży nad [[Warta|Wartą]] u ujścia [[Kłodawka|Kłodawki]] i jej dopływem [[Srebrna (dopływ Kłodawki)|Srebrną]], na wysokości od 19 do 105 m [[n.p.m.]] Z miastem graniczy [[Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy|Gorzowski Park Krajobrazowy]]<ref>{{Cytuj | url=https://www.zpkwl.gorzow.pl/index.php/o-nas/parki-krajobrazowe/barlinecko-gorzowski-park-krajobrazowy-old | tytuł=Gorzowski Park Krajobrazowy - Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=zpkwl.gorzow.pl | język=pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>.

W średniowieczu część ziemi santockiej w [[Wielkopolska|Wielkopolsce]] do 1252{{odn|Walachowicz|1980|s=6}}. W późniejszym okresie do 1945 roku miasto związane było z niemiecką [[Brandenburgia|Brandenburgią]], a po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] znalazło się w granicach Polski<ref>Landsberg an der Warthe – Gorzów Wielkopolski 1257-1997, Gorzów 1997; E. Rymar, Gorzowskie prawo składu, w: tegoż, Studia i materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa, Gorzów 1999, s. 157.</ref>.

Gorzów Wielkopolski jest rdzeniem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego (MOF)<ref>{{Cytuj | url=https://um.gorzow.pl/strategia-rozwoju-miejskiego-obszaru-funkcjonalnego.html | tytuł=Strategia Rozwoju Ponadlokalnego MOF GW 2030 - Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=gorzow.pl | język=pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>, w skład którego wchodzą otaczające go gminy: [[Bogdaniec (województwo lubuskie)|Bogdaniec]], [[Deszczno]], [[Kłodawa (gmina w województwie lubuskim)|Kłodawa]], [[Santok]], [[Lubiszyn]] oraz [[Strzelce Krajeńskie]]. Wraz z 24 gminami i 5 powiatami województwa lubuskiego oraz 4 gminami i 1 powiatem [[Województwo zachodniopomorskie|województwa zachodniopomorskiego]] tworzy Aglomerację Gorzowską zamieszkałą przez ponad 400 tys. mieszkańców<ref>{{Cytuj |autor = Gorzów Wlkp. |tytuł = Strategia Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych, s 4 |data = 2015 |data dostępu = 2020-11-05}}</ref>.

== Geografia ==
=== Położenie ===
[[Plik:Krainy-historyczne-Polski.png|mały|left|Gorzów Wielkopolski, [[Wielkopolska]], [[ziemia lubuska]] i inne krainy historyczne Polski na tle współczesnych granic administracyjnych]]
Gorzów Wielkopolski leży 51 km od granicy z [[Niemcy|Niemcami]] i około 137 km od ich stolicy – [[Berlin]]a. Do [[Warszawa|Warszawy]] jest 463 km. Większe miasta w pobliżu Gorzowa Wielkopolskiego to: [[Poznań]] (165 km), [[Szczecin]] (111 km) i [[Zielona Góra]] (113 km).

Pod względem geograficznym miasto położone jest na skraju [[Kotlina Gorzowska|Kotliny Gorzowskiej]], leżącej na [[Równina Gorzowska|Równinie Gorzowskiej]], nad [[Warta|Wartą]] u ujścia [[Kłodawka|Kłodawki]], na wysokości od 19 do 82 m [[n.p.m.]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.psh.gov.pl/plik/id,4747.pdf |tytuł = Gorzów Wielkopolski w bazie Państwowej Służby Hydrograficznej |autor = |opublikowany = www.psh.gov.pl |data = |archiwum = https://web.archive.org/web/20140422134041/http://www.psh.gov.pl/plik/id,4747.pdf |zarchiwizowano = 2014-04-22 |data dostępu = 2013-02-18}}</ref>

Po podbiciu [[Lubuszanie|Lubuszan]] przez [[Polanie|Polan]], tereny te zostały włączone do [[Wielkopolska|Wielkopolski]] i graniczyły z ziemią lubuską. Obszar dzisiejszego Gorzowa stanowił część [[Kasztelania|kasztelanii]] [[Santok|santockiej]], która była częścią Wielkopolski{{odn|Walachowicz|1980|s=6}}. Następnie w 1252 ziemia ta została włączona do [[Marchia Brandenburska|Marchii Brandenburskiej]], stanowiąc zalążek [[Nowa Marchia|Nowej Marchii]]{{odn|Fenrych|1959|s=6}}. Do 1945 roku miasto związane było z niemiecką [[Nowa Marchia|Nową Marchią]], a po II wojnie światowej znalazło się w granicach Polski, w województwie poznańskim.

=== Ukształtowanie terenu i geologia ===
{{Galeria
| Nazwa = Parki
| wielkość =
| pozycja = left|Plik:Park Siemiradzkiego BN.jpg|Panorama z platformy widokowej w Parku im. Henryka Siemiradzkiego|Plik:Park Wiosny Ludów BN.jpg|Staw w [[Park Wiosny Ludów (Gorzów Wielkopolski)|Parku Wiosny Ludów]]|Plik:Kłodawka BN.jpg|Zieleniec nad [[Kłodawka|Kłodawką]]|Plik:Al.RMN.jpg|Aleja RMN przecinająca park Kopernika|Plik:Park Słowiański BN.jpg|Kładka w parku Słowiańskim|Plik:Park Zacisze BN.jpg|Park Zacisze|Plik:Park Górczyński BN.jpg|Park Górczyński
}}

Gorzów Wielkopolski położony jest na siedmiu wzgórzach. Na jego obszarze można zauważyć dwa poziomy [[Terasa|teras]] holoceńskich, w obrębie których występują liczne zachowane [[Starorzecze|starorzecza]]. Prawobrzeżna część Gorzowa leży na silnie pofałdowanej północnej krawędzi pradoliny [[Warta|Warty]] o zróżnicowanych rzędnych od 23,0 do 82,0 m n.p.m. Lewobrzeżna, nizinna część o przeciętnej rzędnej wynoszącej 19 m n.p.m. obejmuje płaską terasę zalewową, przeciętą [[Kanał Ulgi (Gorzów Wielkopolski)|Kanałem Ulgi]]<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp |url = http://bip.wrota.lubuskie.pl/umgorzow/system/obj/486_2_STDM_2009_tekst.pdf |wydawca = Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego |miejsce = Gorzów Wielkopolski |data = 2009-11-25 |strony = 4 |część = I |tytuł części = Część ogólna |rozdział = Położenie miasta |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>.

=== Tereny zielone ===
Miasto ma 9 parków o łącznej powierzchni 138,3 ha (w tym [[Park Słowiański (Gorzów Wielkopolski)|Słowiański]], [[Park im. Siemiradzkiego (Gorzów Wielkopolski)|Siemiradzkiego]], [[Park Kopernika (Gorzów Wielkopolski)|Kopernika]], [[Park Wiosny Ludów (Gorzów Wielkopolski)|Wiosny Ludów]], [[750-lecie Gorzowa Wielkopolskiego|750-lecia]], [[Park Zacisze (Gorzów Wielkopolski)|Zacisze]]) oraz 141 [[Skwer|zieleńców]] zajmujących łączną powierzchnię około 120,5 ha okalające tereny wokół placów, budynków i narożniki ulic. Wszystkie parki, zieleńce i [[Miejska przestrzeń zielona|tereny zieleni osiedlowej]] zajmują łączną powierzchnię 342,7 ha<ref name="pl-bdr">{{cytuj stronę |url = https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start |tytuł = Bank Danych Regionalnych – Strona główna |opublikowany = [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] |data dostępu = 2010-09-14}}</ref>. W granicach miasta występuje też jeden zwarty kompleks leśny stanowiący wschodni fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Wysoczyzna Gorzowska”, związanego ze strefą krawędziową [[Wysoczyzna morenowa|wysoczyzny morenowej]], biegnący od [[Witnica|Witnicy]], aż po Gorzów Wielkopolski. [[Drzewostan]]y tego obszaru składają się przede wszystkim z sosny z domieszką drzew liściastych<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp |url = http://bip.wrota.lubuskie.pl/umgorzow/system/obj/486_2_STDM_2009_tekst.pdf |wydawca = Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego |miejsce = Gorzów Wielkopolski |data = 2009-11-25 |strony = 59 |część = III |tytuł części = Diagnoza stanu istniejącego |rozdział = Rekreacja i zieleń |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>.

=== Ochrona przyrody ===
Na obszarze miasta znajduje się [[rezerwat przyrody Gorzowskie Murawy]] chroniący zbiorowiska roślinności kserotermicznej, szczególnie muraw ostnicowych, kłosownicowych i szczotlichowych oraz stanowisk gatunków roślin i zwierząt, m.in. [[Ostnica włosowata|ostnicy włosowatej]], [[Pajęcznica liliowata|pajęcznicy liliowatej]], [[Dzwonek syberyjski|dzwonka syberyjskiego]], [[Ostrołódka kosmata|ostrołódki kosmatej]], [[świergotek polny|świergotka polnego]] i [[ślimak żeberkowany|ślimaka żeberkowego]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://gorzow.rdos.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=147:rezerwaty-przyrody-wojewodztwa-lubuskiego&catid=49:rezerwaty-przyrody&Itemid=161 |tytuł = Rejestr rezerwatów przyrody województwa lubuskiego, RDOŚ Gorzów Wielkopolski stan na 21 marca 2014 |data dostępu = 2014-04-01}}</ref>.

=== Klimat ===
W Gorzowie Wielkopolskim panuje klimat umiarkowany przejściowy z przewagą wpływów oceanicznych. [[Opad atmosferyczny|Opady]] roczne wynoszą około 550 mm.
{{klimatogram|Gorzowa Wielkopolskiego
|-2| 2|42
|-2| 4|35
| 1| 8|39
| 5|15|30
| 9|20|57
|12|23|57
|14|25|75
|14|25|57
| 10|19|46
| 6|13|40
| 2| 7|38
|-1| 3|42
|float = right
|clear = right
|source = Meteomodel<ref name="Meteomodel">{{cytuj stronę |url = https://meteomodel.pl/dane/srednie-miesieczne/?imgwid=352150300&par=tm&max_empty=2 |tytuł = Średnie i sumy miesięczne (Meteomodel) |język = pl |data dostępu = 2022-03-12}}</ref>
}}
{{Średnia temperatura i opady
 |location = Gorzowa Wielkopolskiego
 |Jan_Hi_°C = 2,4     |Jan_REC_Hi_°C = 13,8
 |Feb_Hi_°C = 4,1     |Feb_REC_Hi_°C = 18,2
 |Mar_Hi_°C = 8,3     |Mar_REC_Hi_°C = 24,6
 |Apr_Hi_°C = 14,9    |Apr_REC_Hi_°C = 30,6
 |May_Hi_°C = 19,5    |May_REC_Hi_°C = 31,5
 |Jun_Hi_°C = 22,7    |Jun_REC_Hi_°C = 36,5
 |Jul_Hi_°C = 24,8    |Jul_REC_Hi_°C = 37,5
 |Aug_Hi_°C = 24,5    |Aug_REC_Hi_°C = 37,3
 |Sep_Hi_°C = 19,3    |Sep_REC_Hi_°C = 33,0
 |Oct_Hi_°C = 13,3    |Oct_REC_Hi_°C = 28,7
 |Nov_Hi_°C = 6,9     |Nov_REC_Hi_°C = 20,3
 |Dec_Hi_°C = 3,4     |Dec_REC_Hi_°C = 15,3
 |Year_Hi_°C = 13,7   |Year_REC_Hi_°C = 37,5
 |Jan_Lo_°C = -2,4    |Jan_REC_Lo_°C = -24,6
 |Feb_Lo_°C = -1,7    |Feb_REC_Lo_°C = -27,1
 |Mar_Lo_°C = 0,6    |Mar_REC_Lo_°C = -19,3
 |Apr_Lo_°C = 4,5     |Apr_REC_Lo_°C = -5,7
 |May_Lo_°C = 8,8     |May_REC_Lo_°C = -2,4
 |Jun_Lo_°C = 12,2    |Jun_REC_Lo_°C = 1,8
 |Jul_Lo_°C = 14,3    |Jul_REC_Lo_°C = 5,9
 |Aug_Lo_°C = 14    |Aug_REC_Lo_°C = 4,5
 |Sep_Lo_°C = 10,1     |Sep_REC_Lo_°C = -0,5
 |Oct_Lo_°C = 5,9     |Oct_REC_Lo_°C = -6,4
 |Nov_Lo_°C = 2,0     |Nov_REC_Lo_°C = -15,4
 |Dec_Lo_°C = -1    |Dec_REC_Lo_°C = -22,2
 |Year_Lo_°C = 5,6    |Year_REC_Lo_°C = -27,1
 |Jan_MEAN_°C = -0,1
 |Feb_MEAN_°C = 0,9
 |Mar_MEAN_°C = 4,1
 |Apr_MEAN_°C = 9,5
 |May_MEAN_°C = 14
 |Jun_MEAN_°C = 17,3
 |Jul_MEAN_°C = 19,4
 |Aug_MEAN_°C = 19
 |Sep_MEAN_°C = 14,3
 |Oct_MEAN_°C = 9,2
 |Nov_MEAN_°C = 4,3
 |Dec_MEAN_°C = 1,1
 |Year_MEAN_°C = 9,4
 |Jan_Precip_mm = 41,9
 |Feb_Precip_mm = 34,6
 |Mar_Precip_mm = 39,4
 |Apr_Precip_mm = 29,5
 |May_Precip_mm = 57
 |Jun_Precip_mm = 56,7
 |Jul_Precip_mm = 75
 |Aug_Precip_mm = 56,8
 |Sep_Precip_mm = 45,5
 |Oct_Precip_mm = 40,4
 |Nov_Precip_mm = 38,4
 |Dec_Precip_mm = 41,6
 |Year_Precip_mm = 556,8
 |Jan_Hum = 88
 |Feb_Hum = 84
 |Mar_Hum = 77
 |Apr_Hum = 68
 |May_Hum = 68
 |Jun_Hum = 69
 |Jul_Hum = 70
 |Aug_Hum = 70
 |Sep_Hum = 78
 |Oct_Hum = 84
 |Nov_Hum = 90
 |Dec_Hum = 90
 |Year_Hum = 78
 |Jan_Rain_days = 9
 |Feb_Rain_days = 8
 |Mar_Rain_days = 9
 |Apr_Rain_days = 6
 |May_Rain_days = 8
 |Jun_Rain_days = 9
 |Jul_Rain_days = 10
 |Aug_Rain_days = 8
 |Sep_Rain_days = 8
 |Oct_Rain_days = 8
 |Nov_Rain_days = 8
 |Dec_Rain_days = 10
 |Year_Rain_days = 102
 |Jan_Sun = 50
 |Feb_Sun = 73
 |Mar_Sun = 126
 |Apr_Sun = 206
 |May_Sun = 245
 |Jun_Sun = 251
 |Jul_Sun = 254
 |Aug_Sun = 236
 |Sep_Sun = 163
 |Oct_Sun = 110
 |Nov_Sun = 50
 |Dec_Sun = 40
 |Year_Sun = 1803
 |source = meteomodel.pl na podstawie danych IMGW{{r|Meteomodel}}, ekstrema dla lat (1951-2021), średnie dla lat (1991-2020)
 |accessdate = 12.03.2022
}}

=== Struktura użytkowania terenu ===
{| class="wikitable" style="font-size: 90%; text-align:right;"
|+ Struktura użytkowania gruntów w mieście (2021)<ref>{{Cytuj stronę | url = https://geoportal.pgi.gov.pl/css/atlasy_gi/images/studium-gorzow-wielkopolski.pdf | tytuł = Studium wykonalności na potrzeby sporządzenia Atlasu geologiczno-inżynierskiego Gorzowa Wielkopolskiego | opublikowany = pgi.gov.pl | język = pl | data dostępu = 2024-09-14}}</ref>
|-
! Rodzaj !! Powierzchnia !! %
|-
|bgcolor="#ffebcd"| Użytki rolne
| 4 455 ha
| 51,8%
|-
|bgcolor="#ffebcd"| Lasy i grunty leśne
| 705 ha
| 8,2%
|-
|bgcolor="#ffebcd"| Pozostałe grunty i nieużytki
| 3 440 ha
| 40,0%
|-
| Razem (Σ)
| 8 600 ha
| 100%
|}

== Nazwa ==
[[Plik:Muzeum Wodociagow Bydgoszcz Las Gdanski (klapa kanalizacyjna) (Gorzow).jpg|lewo|mały|Zabytkowy właz studzienki kanalizacyjnej w [[Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy]] z pierwotną nazwą miasta]]

Pierwotna niemiecka nazwa '''Landsberg an der Warthe''' pochodzi od słów „Land” (pol. ''ziemia, kraina'') oraz „Berg” (pol. ''góra''), będących częstymi elementami nazewnictwa niemieckich miast. Poza główną nazwą miasto posiadało element lokalizujący miasto, wynikający z dużej liczby miast w ówczesnej [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Rzeszy Niemieckiej]] posiadających tę nazwę.

Nazwa przypuszczalnie nawiązywała do [[Brandenburgia|brandenburskiego]] [[Altlandsberg|Landsbergu]], położonego w [[Płaskowyż Barnim|ziemi barnimskiej]]<ref>{{Cytuj |autor = E. Rymar |tytuł = Historia polityczna i społeczna Nowej Marchii w średniowieczu (do roku 1535) |miejsce = Gorzów Wielkopolski |data = 2015 |s = 162}}</ref>.

W XIV-XVII w. piśmiennictwie polskim nazwa niemiecka była spolszczana i zapisywana jako ''Lencbark'', ''Landzberk'' czy ''Landzberg''<ref name="zysnarski">[http://gorzowhistoria.pl/notatniki/jerzy-zysnarski/22-legenda-o-kobylej-gorze Jerzy Zysnarski, ''Legenda o Kobylej Górze''].</ref>. W książce „Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana” z 1843 r. podane są dwie nazwy miejscowości: ''Landsberg'' i ''Gorzew''<ref>{{Cytuj |autor = Michał Baliński, Tymoteusz Lipiński |tytuł = Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana |url = https://polona.pl/item/starozytna-polska-pod-wzgledem-historycznym-jeograficznym-i-statystycznym-opisana-t-1,OTczMzk2OTI/6/#info:metadata |wolumin = 1 |wydanie = 1 |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Samuel Orgelbrand|S. Orgelbrand]] |data = 1843 |s = 127 |data dostępu = 2022-09-05 |rozdział = Santok}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = [[Michał Baliński]], [[Tymoteusz Lipiński]] |tytuł = Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana |url = https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/11160/edition/18107?language=pl |wolumin = 1 |wydanie = 2 |miejsce = Warszawa |wydawca = S. Orgelbrand |data = 1885 |s = 113 |data dostępu = 2022-09-05 |rozdział = Santok}}</ref>.

Na początku kwietnia 1945 roku zaczęła upowszechniać się nazwa ''Gorzów''<ref name="drymar" />. Nazwę tę nadano w analogii do [[Gorzów Śląski|Gorzowa Śląskiego]] w [[Województwo opolskie|województwie opolskim]], który w czasach niemieckich nazywał się ''Landsberg in [[Górny Śląsk|Oberschlesien]]'', będącym miastem pogranicza etnicznego i mającym podwójną (polską i niemiecką) tradycję nazewniczą. W początkowym okresie ''[[Władza ludowa|rządów ludowych]]'' polskich stosowana była także nazwa ''Kobyla Góra'', którą wywodzono z [[Pseudonauka|„nieprecyzyjnego”]], XV-wiecznego opisu granic miasta. Nazwę ''Kobylagóra'' przedstawił w 1934 r. [[Stanisław Kozierowski]] w swoim ''Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej''<ref name="Kozierowski">S. Kozierowski, 1934. ''Atlas nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej''. Poznań: Nauka i Praca. [https://web.archive.org/web/20160716084119/http://halat.pl/atlas_slowianszczyzny_zach.jpg mapa].</ref>. Współczesna nauka odrzuca odnoszenie się tej nazwy do dawnego ''Landsbergu nad Wartą''.

Po przyłączeniu Landsbergu an der Warthe do [[Województwo poznańskie (1945–1975)|województwa poznańskiego]], od 7 lipca 1945 r. w dokumentach urzędowych funkcjonuje nazwa '''Gorzów nad Wartą'''<ref name="drymar" />. Dodany drugi człon ''nad Wartą'' był odzwierciedleniem niemieckiego określenia lokalizacyjnego ''an der Warthe''.

2 marca 1946 roku [[Komisja Ustalania Nazw Miejscowości]] podjęła decyzję o urzędowym brzmieniu nazwy '''Gorzów Wielkopolski'''. Zgodnie z Zarządzeniem Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych nazwa Gorzów Wielkopolski urzędowo obowiązuje od 19 maja 1946 r.<ref>Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i [[Ministerstwo Ziem Odzyskanych|Ziem Odzyskanych]] z dnia 7 maja 1946 r. ({{Monitor Polski|1946|44|85}}).</ref> Miasto nie było do czasu włączenia do woj. poznańskiego związane z [[Wielkopolska|Wielkopolską]], jednak obszar przed powstaniem miasta należał do [[Santok|kasztelanii santockiej]], będącej częścią Wielkopolski. Przymiotnik ''Wielkopolski'' pojawia się w [[Dziennik Ustaw|Dzienniku Ustaw]] i [[Monitor Polski|Monitorze Polskim]] dopiero na początku lat 50 XX w., czyli gdy miasto już nie należało do woj. poznańskiego.

Według nazewnictwa [[Poczta Polska|Poczty Polskiej]] do 30 maja 1945 r. nazwa brzmiała ''Kobylagóra'', następnie ''Gorzów nad Wartą'', a od 5 listopada 1946 r. ''Gorzów Wielkopolski''<ref name="drymar">Dariusz Rymar (w imieniu Zarządu Towarzystwa Przyjaciół Archiwum i Pamiątek Przeszłości), List do Prezydenta Miasta Gorzowa (Henryka Woźniaka), Gorzów 13.11.1995 r., opublikowany w „Gorzowskie Wiadomości Samorządowe” nr 11 (27), listopad 2000.</ref>.

Na początku XXI w. pojawił się w lokalnej przestrzeni publicznej pomysł zmiany nazwy miasta poprzez usunięcie przymiotnika ''Wielkopolski'', zakończony plebiscytem, w którym większość mieszkańców opowiedziała się za dotychczasową nazwą<ref name="tvp">{{Cytuj stronę |url = http://www.tvp.info/4127232/informacje/polska/miasta-szykuja-sie-do-zmiany-nazw/ |tytuł = Miasta szykują się do zmiany nazw |data = 2011-03-11 |opublikowany = Telewizja Polska SA |data dostępu = 2015-02-05}}</ref> stosunkiem 25&nbsp;000 do 10&nbsp;000 głosów<ref name="gw0308">{{Cytuj stronę |url = http://wyborcza.pl/1,75248,18481859,gorzow-nie-wielkopolski-dal-nam-przyklad-stargard-jak-zmieniac.html |tytuł = Gorzów (nie) Wielkopolski. Dał nam przykład Stargard, jak zmieniać nazwę mamy? |autor = Kamil Siałkowski |data = 2015-08-03 |praca = Gazeta Wyborcza |opublikowany = Agora SA |data dostępu = 2015-08-05}}</ref>. Na początku II dekady XXI wieku miasto ponownie podjęło ten temat, wpisując zmianę nazwy do ''Długoterminowej strategii zarządzania marką Gorzów''{{r|tvp}}. Zmianę doradzają wszystkie agencje zajmujące się Public Relations i tworzenie wizerunku{{r|gw0308}}. Kwestia nazwy została podjęta w lokalnej debacie<ref name="nm">{{Cytuj stronę |url = http://gorzowwielkopolski.naszemiasto.pl/artykul/czy-gorzow-powinien-byc-tylko-gorzowem-czy-potrzebny-jest,2588426,art,t,id,tm.html |tytuł = Czy Gorzów powinien być tylko Gorzowem? Czy potrzebny jest nam „Wielkopolski”? |data = 2010-11-09 |opublikowany = Polskapresse sp. z o.o |data dostępu = 2015-02-05}}</ref>, jednak nie wyszła poza to stadium<ref name="mg">{{Cytuj stronę |url = http://www.mygorzow.pl/content/nasze-miejsce-w-lubuskiem-gorzów-czy-gorzów-wielkopolski |tytuł = Nasze miejsce w Lubuskiem: Gorzów, czy Gorzów Wielkopolski? |autor = Robert Trębowicz |data = 2014-02-16 |archiwum = https://web.archive.org/web/20150318020635/http://www.mygorzow.pl/content/nasze-miejsce-w-lubuskiem-gorz%C3%B3w-czy-gorz%C3%B3w-wielkopolski |zarchiwizowano = 2015-03-18 |data dostępu = 2015-02-05}}</ref>. Latem 2015 r. temat powrócił do debaty w związku z nowelizacją przepisów dotyczących ważności dokumentów po zmianie nazwy miejscowości. Wobec zniesienia obowiązku ich wymiany część radnych zgłosiła wniosek o zmianę nazwy. Prezydent Miasta Gorzów Wielkopolski zapowiedział, że ewentualna zmiana zostanie poprzedzona przez referendum{{r|gw0308}}.

W listopadzie 2023 roku zawiązał się Komitet Obywatelski – składający się z 66 osób – mający na celu zmianę nazwy miasta z ''Gorzów Wielkopolski'' na ''Gorzów''. Komitet złożył do Prezydenta Miasta wniosek o przeprowadzenie w tej sprawie konsultacji społecznych. Prezydent przychylił się do wniosku i zarządził przeprowadzenie konsultacji w terminie od 6 maja do 2 sierpnia 2024 roku<ref>{{Cytuj |autor = Marcin Rynkiewicz |tytuł = Będzie zmiana nazwy miasta Gorzów Wielkopolski? |data = 2023-11-16 |data dostępu = 2023-11-26 |opublikowany = www.pap.pl |url = https://www.pap.pl/aktualnosci/bedzie-zmiana-nazwy-miasta-gorzow-wielkopolski |język = pl}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Konsultacje: Gorzów Wielkopolski czy Gorzów? |data = 2023-11-16 |data dostępu = 2023-11-26 |opublikowany = Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego |url = https://um.gorzow.pl/aktualnosci/gorzow-czy-gorzow-wielkopolski-konsultacje-spoleczne.html |język = pl}}</ref>.

== Historia ==
W okresie wczesnego średniowiecza (od X wieku), tereny ujścia rzeki Warty znajdowały się pod panowaniem i kontrolą państwa [[Polanie|Polan]], a następnie [[Polska wczesnopiastowska|Królestwa Polskiego]]. W średniowiecznej Polsce była to osada rzemieślniczo-handlowa<ref name="pwn">{{encyklopedia PWN |id = 3906896 |tytuł = Gorzów Wielkopolski |data dostępu = 2024-10-09}}</ref>. Postępujący proces [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|rozbicia dzielnicowego piastowskiego państwa polskiego]], doprowadził do utraty tych terenów na rzecz zachodnich sąsiadów. W 1249 roku [[ziemia lubuska]] znalazła się w rękach brandenburskich poprzez [[zastaw]] jaki książę legnicki [[Bolesław II Rogatka|Bolesław Rogatka]] uczynił wobec arcybiskupów [[Magdeburg]]a. W 1260 roku [[Konstancja Przemysłówna]] – księżniczka, córka księcia [[Wielkopolska|wielkopolskiego]] [[Przemysł I|Przemysła I]], wyszła za Konrada, syna margrabiego [[Marchia Brandenburska|brandenburskiego]] [[Jan I Askańczyk|Jana I Askańczyka]] i jako posag wniosła ziemie [[Kasztelania|kasztelanii]] [[Santok|santockiej]] bez samego grodu w Santoku.

[[Plik:Johann Otto Siegesallee1.JPG|mały|[[Pomnik]] Jana I Askańczyka w Berlinie – założyciela miasta]]
Prawa miejskie Gorzów Wielkopolski otrzymał w 1257 roku. 2 lipca [[Jan I Askańczyk]] – margrabia brandenburski z dynastii askańskiej wydał dokument, upoważniający rycerza Alberta de Luge do założenia niemal na granicy kasztelanii i ziemi lubuskiej miasta nad rzeką i nadania mu nazwy ''Landisberch Nova'' (Landsberg Nowy, dla rozróżnienia z [[Altlandsberg]]iem koło Berlina – w [[Niemcy|Niemczech]] do 1945 r. nazwa Landsberg odnosiła się w sumie do 6 miejscowości)<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Zdzisław Linkowski |tytuł = Księga pamiątkowa miasta Gorzowa, s. 41 |data = 2000 |isbn = 83-88135-08-2}}</ref>. Miasto zostało założone jako przeciwwaga dla polskiego Santoka<ref name="pwn" />.

''Landisberch'' szybko stał się ważnym ośrodkiem gospodarczym na wschodnich rubieżach [[Marchia Brandenburska|Brandenburgii]]. Z założeniem miasta zbiegła się budowa okazałej [[Gotyk|gotyckiej]] fary (kościoła parafialnego, od 1537 luterańskiego), dziś rzymskokatolickiej [[Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|katedry pw. Wniebowzięcia NMP]]. Po wygaśnięciu dynastii Askańczyków w 1319 miasto przeszło we władanie [[Księstwo pomorskie|książąt zachodniopomorskich]], a w 1325 pod panowanie [[Wittelsbachowie|Wittelsbachów]]<ref name="er">{{Cytuj pismo|nazwisko=Rymar|imię=Edward|rok=1979|tytuł=Rywalizacja o ziemię lubuską i kasztelanię międzyrzecką w latach 1319–1326, ze szczególnym uwzględnieniem stosunków pomorsko-śląskich|czasopismo=Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka|wydawca=[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]], Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk|miejsce=Wrocław|wolumin=XXXIV|numer=4|strony=492, 494|issn=0037-7511}}</ref>. W 1329 podpisano w mieście [[Pokój w Landsbergu|traktat pokojowy między Polską i Brandenburgią]]. Po 1373 miasto przeszło pod kontrolę rodu [[Luksemburgowie|Luksemburgów]] ([[Kraje Korony Czeskiej]]), którzy w 1402, mimo prowadzonych w tej sprawie negocjacji z [[Władysław II Jagiełło|Władysławem Jagiełłą]], sprzedali Nową Marchię wraz z miastem [[Zakon krzyżacki|zakonowi krzyżackiemu]]. W 1433 przeżył oblężenie [[Husytyzm|husytów]]. W 1454 zakon krzyżacki sprzedał Nową Marchię [[Fryderyk II Żelazny|Fryderykowi II Hohenzollernowi]]. W 1626 miasto ucierpiało przez [[Wojna trzydziestoletnia|szwedzką okupację]].
Po 1648 miasto stało się ważnym punktem w handlu z Polską, który rozwinął się jeszcze w XVII w. przez powstanie licznych warsztatów tkackich i handlu wełną.

[[Plik:Meyers b10 s0465 b1.png|mały|lewo|upright|Herb miasta z XIX w.]]
W czasie [[Wojna siedmioletnia|wojny siedmioletniej]] miasto utrzymywało wojska rosyjskie, a na początku XIX wieku opłacało [[Danina publiczna|kontrybucję]] armii [[Napoleon Bonaparte|Napoleona]]. Od 1892 Gorzów był siedzibą powiatu grodzkiego (niem. ''Stadtkreis'') i należał do [[Rejencja frankfurcka|rejencji frankfurckiej]] w [[Brandenburgia (prowincja)|prowincji Brandenburgia]].

W 1892 roku miasto zostało wydzielone z powiatu i otrzymało status [[Miasto na prawach powiatu]]. Około 1900 roku w mieście były dwa [[Kościół (budynek)|kościoły]] protestanckie, katolicki i [[synagoga]]<ref name="MKL">''Wielki Leksykon Rozmów Meyera''. Wydanie VI, tom 12, Lipsk/Wiedeń 1908, [http://www.zeno.org/Meyers-1905/A/Landsberg+%5B1%5D?hl=landsberg+an+der+warthe s. 120.]</ref>.

=== Lata 1918–1939 ===
[[Plik:Landsberg a. Warthe - Warthepartie. 1918 (69383529).jpg|mały|[[Kartka pocztowa]] z panoramą miasta z 1918 roku]]
Stały rozwój miasta, zarówno pod względem gospodarczym, jak i demograficznym, został zakłócony przez klęskę Niemiec w [[I wojna światowa|I wojnie światowej]] oraz ustalenie nowej [[Granica polsko-niemiecka#Granica polsko-niemiecka w okresie międzywojennym|granicy polsko-niemieckiej]] wskutek [[Traktat wersalski|traktatu wersalskiego]]{{Odn|Lijewska|5=1964|s=103}}. Spowodowało to powstanie specyficznej sytuacji społeczno-politycznej w Gorzowie po w [[Historia Polski (1918–1939)|okresie międzywojennym]]{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=11}}, gdy miasto oddalone o około 35 km od nowej granicy, znalazło się na obszarze niemieckiego wschodu{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=11}}. Niekorzystna dla miasta okazała się też  powojenna inflacja w latach 1919-1923{{Odn|Lijewska|5=1964|s=103}}. Zmiana przebiegu granicy znacząco wpłynęła na gospodarkę Gorzowa, gdy gorzowskie zakłady przemysłowe straciły dostęp do dotychczasowego zaplecza gospodarczego, swoich naturalnych rynków zbytu, źródeł surowców oraz siły roboczej{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. Do wybuchu I wojny światowej produkowały one głównie dla rynku rosyjskiego oraz wschodnich prowincji Niemiec. W okresie po wojnie produkcja przemysłowa spadła o około 30 procent w porównaniu do stanu sprzed wojny{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=11}}. W rezultacie zamknięto wiele zakładów, co było szczególnie widoczne po upadku [[Fabryka Pauckscha w Gorzowie Wielkopolskim|fabryki maszyn i odlewów H. Pauckscha]]{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=11}}. W efekcie tej sytuacji pracę straciło około 2000 osób{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=11}}. Porównanie wyników spisów przemysłowych z lat 1907 i 1925 pokazuje spadek liczby zakładów (z 1254 do 1172), przy jednoczesnym wzroście zatrudnienia o 2233 osoby{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}{{Odn|Lijewska|5=1964|s=105}}. Spadek zatrudnienia w przemyśle rozpoczął się po 1925 r. i nasilił w latach kryzysu 1928–1932{{Odn|Lijewska|5=1964|s=105}}. W 1933 r. zatrudnienie w wielu branżach znacząco zmalało, np. w cegielniach ze 138 do 22 osób, a produkcja aparatów i pojazdów została wstrzymana{{Odn|Lijewska|5=1964|s=106}}. Spis z 1925 r. wskazuje, że 26,2% ludności pracowało w przemyśle i rzemiośle, natomiast w 1939 r. wskaźnik ten spadł do 20,5%, mimo wzrostu ludności o 10,9%{{Odn|Lijewska|5=1964|s=106}}. W okresie 1925–1939 spadek zatrudnienia dotknął większości branż przemysłowych, od 1,4% do 28,9%, z wyjątkiem budownictwa i przemysłu mineralnego{{Odn|Lijewska|5=1964|s=106}}. Wzrost w 1939 r. mógł być związany ze zbrojeniami wojennymi{{Odn|Lijewska|5=1964|s=106}}. 

Po 1918 roku powierzchnia miasta wynosiła 4665,33 ha, co stanowiło niewielki wzrost w porównaniu z rokiem 1892; w 1924 roku powierzchnia ta była nieznacznie większa{{Odn|Lijewska|5=1964|s=103}}.

W demografii miasta widoczne były znaczne wahania, będące efektem migracji wojennych i powojennych, przez co dopiero po sześciu latach liczba ludności przekroczyła poziom z 1914 roku{{Odn|Lijewska|5=1964|s=103}}. W latach 1918–1921 liczba mieszkańców miasta zwiększyła się o ponad 10 tysięcy osób, głównie za sprawą migracji ludności z terenów odłączonych od Niemiec{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. W roku 1918 przybyło do miasta 1112 rodzin: z dawnej [[Prowincja Poznańska|Prowincji Poznańskiej]] (307), [[Prusy Zachodnie|Prus Zachodnich]] (103), [[Prusy Wschodnie|Prus Wschodnich]] (36), [[Górny Śląsk|Górnego Śląska]] (39), [[Alzacja-Lotaryngia|Alzacji-Lotaryngii]] (22) oraz 605 osób z innych części Niemiec{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=11}}. Dodając do tej liczby urzędników, którzy przybyli do Gorzowa w 1918 roku, trzeba było zapewnić mieszkania dla 1139 rodzin. Udało się to dzięki Urzędowi Kwaterunkowemu ({{link-interwiki|Wohnungsamt|Q=Q54633706|tekst=Wohnungsamt}}), który przygotował lokale dla 438 rodzin{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}. Pozostałe 701 rodzin musiało szukać mieszkań u innych mieszkańców Gorzowa{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}. W latach [[1925]]-[[1933 w polityce|1933]] do miasta przybyło 2975 osób, głównie przedstawicieli wolnych zawodów, którzy musieli samodzielnie szukać mieszkań, ponieważ sytuacja mieszkaniowa była dość trudna{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. Po wojnie do Gorzowa przeniesiono również instytucje takie jak Zakład Doświadczalno-Badawczy Rolnictwa z Bydgoszczy, Instytut Higieny z Poznania i Dom Matki z Gniezna, co przyczyniło się do zwiększenia rangi miasta jako ośrodka o znaczeniu ponadlokalnym{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. Wśród nowoprzybyłych było także wielu rencistów i emerytów. Przesiedleńcy z terenów byłych Niemiec utworzyli własną organizację – 9 marca 1930 roku odbyło się zebranie {{J|de|Bauern und Flüchtlingssiedler}}, które sprzeciwiało się [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] i [[Traktat wersalski|traktatowi wersalskiemu]], domagając się zwrotu utraconych ziem po I wojnie światowej. W [[1932]] roku liczba bezrobotnych wzrosła do 4445 osób{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}. W 1934 roku miasto zostało uznane za zagrożone bezrobociem i otrzymało 1,4 miliona [[Reichsmark|marek niemieckich]] od [[Reichsministerium des Innern|Ministerstwa Spraw Wewnętrznych]], aby przeciwdziałać temu zjawisku. Fundusze te przeznaczone zostały głównie na [[prace publiczne]], takie jak rozbudowa [[Kanalizacja|kanalizacji]], [[Sieć wodociągowa|sieci wodociągowej]], [[Oczyszczalnia ścieków|oczyszczalni wody]] i [[Sieć gazowa|sieci gazowej]]{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}. W 1932&nbsp;roku około 1100&nbsp;osób korzystało regularnie z kuchni ludowej ({{link-interwiki|Volksküche|Q=Q2142654}}), gdzie za 8&nbsp;fenigów można było otrzymać gorący posiłek{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}.

Już w 1923 roku opracowano program pomocy rodzinom w trudnej sytuacji życiowej, tzw. {{J|de|Familienwochenhilfe}}, przeznaczając na ten cel 125&nbsp;100&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;marek{{Sic|}}{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}. Podobne fundusze przewidziano na kolejne lata. W 1933 roku koszty utrzymania bezrobotnych wzrosły do 2&nbsp;171&nbsp;000 marek (według danych z 7 kwietnia 1933 r.){{Odn|Sygnecki|5=2000|s=12}}.

Wysokie koszty życia, brak stałej pracy i niedobór mieszkań były kluczowymi czynnikami, które wpłynęły na kształtowanie się nastrojów w Gorzowie przed 1933 rokiem{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. W latach 1919-1924 zbudowano tam 574 mieszkania{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}, w tym prywatne domy wielorodzinne{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. W 1925 roku Gorzów liczył 2401 budynków mieszkalnych{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. Większość nowych budynków powstała wzdłuż obecnych ulic: Matejki, Bohaterów Warszawy, Konstytucji 3 Maja, Nowotki, Moniuszki, Teatralnej, Podmiejskiej i Żwirowej{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. Były to domy wielorodzinne typu I i II {{J|de|Siedlung Eigenheim}}.  

W [[1931]] roku zrealizowano budowę 164 nowych mieszkań, ale wciąż brakowało przynajmniej 1000 lokali{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. W [[Lata 30. XX wieku|latach trzydziestych]] rozpoczęto więc budowę osiedli, w tym przy placu Słonecznym, gdzie wzniesiono dwupiętrowe bloki mieszkalne z czerwonej cegły, tworząc osiedle Gewoba, budowane przez spółdzielnię mieszkaniową {{J|de|Gemeinnützige Wohnungsbaugenossenschaft}}{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. Pomimo ożywienia gospodarczego po 1933 roku, Gorzów nie odzyskał przedwojennego tempa rozwoju, jakie charakteryzowało jego gospodarkę przed 1914 rokiem, przynajmniej do 1939 roku{{Odn|Lijewska|5=1964|s=103}}. 

W 1934 roku rozpoczęto w Gorzowie budowę umocnień{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=119}}, których celem było stworzenie warunków do koncentracji wojsk oraz zabezpieczenie terytorium Niemiec przed możliwą ofensywą wroga{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=119}}. Budowa umocnień odbywała się etapami: w latach 1934-1935, 1938-1939 oraz 1944-1945, a ich kształt był dostosowany do bieżącej sytuacji wojskowo-politycznej III Rzeszy{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=119}}. System umocnień na wschodniej granicy Niemiec składał się z trzech głównych elementów obronnych, biegnących z północy na południe: [[Wał Pomorski|Wału Pomorskiego]] ({{J|de|Pommernstellung}}), [[Międzyrzecki Rejon Umocniony|Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego]] ({{J|de|Ostwall}}) i [[Linia Środkowej Odry|Linii Odrzańskiej]] ({{J|de|Oderstellung}}). Wał Pomorski rozciągał się od [[Szczecinek|Szczecinka]], przez [[Krągi]], [[Nadarzyce (powiat złotowski)|Nadarzyce]], [[Wałcz]], [[Tuczno]], wzdłuż zachodniego brzegu rzeki [[Drawa (dopływ Noteci)|Drawy]], aż do ujścia rzeki w rejonie [[Krzyż Wielkopolski|Krzyża]], a potem północnym brzegiem [[Noteć|Noteci]] oraz [[Warta|Warty]], dochodząc do Gorzowa Wielkopolskiego{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=119}}.

W Gorzowie przed II wojną światową powstało wiele organizacji, które dążyły do obalenia „wersalskiego dyktatu” i odzyskania utraconych ziem. Tego typu nastroje były propagowane przez organizacje skupiające ziemiaństwo i mieszczaństwo{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. Jednym z najbardziej wpływowych związków był [[Stahlhelm (organizacja paramilitarna)|Stahlhelm, Bund der Frontsoldaten]] (''Stalowy'' ''Hełm, Związek Żołnierzy Frontowych''), który działał także w Gorzowie{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. Uczestnicy I wojny światowej założyli tam Miejski Związek Frontowców ({{J|de|Stadtkriegerverband}}), którego prezesem był kupiec {{J|de|Walter Gross}}, a honorowym prezesem nauczyciel {{J|de|Karol Lange}}. Członkowie {{J|de|Stahlhelmu}} pochodzili z różnych warstw społecznych, w tym z drobnego [[Mieszczaństwo|mieszczaństwa]], właścicieli majątków, [[Chłopi|chłopów]], [[Rolnik|robotników rolnych]], [[rzemieślnik]]ów i częściowo z [[robotnik]]ów. Na czele {{J|de|Stahlhelmu}} w Gorzowie stał {{J|de|Kreisführer}} D. Zacharia z Lubiszyna. W mieście funkcjonowała także inna organizacja paramilitarna, [[Front Żelazny|Żelazny Front]], która organizowała liczne manifestacje i kształtowała młodzież w duchu zemsty{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=13}}. Likwidacja {{J|de|Stahlhelmu}} miała miejsce [[18 grudnia]] [[1935]] roku, a większość jego członków wstąpiła do [[Sturmabteilung|SA]] lub [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]]. Jak zauważa {{J|de|Hilde von Laer}}<ref group="uwaga">Hilde von Laer była ostatnią właścicielką pałacu w Sosnach, który po niemiecku nazywał się Charlottenhof. Była autorką książki „We dworze w Charlottenhof”, która opisuje życie dzieci szlachty nowomarchijskiej w tym dworze. Jej książka oferuje ciekawostki z życia na dworze oraz ukazuje codzienne obowiązki i etos pracy, jaki panował wśród szlachty.</ref>, organizacja ta początkowo wspierała [[Nazizm|ruch hitlerowski]]. W wyborach komunalnych z [[12 marca]] [[1933]] roku, NSDAP zdobyła 22 mandaty, a pozostałe ugrupowania tylko 17. Podobnie w wyborach powiatowych partia Hitlera uzyskała 14 z 25 mandatów{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=14}}. Po [[Machtergreifung|przejęciu władzy przez Hitlera]], NSDAP w Gorzowie skoncentrowała się na likwidacji [[Bezrobocie|bezrobocia]] i problemów mieszkaniowych, co miało przyciągnąć szerokie grono zwolenników – tzw. {{J|de|Mitläufer}}ów. Jednak nie wszyscy mieszkańcy poparli faszystów, a nawet wśród tych, którzy oddali głos na NSDAP w 1933 roku, nie wszyscy byli lojalni wobec nowego reżimu{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=14}}.

Pomimo inwestycji gospodarczych, takich jak budowa dwóch koszar wojskowych, modernizacja okolic [[Gorzów Wielkopolski (stacja kolejowa)|dworca kolejowego]] czy rozwój tanich osiedli mieszkaniowych (tzw. „osiedli SA”), życie przeciętnego gorzowianina nie uległo wyraźnej poprawie. Liczba mieszkań w mieście wzrosła z 13 190 w 1933 roku do 14 319 w 1937 roku, co nie oznaczało jednak istotnej zmiany warunków bytowych{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=14}}. Mieszkańców przedwojennego Gorzowa stopniowo przygotowywano do wojny z Polską, czemu służyła działalność organizacji cywilnych i paramilitarnych, takich jak [[Hitlerjugend]], [[Bund Deutscher Mädel]], [[Reichsarbeitsdienst]], [[Schutzstaffel|SS]] czy [[Sturmabteilung|SA]]. Organizacje te organizowały liczne demonstracje w przygranicznych miejscowościach, m.in. w [[Trzciel]]u, [[Międzyrzecz]]u czy [[Dąbrówka Wielkopolska|Dąbrówce Wielkopolskiej]]. Gorzów odgrywał aktywną rolę w kampanii na rzecz utrzymania Trzciela w granicach Niemiec{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=14}}.

Gorzów był organizatorem tzw. „zlotów granicznych”, które obejmowały jeden region lub odbywały się wzdłuż całej granicy polsko-niemieckiej{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=15}}. W [[1934]] roku zorganizowano takie wydarzenie w Gorzowie pod hasłem „dni niemieckiej ojczyzny”. Zakończeniem tych dni były ogniska ustawione wzdłuż granicy, mające symbolizować rychłe wyzwolenie „spod polskiego jarzma” niemieckich braci, którzy mieszkali po drugiej stronie granicy{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=15}}. Podobne wydarzenia miały miejsce w Gorzowie już wcześniej. [[11 maja]] [[1930]] roku odbyło się spotkanie NSDAP, w którym uczestniczył [[gauleiter]] Marchii Wschodniej [[Wilhelm Kube]] z [[Frankfurtu nad Odrą]]. Podczas spotkania ocenił on działalność partii w tym rejonie, zauważając, że w 1920 roku było tylko 7 członków NSDAP, a w 1930 roku już ponad 4000. Kube zaznaczył, że przybył do Gorzowa, by podkreślić wzrost działalności faszystowskiej w regionie, który szczególnie interesuje się wschodnią granicą Niemiec. Głównym wrogiem partii uznał niemiecką socjaldemokrację{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=15}}. W latach [[1930]]-[[1933]] wpływy narodowych socjalistów w Gorzowie znacznie wzrosły. Członkowie NSDAP przejmowali kierownictwo w mieście i powiecie, rozpowszechniając mistyczną wiarę w misję narodu niemieckiego, którą bezkrytycznie akceptowały ugrupowania drobnomieszczańskie, część robotników oraz inne warstwy społeczne, w tym początkowo także ziemiaństwo{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=15}}. Wiele z tych grup miało doświadczenie z I wojną światową i wierzyło, że pod przewodnictwem narodowych socjalistów Niemcy obalą porządek wersalski{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=15-16}}.

Gorzów był strategicznie położony przy [[Pruska Kolej Wschodnia|linii kolejowej]] łączącej [[Berlin]] z [[Królewiec|Królewcem]] przez [[Piła (miasto)|Piłę]] i [[Tczew]], którą w [[Lata 30. XX wieku|latach 30. XX wieku]] wykorzystywali organizatorzy antypolskich wydarzeń i działalności. Miasto współpracowało z Piłą i Frankfurtem nad Odrą w organizowaniu takich imprez{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=16}}. Od [[1931]] roku rozpoczęto masowe szkolenie młodzieży z innych regionów Niemiec. Główne formy antypolskiej propagandy obejmowały „wieczornice”, „dni ojczyźniane”, „dni śpiewów regionalnych”, „święta sportowe”, zjazdy, wiece i demonstracje. Popularne były wycieczki nad „krwawiącą” granicę do Trzciela, gdzie przebywał {{link-interwiki|Herybert Menzel|Q=Q109159|tekst=Herybert Menzel}}, znany pisarz podkreślający krzywdę Niemców po traktacie wersalskim{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=16}}.

[[19 stycznia]] [[1933]] roku do Gorzowa przybył na oficjalne zebranie SA {{j|de|Standarte 48 Oberführer}} SS [[Erich von dem Bach-Zelewski]]. W spotkaniu uczestniczył także prezes Izby rolniczej ({{j|de|Landwirtschafts-Kammer}}) z Piły, Manthey, który wyraził obawę, że Polacy ponownie zaatakują niemiecką granicę wschodnią i zasugerował utworzenie w Gorzowie Grenzschutz, jak miało to miejsce w innych rejonach przygranicznych{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=16-17}}. Już w [[1927]] roku rozpoczęto rozbudowę systemu obronnego{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=17}}. Gorzów, który do tej pory nie miał jednostek wojskowych, po wybudowaniu nowych koszar, takich jak General-Von Stranz (dzisiej jest to [[Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim|Akademia im. Jakuba z Paradyża]]) i Walter Flex-Kaserne (współcześnie Komisariat Policji przy ul. Zygalskiego), stał się miastem garnizonowym od września [[1935]] roku. Z tej okazji w lokalnej prasie ukazał się artykuł przedstawiający historię gorzowskich koszar od [[1628]] do [[1935]] roku{{Odn|Sygnecki|5=2000|s=17}}.

Do przedwojennych osobistości Landsbergu należeli: [[Max Bahr]] (właściciel fabryki worków [[Juta kolorowa|jutowych]], właściciel willi zajmowanej obecnie przez Pałac Biskupi, inicjator budowy łaźni miejskiej (1928), która działała jeszcze na początku XXI wieku), [[Hermann Paucksch]] – fabrykant z Zawarcia (fundator [[Fontanna Pauckscha|fontanny]] z 1897 na Starym Rynku, nazwanej od jego nazwiska, odtworzonej w 1997 rękami gorzowian i dawnych niemieckich mieszkańców, właściciel willi Grodzkiego Domu Kultury na Zawarciu), [[Gustaw Schroeder]] – założyciel fabryki kabli i sznurów, budowniczy willi, obecnie [[Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim|Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta]]. W Landsbergu nad [[Warta|Wartą]] urodziła się w 1929 [[Christa Wolf]], najsławniejsza pisarka [[Niemiecka Republika Demokratyczna|NRD]], kilkoro literatów, utalentowanych artystów i techników, przebywało tu także kilka ważnych postaci znanych z [[Historia|historii]] powszechnej np. [[Friedrich Schleiermacher]], [[Gottfried Benn]]. Położenie miasta u ujścia Kłodawy (Kłodawki) do [[Warta|Warty]] na skrzyżowaniu wodnych i lądowych szlaków komunikacyjnych, dawało dogodne warunki do urbanizacji i rozwoju miasta, które rozkwitało dzięki pracy [[Kupiec|kupców]] i [[rzemieślnik]]ów. Doprowadziło to do rozrośnięcia się miasta i przybrania jeszcze większej wartości ekonomiczno-strategicznej.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej Gorzów Wielkopolski zamieszkiwało około 48 tysięcy osób{{odn|Linkiewicz|1970|s=23}}. Niemiecka księga z 1938 roku wymienia 700 polskich nazwisk. Większość ludności polskiej zamieszkiwała lewobrzeżną część miasta - [[Zamoście (Gorzów)|Zamoście]]{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}. Miasto pełniło rolę kluczowego [[Węzeł kolejowy|węzła kolejowego]] na trasie międzynarodowej Berlin – Królewiec oraz na liniach lokalnych, takich jak Gorzów – Kostrzyn, Gorzów – Myślibórz czy Gorzów – Międzyrzecz{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=129}}{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=130}}. Po roku 1918 rola Gorzowa jako węzła kolejowego uległa ograniczeniu, co wynika z faktu przecięcia granicą polityczną linii kolejowych do [[Bydgoszcz Główna|Bydgoszczy]], [[Poznań Główny|Poznania]] i [[Zbąszyń|Zbąszynia]]{{Odn|Lijewska|5=1964|s=108}}. Do 1945 roku Gorzów był również znaczącym ośrodkiem przemysłowym w regionie [[Ziemia lubuska|ziemi lubuskiej]], skupiając zakłady z branż: metalowej, włókienniczej, drzewnej, papierniczej, obuwniczej, ceramicznej, farmaceutycznej oraz rolno-spożywczej{{odn|Linkiewicz|1970|s=23}}. Przemysł miał głównie znaczenie lokalne i nie odgrywał istotnej roli w gospodarce III Rzeszy{{odn|Linkiewicz|1970|s=23}}. Do kluczowych zakładów przemysłowych w Gorzowie należały m.in. [[Fabryka Pauckscha|fabryka maszyn i odlewnia żeliwa]] {{J|de|[[Hermann Paucksch|Hermanna Pauckscha]]}}, kuźnia mechaniczna {{J|de|Stoeckerta}}, fabryka forniru Vallentina oraz tartaki J. {{J|de|Treischela}} i F. {{J|de|Enderleina}}. Większość z tych zakładów, powstałych w XIX wieku, korzystała jednak z przestarzałego parku maszynowego. Na terenie miasta w roku 1936 rozpoczęto budowę nowoczesnej fabryki chemicznej należącej do koncernu [[IG Farben]]industrie{{odn|Linkiewicz|1970|s=23}}{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. Dzięki swojemu położeniu Gorzów pełnił funkcję ważnej bazy [[Żegluga śródlądowa|żeglugi śródlądowej]], posiadając [[Port rzeczny w Gorzowie|port rzeczny]] z nabrzeżem o długości pół kilometra. Port wyposażony był w parowe i elektryczne dźwigi, transportery oraz inne urządzenia przeładunkowe. Służył m.in. fabryce chemicznej IG Farbenindustrie i przędzalni Maxa Bahra. Z portu eksportowano produkty przemysłowe, takie jak maszyny rolnicze, kotły parowe, odlewy żeliwne oraz wyroby z drutu{{odn|Linkiewicz|1970|s=23}}. Podobnie jak w przypadku kolei jego znaczenie po 1918 roku jako portu rzecznego uległa ograniczeniu przez przecięcie granicą dróg wodnych do Poznania i Bydgoszczy. W rezultacie zmniejszyły się znacznie obroty towarowe i ruch statków w porcie{{Odn|Lijewska|5=1964|s=108}}.  

W dziedzinie przemysłu skutki wojny zaznaczyły się dopiero po roku 1925, głównie w ograniczeniu liczby zatrudnionych i liczby zakładów{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}. Nowe zakłady nie powstawały prawie wcale. Jedynym ważniejszym wydarzeniem było rozpoczęcie w r. 1936 budowy fabryki chemicznej koncernu IG Farbenindustrie. W porównaniu z okresem przedwojennym struktura branżowa przemysłu nie uległa zmianie, zyskał tylko na znaczeniu przemysł skórzany{{Odn|Lijewska|5=1964|s=104}}.  

=== Gorzów w czasie wojny ===
Od [[28 sierpnia]] [[1939]] roku, na cztery dni przed rozpoczęciem wojny, wprowadzono w Gorzowie [[Zaopatrzenie kartkowe|kartki na podstawowe artykuły spożywcze]]{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=18}}. Były one gotowe do już od  roku 1937, kiedy to zostały wydrukowane{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=18}}. Miasto znajdowało się w strefie działań wojennych jedynie na początku oraz pod koniec II wojny światowej. Mieszkańcy miasta w zasadzie nie doświadczyli bezpośrednich skutków sąsiedztwa frontu. Dopiero po wkroczeniu wojsk radzieckich ludność Gorzowa miała do czynienia z realnymi skutkami wojny{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=18}}.  

W [[Kampania wrześniowa|wrześniu 1939]] roku wojsko niemieckie wyjeżdżało i maszerowało z [[Koszary w Gorzowie|koszar wojskowych w Gorzowie]], a na pojazdach mechanicznych widniały napisy takie jak {{J|de|Zu Weihnachten auf Wiedersehen|kursywa=tak}}. Mieszkańcy Gorzowa witali żołnierzy, obdarowując ich kwiatami, papierosami i innymi drobiazgami{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=17}}. W tym czasie, jak informowała [[Sicherheitsdienst|Służba Bezpieczeństwa Rzeszy]] (SD), budynki mieszkalne i publiczne były udekorowane licznymi [[Flaga III Rzeszy|flagami ze swastyką]]. Kilka dni po zakończeniu [[Kampania wrześniowa|kampanii wrześniowej]], w kinach na terenach przygranicznych wyświetlano pełnometrażowy film dokumentalny {{J|de|Feldzug in Polen|kursywa=tak}} (Kampania w Polsce). Z kolei {{J|de|Sicherheitsdienst}} w swoich raportach odnotowywał, że w niemal wszystkich kinach podczas szczególnie drastycznych scen dochodziło do spontanicznych oklasków{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=17}}.  

Podczas II wojny światowej Gorzów pełnił rolę zaplecza gospodarczego dla Niemiec. Zgodnie z decyzją {{link-interwiki|Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy|Q=Q530845|tekst=Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Rzeszy}} z [[2 maja]] [[1941]] roku, miasto, ze względu na swoje dogodne położenie, strukturę gospodarczą oraz sprawnie działającą obronę przeciwlotniczą, nie było przeznaczone do [[Ewakuacja|ewakuacji]] w razie [[Nalot lotniczy|nalotów]]. Zamiast tego miało służyć jako miejsce schronienia dla ludności z zagrożonych rejonów Niemiec{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19}}. Opracowano plan dokwaterowania, który przewidywał przyjęcie dodatkowych 3275 osób, a przy większym zagęszczeniu nawet 5175 osób{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19}}. Po nalotach bombowych w [[1943]] roku, z [[Berlina]] i [[Hamburg]]a na teren {{link-interwiki|okręgu Brandenburg|Q=Q27891207}} (obejmujący również [[Frankfurt nad Odrą]] i [[Poczdam]]) przesiedlono około 197 000 osób z Berlina i 15 000 z Hamburga. W Gorzowie akcją zakwaterowania ludności kierowało Kreisleitung NSDAP-Amt für Volkswohlfahrt{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19}}. [[5 sierpnia]] [[1943]] roku kierownictwo NSDAP w Gorzowie nakazało lokalnym grupom przygotowanie się do przyjęcia [[Przesiedleniec|przesiedleńców]] i organizowania dla nich kwater. W działania te zaangażowane były hitlerowskie organizacje młodzieżowe, takie jak [[Hitlerjugend]],  [[Bund Deutscher Mädel]], [[Jungmädelbund]], [[Deutsches Jungvolk|Jungvolk]], a także {{link-interwiki|Nationalsozialistische Volkswohlfahrt|Q=Q290410|tekst=Narodowo-Socjalistyczna Organizacja Opieki Społecznej}} (NSV). Do [[14 września]] 1943 roku w Gorzowie zakwaterowano 5204 osoby{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19}}. Na mocy decyzji {{link-interwiki|Ministerstwo Nauki, Wychowania i Oświaty Rzeszy|Q=Q476299|tekst=Ministerstwa Nauki, Wychowania i Oświaty Rzeszy}} z [[14 września]] [[1943]] r. przesiedleńców umieszczano również w budynkach gorzowskich szkół, które mogły pomieścić łącznie 3600 osób{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19}}. W placówce {{J|de|Mädchen Volksschule III}} (dzisiaj jest to IV Liceum Ogólnokształcące) zakwaterowano młodzież z berlińskich szkół średnich{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19}}. Plany zakładały także przeniesienie części biur [[Oberkommando der Wehrmacht|Naczelnego Dowództwa]] [[Wehrmacht]]u do Gorzowa i przygotowanie 50 pomieszczeń na potrzeby administracji wojskowej{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=19-20}}. Na zakwaterowanie osób ewakuowanych z zagrożonych miast Rzeszy przeznaczono również restauracje, sale wystawowe, gimnastyczne oraz inne obiekty. Również wille w Gorzowie miały być udostępniane przesiedleńcom, a sprzeciw właścicieli skutkował przymusem oraz grzywną w wysokości 150 marek. Często dochodziło do konfliktów między miejscową ludnością a przybyszami z innych regionów Niemiec{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=20}}.  

W miarę pogarszania się sytuacji na [[Front wschodni (II wojna światowa)|froncie wschodnim]] nastroje mieszkańców przedwojennego Gorzowa ulegały zmianie. Wpływały na to m.in. problemy z zaopatrzeniem w żywność w latach 1943-44. Od 10 stycznia 1944 roku miejskie kuchnie nie mogły wydawać posiłków z powodu braku ziemniaków. W mieście pojawiały się ulotki podważające sens prowadzenia wojny przez reżim hitlerowski, a 17 stycznia 1944 roku na bramie przy dzisiejszej ul. Walczaka zawieszono plakat z hasłem „Michel, nadchodzą nowe czasy” (Michel es kommt anders). Od 20 grudnia 1944 roku policja w Gorzowie nasiliła kontrole osób podejrzanych o działalność antypaństwową, monitorując korespondencję mieszkańców z żołnierzami na froncie wschodnim i ich rodzinami{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=20}}. W okresie świąt Bożego Narodzenia władze hitlerowskie starały się podtrzymywać morale społeczeństwa, wysyłając rodzinom poległych i rannych żołnierzy kartki świąteczne, kalendarze i paczki. Jeszcze 21 grudnia 1944 roku próbowano przekonywać mieszkańców o możliwości zwycięstwa, rozpoczynając uroczystości słowami: „Niech się palą świece na cześć naszej ojczyzny i naszego zwycięstwa” ({{J|de|Die Lichter sollen brennen für unser Vaterland - Deutschland und unseren Sieg}}){{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=20}}. Propaganda niemiecka nieustannie przekonywała mieszkańców ówczesnego Gorzowa o możliwości obrony miasta przed nadciągającą [[Armia Czerwona|Armią Czerwoną]]{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=21}}. Osoby planujące wcześniejszą ewakuację były zastraszane, jeśli próbowały wysłać swoje rodziny w głąb Niemiec. Jeszcze [[27 stycznia]] [[1945]] roku takie postępowanie było kontynuowane. Pomimo tego część ludności opuściła miasto w sposób chaotyczny i niezorganizowany. W gorzowskich wsiach nie przeprowadzono żadnej zorganizowanej ewakuacji ludności niemieckiej. Mieszkańcy czekali na tzw. {{J|de|Trockbefehl}} (rozkaz wyjazdu), który jednak nigdy nie został wydany. W ostatniej chwili wydano rozkaz: „Każdy może robić, co chce.” ({{J|de|Jeder kann machen, was er will|kursywa=tak}}){{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=21}}.

1 kwietnia 1941 r. miasto zajmowało powierzchnię około 4 680 ha (46,8 km²) i liczyło 46 558 mieszkańców{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=127}}. W jego granicach znajdowało się 3 159 budynków mieszkalnych, w których mieściło się 14 748 mieszkań{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=127}}.

==== Obrona i zdobycie miasta ====
Za obronę Gorzowa przed wojskami radzieckimi odpowiadał {{J|de|[[Stabsleiter]]}} {{J|de|[[Obersturmbannführer]]}} {{J|de|Hildebrandt}}, który już [[19 października]] [[1944]] roku zorganizował w mieście {{J|de|[[Volkssturm]]}}. Od [[24 stycznia]] 1945 roku władze niemieckie rozpoczęły przygotowania do obrony, tworząc dwa punkty oporu: w rejonie {{J|de|Friedebergerstrasse}} (obecnie ul. Walczaka) oraz przy moście na Warcie{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=21}}. W Gorzowie znajdował się [[garnizon]], jednak jego rola w obronie miasta była marginalna{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=21}}.  [[25 stycznia]] 1945 roku, w celu wzmocnienia obrony miasta, przybył oficer Walter Neumann z 4. Brygadą Narciarską (  4. {{J|de|Ski-Jäger Bataillon}}). Jego kompania rezerwowa miała bronić Gorzowa w rejonie tzw. Obrabunkrów. Do obrony [[Rejon umocniony|rejonu umocnionego]] [[Rejon umocniony Odra-Warta-Obra|Odra-Warta-Obra]] wyznaczone zostały dwie dywizje zapasowe{{odn|Linkiewicz|1970|s=19}}. W Gorzowie, złożona z różnych jednostek grupa bojowa, pod dowództwem majora [[Gerhard Kegler|Keglera]] prowadziła obronę na linii rzek Warty i Noteci{{odn|Linkiewicz|1970|s=19}}.   

[[Operacja wiślańsko-odrzańska|Operacja wojskowa Wisła-Odra]], mająca na celu wyzwolenie [[Ziemia lubuska|Ziemi Lubuskiej]] i Gorzowa Wielkopolskiego, rozpoczęła się [[14 stycznia]] [[1945]] roku. Była częścią zimowej ofensywy [[Armia Czerwona|armii radzieckiej]] w 1945 roku, a główną rolę w tej operacji odegrały wojska [[1 Front Białoruski|1 Frontu Białoruskiego]], dowodzone przez [[Gieorgij Żukow|marszałka Żukowa]], które miały za zadanie przeprowadzić uderzenie na kierunek [[Łódź]], [[Poznań]] i [[Frankfurt nad Odrą]]{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=120}}. Dowództwo radzieckie zleciło 1 Frontowi Białoruskiemu zadanie przyspieszenia dotarcia wojsk nad Odrę oraz pokonania pośrednich linii obronnych przeciwnika w trakcie marszu{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=121}}. 1 Front Białoruski miał skoncentrować swoje działania na kierunku Poznania, osiągnąć linię Poznań-Bydgoszcz oraz dotrzeć nad Odrę najpóźniej do [[30 stycznia]] [[1945]] roku{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=121}}. 18 stycznia wojska 1 Frontu Białoruskiego rozpoczęły intensywny pościg w kierunku warszawsko-poznańskim, przełamując z marszu drugą i trzecią linię obrony przeciwnika{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=122}}. Charakterystycznym elementem działań 1 Frontu Białoruskiego, podobnie jak całej zimowej ofensywy Armii Radzieckiej, był dynamiczny i nieprzerwany pościg{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=122}}. W dalszej fazie operacji, po przełamaniu oporu nieprzyjaciela na podejściach do czwartej linii obrony – tzw. rubieży poznańskiej – wojska 1 Frontu Białoruskiego pokonały w ciągu dwóch dni około 140 km, docierając tam 22 stycznia. [[26 stycznia]] 1945 roku pierwsze jednostki 1 Frontu Białoruskiego dotarły na przedpola Ziemi Lubuskiej, zbliżając się do Wału Pomorskiego{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=122}}. Obie armie, [[2 Gwardyjska Armia Pancerna]] i [[5 Armia Uderzeniowa]], niemal równocześnie osiągnęły przedpola Wału Pomorskiego w rejonie tworzącym łuk wyznaczony przez Drawę i Noteć – obszar trudny do obrony. Działając wspólnie, wojska te rozpoczęły z marszu natarcie i 28 stycznia, po ciężkich walkach, przełamały pozycje Wału Pomorskiego. Podczas gdy prawe skrzydło 1 Frontu Białoruskiego walczyło o Wał Pomorski, lewe skrzydło podjęło ofensywę na umocnienia [[Międzyrzecki Rejon Umocniony|Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego]]. W skład tego zgrupowania wchodziły [[8 Gwardyjska Armia Ogólnowojskowa|8 Gwardyjska Armia]] [[Wasilij Czujkow|generała Czujkowa]], [[1 Gwardyjska Armia Pancerna]] [[Michaił Katukow|generała Katukowa]], [[69 Armia (ZSRR)|69 Armia]] [[Władimir Kołpakczi|generała Kołpakcziego]] oraz [[33 Armia (ZSRR)|33 Armia]] generała [[Wiaczesław Cwietajew|Cwietajewa]]{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=123}}.  [[5 Armia Uderzeniowa]] dowodzona przez generała Bierzarina, po przełamaniu Wału Pomorskiego w okolicach Drezdenka, rozszerzyła wywalczony przełom w stronę [[Santok]]a. [[29 stycznia]] stosując manewr okrążający, zbliżyła się do Gorzowa od strony północnej i południowej{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=124}}.   

W nocy z [[29 stycznia|29]] na [[30 stycznia]] czołowe oddziały brygady dowodzonej przez [[Iosif Gusakowski|pułkownika Gusakowskiego]] jako pierwsze w marszu na Berlin przełamały umocnienia linii obronnych w [[Międzyrzecki Rejon Umocniony|międzyrzeckim rejonie obronnym]]. 30 stycznia [[5 Armia Uderzeniowa]] [[Nikołaj Bierzarin|generała Bierzarina]], po pokonaniu oporu w [[Kotlina Gorzowska|Kotlinie Gorzowskiej]], przeprawiła się przez [[Noteć]] i lewym skrzydłem dotarła na północno-wschodnie przedpola Gorzowa. Gorzów Wielkopolski był jednym z kluczowych punktów oporu na linii Warty. Zarówno pierścień fortyfikacji wokół miasta, jak i ono samo, były częścią systemu obronnego [[Wał Pomorski|Wału Pomorskiego]] i stanowiły najdalej na południe wysunięty element tego systemu{{odn|Linkiewicz|1970|s=20}}{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. Miasto pełniło także funkcję północnej blokady międzyrzeckiego rejonu umocnionego{{odn|Linkiewicz|1970|s=20}}. Około 10 km na wschód od miasta znajdował się punkt połączenia Wału Pomorskiego z Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym. Linia obronna w tym rejonie zaczynała się w Santoku i biegła wzdłuż prawego brzegu Warty. To strategiczne położenie Gorzowa wpłynęło na decyzję generała Bierzarina o zastosowaniu manewru oskrzydlającego, co umożliwiło skuteczne przeprowadzenie działań ofensywnych{{odn|Linkiewicz|1970|s=20}}, oraz miało to zminimalizować straty w ludziach i sprzęcie{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. Oddziały 5 Armii Uderzeniowej, po przekroczeniu Wału Pomorskiego w rejonie Drezdenka i Santoka oraz zdobyciu Strzelec Krajeńskich, ruszyły na południe, przełamując pierścień umocnień i wkraczając do miasta od północy. Równocześnie inne oddziały tej armii, prowadząc natarcie w rejonie Santoka i Skwierzyny, zdołały przełamać Międzyrzecki Rejon Umocniony i wkroczyły do miasta od południa, pokonując opór przeciwnika{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. Piechota wspierana przez czołgi wdarła się do miasta z kierunku północnego i południowego{{odn|Linkiewicz|1970|s=21}}. Walki w samym Gorzowie, pomimo ukształtowania terenu spowalniającego natarcie, były krótkie{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. Oddziały 5 Armii Uderzeniowej szybko opanowały przedmieścia i przystąpiły do eliminacji garnizonu gorzowskiego, który próbował bronić się w okrążeniu{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. Zdając sobie sprawę z braku możliwości utrzymania miasta, Neumann wycofał swoje oddziały i czołgi w kierunku Kostrzyna nad Odrą{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=21}}. Niemcy, widząc beznadziejną sytuację [[30 stycznia]] 1945 około godz. 18 wysadzili most na Warcie{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. Już pół godziny później radzieckie wojska przekroczyły zamarzniętą rzekę pieszo i wkroczyły do Gorzowa{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. Zniszczeniu uległ również most kolejowy, a ostatnie pociągi opuściły [[Gorzów Wielkopolski Towarowy|dworzec towarowy]] około godziny 20:30. Wkraczające od północy i wschodu oddziały [[5 Armia Uderzeniowa|5 Armii Uderzeniowej]] [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] gen. płk. [[Nikołaj Bierzarin|Nikołaja Bierzarina]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://gorzowwielkopolski.naszemiasto.pl/ile-osob-zginelo-w-katastrofie-pociagu-czyli-historia/ar/c5-9110069 |tytuł = Ile osób zginęło w katastrofie pociągu, czyli historia Gorzowa i regionu rocznikiem pisana |nazwisko = Miłkowski |imię = Jarosław |data = 2022-11-29 |data dostępu = 2023-01-29}}</ref> począwszy od 30 stycznia 1945 r. spaliły [[Stare Miasto w Gorzowie|Stare Miasto]] (Śródmieście Gorzowa uległo zniszczeniu w około 60%)<ref name="gwnm">{{Cytuj stronę |url = https://gorzowwielkopolski.naszemiasto.pl/przyszlosc-miasta-byla-budowana-na-przeszlosci-czyli-jak/ar/c5-9187661 |tytuł = Przyszłość miasta była budowana na przeszłości, czyli jak Gorzów się z Niemcami pojednał |nazwisko = Miłkowski |imię = Jarosław |data = 2023-01-28 |data dostępu = 2023-01-29}}</ref>, dokonując też gwałtów na kilku tysiącach niemieckich kobiet (są to dane szacunkowe opracowane na podstawie wielu publikacji)<ref name="tabularasamagazin">{{Cytuj stronę |url = https://www.tabularasamagazin.de/vergewaltigungen-durch-die-rote-armee-waren-die-opfer-selbst-schuld/ |tytuł = Vergewaltigungen durch die „Rote Armee” – Waren die Opfer selbst schuld? |opublikowany = www.tabularasamagazin.de |data dostępu = 2022-07-11}}</ref><ref name="bundestag">{{Cytuj stronę |url = https://www.bundestag.de/resource/blob/872014/6f0f8229e73376473c576aa0aba143b2/WD-1-023-21-pdf-data.pdf |tytuł = Vergewaltigungen von Frauen im Zweiten Weltkrieg. Ausgewählte Literatur zu Schätzungen der Anzahl |opublikowany = www.bundestag.de |data dostępu = 2022-07-11}}</ref> spośród około 30 tys. jego mieszkańców, którzy znajdowali się w jego granicach w chwili przejścia frontu<ref name="gwnm" />. W trakcie zażartych walk ulicznych, pod nieustannym ostrzałem, oddziały 5 Armii przebijały się w stronę centrum{{odn|Linkiewicz|1970|s=21}}. Garnizon Gorzowa Wielkopolskiego, mimo prób obrony w okrążeniu, został pokonany. '''31 stycznia 1945 roku miasto zostało zdobyte'''{{odn|Linkiewicz|1970|s=21}}. Na przedmieściach pozostały niewielkie oddziały niemieckie, które zabezpieczały odwrót. W trakcie obrony miasta zginęło 17 członków {{J|de|Volkssturmu}}, którzy próbowali powstrzymać natarcie w rejonie kanału mostowego na [[Zawarcie|Zawarciu]]{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. 

Jednak walki o Gorzów nie zakończyły się na tym etapie. W pierwszych dniach lutego, mimo strategicznie beznadziejnej sytuacji Niemiec, dowództwo niemieckie podjęło próbę odbicia miasta{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. Zmodyfikowany plan generała Guderiana zakładał odzyskanie części umocnień Wału Pomorskiego i Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, traktując to jako kluczowy element działań mających na celu zatrzymanie natarcia 1 Frontu Białoruskiego i stabilizację frontu w kierunku warszawsko-berlińskim{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=125}}. 16 lutego z niemieckiego rejonu koncentracji [[Grupa Armii Wisła|Grupy Armii Wisła]] wyruszyła do przeciwnatarcia [[3 Armia Pancerna (III Rzesza)|3 Armia Pancerna]] pod dowództwem generała pułkownika [[Erhard Raus|Rausa]], kierując się w stronę [[Barlinek|Barlinka Wielkopolskiego]]. Udało się jej osiągnąć 10 km głębokości od podstawy operacyjnej. Jednak już 18 lutego niemieckie przeciwnatarcie zostało całkowicie zniweczone przez przeważające siły liczebne i techniczne wojsk radzieckich{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=126}}. Była to ostatnia desperacka próba niemieckiego dowództwa, mająca na celu za wszelką cenę opanowanie sytuacji strategicznej w rejonie Gorzowa oraz zakłócenie radzieckiej ofensywy Wisła-Odra{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=126}}. 

Podczas przejmowania miasta przez Armię Czerwoną nie doszło do większych zniszczeń infrastruktury ani zasobów materialnych w wyniku działań bojowych, choć radzieccy żołnierze ostrzeliwali budynki z broni maszynowej{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. Niemieckie władze zdawały sobie sprawę z trudnej sytuacji na froncie wschodnim i zbliżania się wojsk radzieckich, jednak mieszkańców Gorzowa nie informowano o prawdziwym stanie rzeczy{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. Jeszcze 29 stycznia podawano komunikaty o skutecznej obronie miasta, choć tylko nieliczni mieli dostęp do rzeczywistych informacji. Podobna dezinformacja była powszechna wzdłuż całej granicy polsko-niemieckiej, gdzie ostrzeżenia przed nadchodzącym zagrożeniem pojawiały się na 1-2 dni przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Władze niemieckie nie spodziewały się tak szybkiego upadku miasta{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. Do [[29 stycznia]] 1945 roku zakłady pracy funkcjonowały normalnie, sklepy były otwarte, działały banki, poczta oraz dostawcy prądu, wody i gazu. Wydawano żywnościowe kartki na luty, a lokalna gazeta "{{J|de|General-Anzeiger}}" ukazała się jeszcze w ograniczonym nakładzie. Rano [[30 stycznia]] sprzedawano bilety kolejowe, a w fabryce [[IG Farben]] (później [[Zakłady Włókien Chemicznych Stilon|Stilon]]) wygaszono piec{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}. W tym samym czasie przez miasto przemieszczały się resztki oddziałów Wehrmachtu wycofujące się na zachód. Stałym mieszkańcom miasta zakazano jego opuszczania, a rozkaz ten odwołano dopiero rankiem 30 stycznia{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=22}}.  

Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] Niemcy utworzyli w mieście 9 obozów [[Roboty przymusowe w III Rzeszy|pracy przymusowej]] oraz 4 pododdziały robocze obozu jenieckiego [[Stalag III C]], w których przetrzymywano jeńców francuskich, włoskich i radzieckich<ref name="pwn" />. Dokładna liczba Polaków przebywających w mieście podczas okupacji pozostaje trudna do ustalenia, jednak szacuje się, że około 800 polskich jeńców wojennych było zatrudnionych w miejscowym przemyśle{{odn|Linkiewicz|1970|s=23}}.

=== Miasto po II wojnie światowej ===
==== Zniszczenia ====
Podczas II wojny światowej Gorzów doznał znacznych zniszczeń, które wynikały głównie wskutek długotrwałych [[pożar]]ów, a nie bezpośrednich działań wojennych{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=127}}. Pożary wybuchły po [[31 stycznia]] [[1945]] roku i trwały do połowy lutego, niszcząc budynki mieszkalne, administracyjne oraz zakłady pracy, zwłaszcza w centrum miasta, a brak sił gaśniczych i wody pogłębił katastrofę{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}. Palące miasto pozostawiono bez interwencji, co sprawiło, że większość pożarów wygasła samoistnie{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=23}}{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=128}}. Bombardowania lotnictwa radzieckiego, które poprzedziły walki o miasto, zniszczyły część budynków, ale prawdziwe zniszczenia spowodowało zastosowanie przez Niemców tzw. [[Taktyka spalonej ziemi|taktyki spalonej ziemi]] przy wycofywaniu się{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=128}}. Osadnicy którzy dotarli do miasta [[3 lutego]] relacjonowali, że miasto wciąż płonęło{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}. Pożary zniszczyły niemal całe śródmieście, w tym ulice Sikorskiego, Dąbrowskiego i Walczaka{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=128}}. Dodatkowe zniszczenia po wyzwoleniu, w lutym 1945 roku, spowodowały bombardowania Luftwaffe oraz działalność dywersyjna rozbitych oddziałów Wehrmachtu i Waffen-SS{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=128}}. Straty obejmowały 1123 budynki mieszkalne, co stanowiło 35,5% całkowitego zasobu mieszkaniowego{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=128}}. Poza domami mieszkalnymi zniszczeniu uległy również liczne budynki użyteczności publicznej, w tym muzeum krajowe i archiwum, co było szczególnie dotkliwe z powodu utraty cennych zbiorów dokumentalnych i historycznych{{odn|Linkiewicz|1970|s=24}}. 

W wyniku działań wojennych przemysł Gorzowa poniósł straty  sięgające 50-60% stanu sprzed 1945 roku{{odn|Linkiewicz|1970|s=29}}. Wśród zakładów przemysłu drzewnego, papierniczego i ceramicznego zniszczeniu uległy: fabryka sklejki i forniru Vallentin, fabryka torebek i wyrobów papierniczych przy dzisiejszej ulicy Sikorskiego oraz wapienniki zlokalizowane przy obecnej ulicy Cegielnianej. Pożar niemal doszczętnie strawił fabrykę obuwia oraz dwie cegielnie znajdujące się przy obecnej ulicy Warszawskiej. Straty dotknęły także przemysł farmaceutyczny – zakłady produkujące szczepionki i surowice, które w czasie wojny specjalizowały się głównie w wytwarzaniu preparatów przeciw tężcowi, gangrenie oraz zakażeniom ran. Rzeźnia gorzowska, będąca nowoczesnym, zmechanizowanym przedstawicielem przemysłu rolno-spożywczego i największym tego typu obiektem na Ziemi Lubuskiej, została niemal całkowicie zniszczona. Zrujnowano również magazyny zbożowe przy dzisiejszych ulicach Spichrzowej i Grobli{{odn|Linkiewicz|1970|s=29}}. W 80%  uszkodzona została infrastruktura komunalna miasta: wodociągi, gazownia oraz elektrownie. Sieć wodociągowa oraz kanalizacyjna (sanitarna i deszczowa) zniszczona została w 80%{{odn|Frąckowiak-Skrobała|s=132|5=1964}}. Gazownia miejska poniosła znaczne straty – piecownia została zniszczona w 80%, a pozostałe budynki w 35%. Uszkodzeniu uległa także sieć gazowa o długości ponad 63 km, a wysadzenie rurociągu wraz z mostem kolejowym na Warcie spowodowało długotrwałe przerwy w dostawie gazu do lewobrzeżnych dzielnic miasta{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=132}}. Elektrownia fabryki maszyn Jaehne oraz elektrownia wodna w Bledzewie doznały drobnych uszkodzeń. Budynki elektrowni w Gorzowie były częściowo zniszczone, a wszystkie zespoły turbin parowych oraz maszyny tłokowe z generatorami były unieruchomione i miały liczne poważne awarie{{odn|Frąckowiak-Skrobała|s=133|5=1964}}. W styczniu 1945 roku Niemcy zdemontowali dźwigi portowe oraz inne urządzenia w porcie, a sprzęt ten, oraz tabor rzeczny, został wywieziony do Niemiec. Dalszych zniszczeń dokonały walki w mieście. Bombardowania spowodowały zatopienie jednostek pływających i zatarasowanie koryta rzeki, a portowe nabrzeża zostały zniszczone przez wysadzone mosty. W rezultacie cały obszar portu nie nadawał się do użytku{{odn|Frąckowiak-Skrobała|s=132|5=1964}}.

W wyniku działań wojennych z [[31 stycznia]] 1945 roku doszczętnie spłonął główny dworzec kolejowy, a linie kolejowe oraz urządzenia odpowiedzialne za bezpieczeństwo ruchu pociągów uległy poważnym uszkodzeniom{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=130}}. Wysadzono również most kolejowy nad Wartą oraz żelbetowy most przeznaczony dla ruchu kołowego i pieszego, co doprowadziło do całkowitego zerwania połączeń kolejowych, drogowych i pieszych między lewobrzeżnymi dzielnicami miasta a prawobrzeżnym centrum{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=130}}. Znacznym zniszczeniom uległy budynki publiczne, w tym główna poczta przy dzisiejszej ulicy Marchlewskiego, stacja radiofonii przewodowej oraz, w niewielkim stopniu, miejski szpital przy ulicy Warszawskiej{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=130}}. Kompletnie zniszczone zostały natomiast budynki muzeum krajowego i archiwum, które straciły większość swoich zbiorów{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=131}}. Śródmiejska dzielnica handlowa Gorzowa legła w gruzach, poważne szkody poniosły także obiekty instytutu higieny, zakładów badawczo-doświadczalnych rolnictwa, a także liczne kościoły, szkoły, kina oraz niektóre obiekty sportowe{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=131}}.

Znacznym zniszczeniom uległy arterie komunikacyjne miasta, zwłaszcza trasa poznańsko-berlińska. Około 20 km dróg betonowych i bitumicznych zostało uszkodzonych przez bomby i pociski, a ulice zatarasowały gruzy, przewrócone latarnie i maszty sieci tramwajowej oraz trolejbusowej.

Sieć napowietrzna komunikacji miejskiej została prawie całkowicie zniszczona, a pozostałe wozy tramwajowe były uszkodzone{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=131}}. Tabor autobusowy wykorzystano na początku stycznia 1945 roku do ewakuacji mieszkańców Gorzowa za Odrę, gdzie pozostały{{odn|Frąckowiak-Skrobała|5=1964|s=131}}. 

=== Objęcie miasta ===
W pierwszych miesiącach 1945 roku miasto było opustoszałe, pozbawione dostępu do wody, elektryczności, gazu i komunikacji{{odn|Linkiewicz|1970|s=29}}. Po zdobyciu Gorzowa władze administracyjne objęła radziecka [[komendatura wojenna]]. Pierwszym komendantem wojennym miasta był radziecki dowódca płk [[Josif Dragun]]{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=23}}. Przy niej powołano tymczasowy samorząd złożony z miejscowych Niemców, który wspierał radzieckie władze w przeprowadzaniu [[spis ludności|spisu ludności]] niemieckiej pozostałej w mieście. Szacuje się, że [[1 czerwca]] [[1945]] roku w Gorzowie mieszkało jeszcze 28 927 Niemców{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=23}}. Do czasu ewakuacji za Odrę pracowali oni w mieście i okolicznych majątkach, pozostających głównie pod kontrolą radziecką. Dzięki temu byli chronieni przed samosądami i mieli zapewnione minimalne racje żywnościowe. Pułkownik Dragun podejmował działania mające na celu ograniczenie samowoli wobec ludności niemieckiej. Surowo karano wszelkie próby naruszenia porządku, a samosądy były stanowczo zwalczane{{Odn|Nowakowska|Kraszewska|Skorupska-Raczyńska|5=2000|s=23}}. 

W marcu 1945 roku miasto przyjęło nazwę '''Gorzów nad Wartą''', a później dodano przymiotnik '''Wielkopolski'''. Pierwszymi polskimi osadnikami spoza miasta byli kolejarze, którzy przybyli tu 3 lutego 1945 roku z radzieckim transportem wojskowym z wielkopolskiego Wągrowca. 

[[Josif Dragun|Dragun]] władzę sprawował do 26 marca 1945, po czym przekazał ją polskiej administracji – pierwszemu prezydentowi miasta [[Piotr Wysocki (polityk)|Piotrowi Wysockiemu]]{{odn|Kucharski|1981}}. Równocześnie powołana została w Gorzowie delegatura poznańskiego urzędu wojewódzkiego, w celu zapewnienia sprawnej polskiej administracji na zachodnim pograniczu. Ludność niemiecką, która nie opuściła miasta przed nadejściem [[1 Front Białoruski|1 Frontu Białoruskiego]], [[Przesiedleniec|przesiedlono]]{{odn|Osmańczyk|1982}} do [[Radziecka strefa okupacyjna w Niemczech|radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech]]. Do Gorzowa przybywali jednocześnie liczni [[Polacy]] wysiedleni z [[Kresy Wschodnie|Kresów Wschodnich]]<ref>[http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/1,35207,5752898,Kresowianie_z_Gorzowa_chca_miec_swoje_muzeum.html Kresowianie z Gorzowa chcą mieć swoje muzeum], gazeta.pl/gorzow/, [dostęp 2009-06-07].</ref>. 

W okresie powojennym następował ponowny szybki rozwój miasta. Od 1945 do 1950 roku Gorzów Wielkopolski pełnił rolę głównego ośrodka administracyjnego zachodnich powiatów województwa poznańskiego. Jednocześnie w Gorzowie rozpoczęła działalność [[Podział administracyjny Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce (1944–1989)|administracja kościoła katolickiego]], obejmująca tereny północno-zachodniej Polski.

[[Plik:POL Gorzów Wielkopolski COA (do 1996).svg|mały|lewo|upright|Alternatywna wersja herbu miasta z okresu PRL]]
Od 1950 roku miasto należało do nowo utworzonego [[Województwo zielonogórskie (1950–1975)|województwa zielonogórskiego]]. Już w połowie lat 60 XX w. liczba ludności w mieście sięgnęła 50 tys. osób, przekraczając stan sprzed wojny. W końcu lat 60 XX wieku Gorzów Wielkopolski przeżył drugi w swych dziejach boom budowlany stając się miastem średniej wielkości, następuje dynamiczny rozwój przemysłu. W latach 70 XX w. powstały pierwsze publiczne placówki szkolnictwa wyższego. W 1975 r. stał się miastem wojewódzkim nowo utworzonego [[Województwo gorzowskie|województwa gorzowskiego]]. W 1979 r. urodziła się stutysięczna gorzowianka<ref name="100 000 gorzowianka">{{cytuj stronę |url = http://gorzow.turegion.pl |tytuł = Gorzów Wielkopolski w Turegion.pl |opublikowany = turegion.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20120414025116/http://gorzow.turegion.pl/ |zarchiwizowano = 2012-04-14 |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>. 19 lipca 1975 r. odsłonięto pomnik Polsko-Radzieckiego Braterstwa Broni<ref name="Sport i Turystyka 1988" />. W latach 80 XX w. wybudowany został nowoczesny [[szpital]] wojewódzki.

Po pacyfikacji przez ZOMO [[strajk]]u w Zakładach Mechanicznych „[[Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”|Ursus]]” 16 grudnia 1981 w Gorzowie powstała silna organizacja [[Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”|NSZZ „Solidarność”]]<ref name="zalozenie">{{cytuj stronę |url = http://www.solidarnosc.org.pl/gorzow/pl/article/show/category,12,id,41-.html |tytuł = NSZZ Solidarność Gorzów |autor = NSZZ Solidarność Gorzów |data dostępu = 2010-12-26}}</ref>. Pierwszym demokratycznie wybranym przewodniczącym Zarządu Regionu Gorzowskiego Solidarności został Edward Borowski (pełnił tę funkcję aż do śmierci 4 sierpnia 1987). Po wprowadzeniu [[Stan wojenny|stanu wojennego]] 13 grudnia 1981 zastrajkowały największe gorzowskie zakłady przemysłowe: ZWCh [[Zakłady Włókien Chemicznych Stilon|Stilon]], [[Silwana]], [[Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”|ZM Ursus]], [[Zremb Gorzów|Zremb]]. 16 grudnia 1981 [[Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej]] brutalnie rozbiły strajk w Ursusie. Solidarność w Gorzowie zeszła do podziemia. W 1982 rozpoczęto wydawanie biuletynu „Feniks” (do dziś organ ZR Gorzowskiego NSZZ Solidarność). W tym samym roku powstał w Gorzowie [[Młodzieżowy Ruch Oporu]] (MRO) zrzeszający antykomunistyczną młodzież gorzowskich szkół średnich. 31 sierpnia 1982, w drugą rocznicę podpisania [[Porozumienia sierpniowe|porozumień sierpniowych]], w centrum miasta miały miejsce wielogodzinne demonstracje solidarnościowe, nazwane później [[Wydarzenia gorzowskie|wydarzeniami gorzowskimi]]. W 1983 w miejsce MRO powstał [[Ruch Młodzieży Niezależnej]] (RMN). Pierwszym przewodniczącym RMN był [[Marek Rusakiewicz]]. RMN wydawał własne pismo podziemne „Szaniec” (łącznie w latach 1983–1989 ukazało się prawie 200 numerów) rozprowadzane wśród młodzieży szkół średnich. Wiosną 1989, z inspiracji Solidarności i RMN, odbyła się w Gorzowie Wielkopolskim kilkunastotysięczna manifestacja mieszkańców protestujących przeciwko planom budowy [[Elektrownia jądrowa|elektrowni jądrowej]] w niedalekim [[Klempicz]]u.

Od 1999 roku Gorzów Wielkopolski jest siedzibą [[Województwo lubuskie|wojewody lubuskiego]].

Miasto w 2007 roku obchodziło [[750-lecie Gorzowa Wielkopolskiego|jubileusz 750-lecia lokacji]] oraz od 2013 roku ma [[hejnał]] – skomponowany przez Jana Kupczyńskiego, który odtwarzany jest każdego dnia o godzinie 12:00 z budynku Urzędu Miasta, a także okolicznościowo podczas uroczystości miejskich<ref>{{Cytuj |tytuł = Hejnał Gorzowa Wielkopolskiego |data dostępu = 2020-10-05 |opublikowany = Multimedialna Encyklopedia Gorzowa |url = https://encyklopedia.wimbp.gorzow.pl/h/hejnal/hejnal_hejnal.html}}</ref>.

W 2016 roku w Gorzowie Wielkopolskim odkryto jedyne w Europie niemal kompletne szczątki prehistorycznego nosorożca [[Stephanorhinus]]a<ref>„Polityka” 29.2020 (3270) z dnia 14.07.2020; Nauka i cywilizacja; s. 56.</ref>.

=== Przynależność państwowa ===
Gorzów, jako osada i następnie miasto, był kolejno częścią:
* do 1252: [[Plik:Banner of the Kingdom of Poland.svg|22px]] [[Polska w okresie rozbicia dzielnicowego|Polski]]<ref name="pwn" />
** do 1252: [[Plik:Chorągiew ziemi poznańskiej.svg|22px]] [[Księstwo wielkopolskie|Księstwa wielkopolskiego]]
* 1252–1701: [[Plik:Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|22px]] [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Świętego Cesarstwa Rzymskiego]]
** 1252–1319: [[Plik:Flag of Brandenburg (1657-1701).svg|22px]] [[Marchia Brandenburska|Marchii Brandenburskiej]] 
** 1319–1325: [[Plik:Grunwald Słupsk i Szczecin.svg|22px]] [[Księstwo pomorskie|Księstwa pomorskiego]]<ref name="er" />
** 1325–1373: [[Plik:Flag of Brandenburg (1657-1701).svg|22px]] [[Marchia Brandenburska|Marchii Brandenburskiej]]
** 1373–1402: [[Plik:Flag of Bohemia.svg|22px]] [[Kraje Korony Czeskiej|Krajów Korony Czeskiej]]
** 1402–1454: [[Plik:Flag of the State of the Teutonic Order.svg|22px]] [[Zakon krzyżacki|Zakonu krzyżackiego]]
** 1454–1701: [[Plik:Flag of Brandenburg (1657-1701).svg|22px]] [[Marchia Brandenburska|Marchii Brandenburskiej]]
* 1701–1871: [[Plik:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|22px]] [[Królestwo Prus|Królestwa Prus]]
* 1871–1918: [[Plik:Flag of Germany (1867–1918).svg|22px]] [[Cesarstwo Niemieckie|Cesarstwa Niemieckiego]]
** 1892–1918: [[Plik:Flagge Preußen - Provinz Brandenburg.svg|22px]] [[Brandenburgia (prowincja)|prowincji Brandeburgii]]
* 1918–1933: [[Plik:Flag of Germany.svg|22px]] [[Republika Weimarska|Republiki Weimarskiej]]
* 1933–1945: {{Flaga|III Rzesza}} [[III Rzesza|III Rzeszy]]
* od 1945: {{Flaga|POL}} [[Polska|Polski]]

== Architektura i urbanistyka ==
{{Osobny artykuł|Zabytki w Gorzowie Wielkopolskim|Pomniki w Gorzowie Wielkopolskim}}

{{Galeria
| Nazwa = Zabudowa
| wielkość = 220|Plik:Widok z kozaczej góry BN.jpg|Widok z tzw. „Góry kozackiej” – [[Wzniesienie|wzniesienia]] w [[Park Zacisze (Gorzów Wielkopolski)|Parku Zacisze]], na Śródmieście i osiedle Staszica|Plik:Bulwar i mural z kasetą BN.jpg|Widok na bulwar nadwarciański z estakadą kolejową. W tle zabudowa Śródmieścia|Plik:Ul.Nadbrzeżna1.jpg|Willa Herzoga z 1900 roku przy ul. Nadbrzeżnej|Plik:Katedra i Titanic BN.jpg|Wielkomiejska część miasta, w tle [[Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|Katedra gorzowska]]|Plik:PL Gorzow StaryRynekNoc.JPG|Stary Rynek nocą|Plik:Deptak na Sikorskiego BN.jpg|Deptak wzdłuż ulicy Sikorskiego|Plik:Wełniany Rynek BN.jpg|Wełniany Rynek nocą|Plik:Kościół na Woskowej BN.jpg|Kościół Chrystusa Króla|Plik:Kwadrat BN.jpg|Nowe Miasto – Plac Nieznanego Żołnierza zwany "Kwadratem"|Plik:Łaźnia BN.jpg|Dawna Łaźnia miejska|Plik:Qubus BN.jpg|[[Qubus Hotel]] nocą|Plik:Śródmieście Wełniany Rynek BN.jpg|Widok na Śródmieście i ul. Wełniany Rynek. W tle Urząd Miasta.|Plik:Dom E.Jancarza.JPG|Modernistyczny dom w zabudowie bliźniaczej przy ul. Chodkiewicza|Plik:Gorzów Wielkopolski, Zawarcie.jpg|[[Zawarcie]], lewobrzeżna część miasta|Plik:Nowoczesny biurowiec Hawelańska 6 BN.jpg|Nowoczesny biurowiec przy ul. Hawelańskiej 6|Plik:Plac Grunwaldzki ŁK.jpg|Plac Grunwaldzki|Plik:Mury obronne BN.jpg|Mury obronne z XV w.
}}
{{Galeria
| Nazwa = Mosty
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:Gorzów Wielkopolski, Most Staromiejski - fotopolska.eu (225791).jpg|Most Staromiejski|Plik:Gorzów Wielkopolski, Most Lubuski.jpg|Most Lubuski|Plik:Gorzów Wielkopolski, most kolejowy (linia 367).jpg|Most kolejowy nad Wartą|Plik:Kanał ulgi.jpg|Most kolejowy nad Kanałem Ulgi}}

Układ historyczny Starego Miasta w ciągu ostatnich 50 lat uległ znacznemu przekształceniu ze względu na niemal całkowite jego zniszczenie w wyniku działań [[II wojna światowa|II wojny światowej]] oraz w sposób jego odbudowy w latach 60. XX w., który zignorował średniowieczną strukturę działek i dokonał zmian w układzie ulic. Zachowany został jedynie zewnętrzny, historyczny obrys Starego Miasta z fragmentami [[Mur obronny|murów obronnych]] oraz czytelność większości ulic. Natomiast charakter nowej [[Zabudowa|zabudowy]] – w większości mieszkaniowej wprowadzonej w jego obszar, nie nawiązał do historycznych wartości<ref>{{cytuj książkę |tytuł = Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Gorzowa Wlkp |url = http://bip.wrota.lubuskie.pl/umgorzow/system/obj/486_2_STDM_2009_tekst.pdf |wydawca = Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego |miejsce = Gorzów Wielkopolski |data = 2009-11-25 |strony = 54 |część = III |tytuł części = Diagnoza stanu istniejącego |rozdział = Wartości kulturowe |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>. Dużą wartość historyczną ma jednak kompleks Nowego Miasta – w większości kamienic z przełomu XIX i XX w., którego układ wpisany został do [[Rejestr zabytków (Polska)|rejestru zabytków]].

Obszar miasta rozdziela dolina rzeki Warty. W Gorzowie Wielkopolskim ponad Wartą wzniesiono 3 mosty drogowe: [[Most Staromiejski w Gorzowie Wielkopolskim|most Staromiejski]], [[most Lubuski]] i [[most w Wieprzycach]] oraz most kolejowy, natomiast nad [[Kanał Ulgi (Gorzów Wielkopolski)|Kanałem Ulgi]] – 2 mosty drogowe oraz most kolejowy. 

W mieście znajduje się również 10 mostów nad rzeką [[Kłodawka|Kłodawką]]<ref>Mosty przy ul. Owocowej, ul. Chodkiewicza, al. Odrodzenia, ul. Mickiewicza, ul. Borowskiego, ul. Dąbrowskiego, ul. Chrobrego, ul. Wybickiego, ul. Sikorskiego, ul. Składowej.</ref> oraz [[Kładka|kładki dla pieszych]]<ref>Kładka łącząca ul. Żwirki i Wigury z ul. Wyszyńskiego, kładka w Parku Wiosny Ludów.</ref>.

== Demografia ==
{{Osobny artykuł|Ludność Gorzowa Wielkopolskiego}}

Struktura demograficzna mieszkańców miasta według danych z 31 grudnia 2023 roku<ref>{{Cytuj stronę | url = https://bdl.stat.gov.pl/bdl/dane/teryt/tablica# | tytuł = Struktura demograficzna | data = 2023-12-31 | opublikowany = stat.gov.pl | język = pl | data dostępu = 2024-08-24}}</ref>:

{| class="wikitable" style="text-align:left"
! Opis
! Ogółem
! Mężczyźni
! Kobiety
|-
|align=right| Ogółem
|align=center| <sup>115 247</sup> (100%)
|align=center| <sup>54 163</sup> '''(47%)'''
|align=center| <sup>61 084</sup> '''(53%)'''
|-
|align=right| Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)
|align=center colspan=3| <sup>14 945</sup> '''(13%)'''
|-
|align=right| Wiek produkcyjny (mężczyźni 18–64 lata, kobiety 18–59 lat)
|align=center colspan=3| <sup>69 686</sup> '''(60,5%)'''
|-
|align=right| Wiek poprodukcyjny (mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej)
|align=center colspan=3| <sup>30 616</sup> '''(26,5%)'''
|}

Wykres liczby ludności miasta Gorzów Wielkopolski na przestrzeni ostatnich 4 stuleci:

<timeline>
ImageSize = width:750 height:350
PlotArea = left:50 right:20 top:25 bottom:30
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = late
Colors =
  id:linegrey2 value:gray(0.9)
  id:linegrey value:gray(0.7)
  id:cobar value:rgb(0.2,0.7,0.8)
  id:cobar2 value:rgb(0.6,0.9,0.6)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:130000
ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:linegrey
ScaleMinor = unit:year increment:2000 start:0 gridcolor:linegrey2
PlotData =
  color:cobar width:19 align:left
  bar:1577 from:0 till:3000
  bar:1711 from:0 till:4100
  bar:1750 from:0 till:5000
  bar:1786 from:0 till:6521
  bar:1834 from:0 till:10573
  bar:1861 from:0 till:16815
  bar:1880 from:0 till:23612
  bar:1900 from:0 till:33598
  bar:1914 from:0 till:40061
  bar:1918 from:0 till:33397
  bar:1939 from:0 till:48073
  bar:1946 from:0 till:19796
  bar:1965 from:0 till:67339
  bar:1985 from:0 till:115660
  bar:1999 color:cobar2 from:0 till:126406
  bar:2010 from:0 till:124575
  bar:2014 from:0 till:124274
  bar:2019 from:0 till:123691
  bar:2023 from:0 till:115247
PlotData=
  textcolor:black fontsize:S
  bar:1577 at: 3000 text: 3000 shift:(-11,5)
  bar:1711 at: 4100 text: 4100 shift:(-11,5)
  bar:1750 at: 5000 text: 5000 shift:(-11,5)
  bar:1786 at: 6521 text: 6521 shift:(-11,5)
  bar:1834 at: 10573 text: 10.573 shift:(-14,5)
  bar:1861 at: 16815 text: 16.815 shift:(-14,5)
  bar:1880 at: 23612 text: 23.612 shift:(-14,5)
  bar:1900 at: 33598 text: 33.598 shift:(-14,5)
  bar:1914 at: 40061 text: 40.061 shift:(-14,5)
  bar:1918 at: 33397 text: 33.397 shift:(-14,5)
  bar:1939 at: 48073 text: 48.073 shift:(-14,5)
  bar:1946 at: 19796 text: 19.796 shift:(-14,5)
  bar:1965 at: 67339 text: 67.339 shift:(-14,5)
  bar:1985 at: 115660 text: 115.660 shift:(-17,5)
  bar:1999 at: 126406 text: 126.406 shift:(-17,5)
  bar:2010 at: 125411 text: 124.575 shift:(-11,5)
  bar:2014 at: 124534 text: 124.274 shift:(-11,5)
  bar:2019 at: 123691 text: 123.691 shift:(-11,5)
  bar:2023 at: 115247 text: 115.247 shift:(-11,5)
</timeline>

Największą populację Gorzów Wielkopolski odnotował w 1999 roku – według danych [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] 126&nbsp;406 mieszkańców<ref>GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1999.</ref>. Według danych z 30 czerwca 2014 roku liczba mieszkańców kształtowała się na poziomie 124&nbsp;274 mieszkańców{{r|GUS-30-VI-2014}}<ref name="BDL">{{cytuj stronę |url = http://stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks |tytuł = Dane krótkookresowe ⇒ Ludność |praca = [[Bank Danych Lokalnych]] |opublikowany = [[Główny Urząd Statystyczny]] |data dostępu = 2015-06-02}}</ref>, pięć lat później odnotowano 123 691 mieszkańców<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Baza Demografia |data = 2020-04-25 |url = http://demografia.stat.gov.pl/bazademografia/Tables.aspx}}</ref>.

Według danych [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] z 31 grudnia 2023 roku miasto liczyło 115 247 mieszkańców<ref name="populacja2022" />, co lokuje je na 29. pozycji w kraju pod względem liczby ludności oraz na 36. pod względem powierzchni – 85,72 km²<ref>{{Cytuj |tytuł = Główny Urząd Statystyczny / Obszary tematyczne / Ludność / Ludność / Zgony według miesięcy |data dostępu = 2022-11-30 |opublikowany = stat.gov.pl |url = https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/teryt/tablica |język = pl}}</ref>.

== Gospodarka ==
W 2012 roku wydatki budżetu samorządu Gorzowa Wielkopolskiego wynosiły 420,9 mln zł, a dochody budżetu – 438,4 mln zł. Zadłużenie ([[dług publiczny]]) samorządu na koniec 2012 roku wynosiło 186,6 mln zł, co stanowiło 42,6% wysokości wykonywanych dochodów<ref name="RIO_JST_2012">{{Cytuj stronę |url = http://www.zielonagora.rio.gov.pl/strona.php?id=51 |tytuł = Analizy > Wykonanie budżetu przez lubuskie JST w roku 2012 (zestawienie tabelaryczne) PDF |opublikowany = Regionalna Izba Obrachunkowa w Zielonej Górze |strony = 24, 41 |data dostępu = 2014-10-10}}</ref>. 

Miasto Gorzów Wielkopolski dostała nagrodę jako [[Gmina Fair Play]] – w kategorii dużych miast w Polsce, w konkursie organizowanym przez Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową 2009 roku<ref>{{cytuj stronę |url = http://gmina.fairplay.pl/artykuly.php?id=178 |tytuł = Spis laureatów nagrody Gminy Fair Play |archiwum = https://web.archive.org/web/20140813095343/http://www.gmina.fairplay.pl/artykuly.php?id=178 |zarchiwizowano = 2014-08-13 |data dostępu = 2010-01-02}}</ref> 

W sierpniu 2014 roku [[stopa bezrobocia]] w mieście wynosiło 6,3%, a w powiecie gorzowskim 9,6%<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.gorzow.pup.info.pl/Urzad/Analizy-i-statystyki/Stopa-bezrobocia |tytuł = Stopa bezrobocia |opublikowany = Powiatowy Urząd Pracy w Gorzowie Wielkopolskim |archiwum = https://web.archive.org/web/20141205012939/http://www.gorzow.pup.info.pl/Urzad/Analizy-i-statystyki/Stopa-bezrobocia |zarchiwizowano = 2014-12-05 |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>.

=== Przemysł ===
[[Plik:ECG widok 2.jpg|mały|Widok na [[Elektrociepłownia Gorzów|Elektrociepłownię Gorzów]]]]
[[Plik:Gorzów Wielkopolski, ZWCH Stilon.jpg|mały|Dawny [[biurowiec]] [[Zakłady Włókien Chemicznych Stilon|ZWCh Stilonu]]]]
[[Plik:Stilon Agfa.jpg|thumb|Taśma magnetofonowa tzw. ''Stilonka'', produkowana w drugiej połowie XX w. przez ZWCh Stilon]]

Miasto jest ważnym ośrodkiem przemysłowym, którego początki sięgają czasów przedwojennych. Obecny jest przemysł chemiczny, energetyczny, elektroniczny, lekki, mechaniczny, farmaceutyczny, motoryzacyjny, metalowy, materiałów budowlanych i spożywczy<ref name=":0" />.

W latach 50. XX wieku zostały w Gorzowie Wielkopolskim uruchomione: [[Elektrociepłownia Gorzów]] (współcześnie zakład należący do [[PGE Polska Grupa Energetyczna|PGE]] Energia Ciepła S.A.), [[spółdzielnia mleczarska]] (współcześnie zakład należący do [[Spółdzielnia Mleczarska „Mlekpol” w Grajewie|SM „Mlekpol”]]), [[Zakłady Włókien Chemicznych Stilon]]<ref>Władysław Kurkiewicz „25 lat Polski Ludowej“ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 117</ref>, Gorzowskie Zakłady Przemysłu Jedwabniczego [[Silwana]], [[Gomad]], Zakład Napraw Taboru Kolejowego ([[Gorzów Wagony]]), Zakłady Mechaniczne [[Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”|„Ursus”]] oraz weterynaryjne Zakłady Farmaceutyczne Biowet (współcześnie należące do francuskiej grupy Vétoquinol)<ref>Władysław Kurkiewicz „25 lat Polski Ludowej“ Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 197</ref>, a w latach 70. utworzono fabrykę prefabrykatów Prefadom. W październiku 1958 roku wyprodukowano pierwsze partie [[Taśma magnetyczna|taśmy magnetofonowej]]. Od 1959 roku do końca lat 80. XX wieku miasto za sprawą [[Kaseta magnetofonowa|kasety magnetofonowej]] stało się znane miłośnikom muzyki<ref>{{Cytuj |autor = Artur Brykner, Dariusz Barański |tytuł = Kronika Wieku, s. 47 |data = 2002 |isbn = 83-88784-85-4}}</ref>. Wraz z wprowadzeniem na początku lat 90 XX w. reform gospodarczych [[Plan Balcerowicza|Planu Balcerowicza]] gospodarka gorzowska weszła w okres dużych przeobrażeń, gdyż konieczność konkurowania z firmami zagranicznymi spowodowała trudności największych gorzowskich zakładów produkcyjnych, skutkując ich upadkiem lub [[Prywatyzacja|prywatyzacją]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.stilon.com.pl/plikinew/historia.php |tytuł = Historia ZWCh „Stilon” |autor = |opublikowany = www.stilon.com.pl |data = |archiwum = https://web.archive.org/web/20120831001043/http://www.stilon.com.pl/plikinew/historia.php |zarchiwizowano = 2012-08-31 |data dostępu = 2013-02-18}}</ref>: zamknięto Zakłady Mechaniczne Ursus, Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Rolno-Przemysłowe (rzeźnię miejską), Silwanę oraz wytwórnię makaranów; z kolei znaczne zmniejszenie zamówień zachwiało finansami Stilonu, wskutek czego jego załoga, licząca w latach 70. ok. 20 tys. osób, zmniejszyła się do kilku tysięcy, a ostatecznie zakład przejęty został przez francuskie przedsiębiorstwa Nylstar i Rhodia, niemniej ani liczba zatrudnionych w nim osób ani jego produkcja, nie zbliżyły się nigdy do historycznych rekordów<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.a-zetka.pl/index.php?op=wiadomosci&id=0468 |tytuł = Stilon – piękna historia Gorzowa |nazwisko = Synowiec |imię = Jerzy |data = 12-07-23 |praca = A-Zetka |opublikowany = Firma Alpi |archiwum = https://archive.is/VmjiJ |zarchiwizowano = 2013-05-03 |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>. 

Zarazem Gorzów zaczął jednak przyciągać nowe inwestycje, zarówno polskie, jak i zagraniczne, szczególnie od 1997 roku, kiedy w mieście utworzona została podstrefa [[Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna]]. W 1993 r. [[zakład produkcyjny]] uruchomiła Volkswagen Elektrosystemy Sp. z o.o., która w 2006 została wykupiona przez japoński koncern [[Grupa Sumitomo|Sumitomo]] Electric Bordnetze. Jest to obecnie drugi pod względem wielkości pracodawca w mieście, zatrudniający ok. dwóch tysięcy pracowników<ref>{{Cytuj stronę |url = http://evertiq.pl/news/8901 |tytuł = Zwolnienia w Sumitomo Electric w Gorzowie |autor = Łukasz Jaeszke |data = 2012-08-09 |opublikowany = Evertiq New Media AB |data dostępu = 2014-10-10}}</ref>. Do innych powstałych po 1990 r. [[Przedsiębiorstwo|przedsiębiorstw]] produkcyjnych w Gorzowie należą: tajwański TPV Displays, amerykański [[S. C. Johnson & Son|S. C. Johnson]], francuska [[Faurecia]], Yetico, Autogaleria, Simatra, Gamaplast, Goma, Kaskat i Inter-Sicherheits-Service.

=== Handel i usługi ===
{{Galeria
| Nazwa = Galerie i centra handlowe
| wielkość =
| pozycja = right|Plik:Askana Gorzów Wlkp..jpg|[[Galeria Askana]] otwarta w 2007 roku|Plik:NoVa Park.jpg|Centrum Handlowe [[NoVa Park]] otwarte w 2012 roku|Plik:PL Gorzow Park111.JPG|Centrum Handlowe „Park 111”|Plik:Galeria Manhttan.jpg|Centrum Handlowe „Manhattan” (obecnie „Feeria”) na miesiąc przed planowanym otwarciem|Plik:CH Panorama Gorzow.jpg|Centrum Handlowe „Panorama”
}}

W mieście działa wiele stacji benzynowych, serwisów, warsztatów, hurtowni, sklepów, punktów usługowych, istnieją oddziały większości działających w Polsce banków i towarzystw ubezpieczeniowych, dealerzy popularniejszych marek samochodowych. Istnieje wiele centrów handlowych oraz marketów wielkopowierzchniowych. W latach 90. XX w. upadających [[Spółdzielnia|spółdzielni]] szybko powstała sieć [[sklep]]ów, rozwijały się również targowiska. Miasto w latach 90 XX w. otworzyło się na handel wielkopowierzchniowy, a pierwszym sklepem tego typu był Hit, który kilka lat później został wykupiony przez Tesco, które posiadało w Gorzowie dwa hipermarkety. Rozwijają się również galerie handlowe<ref>{{cytuj |url = http://biznes.onet.pl/otwarto-nowa-galerie-handlowa-w-gorzowie-wlkp,18512,5108040,news-detal |tytuł = Otwarto nową galerię handlową w Gorzowie Wlkp |data = 2012-04-18 |opublikowany = Onet.pl |data dostępu = 2014-11-30 |archiwum = https://archive.is/KTNCS |zarchiwizowano = 2014-11-30}}</ref>. Pierwszym dużym przedsięwzięciem tego typu było Centrum Handlowe Panorama w dzielnicy Górczyn otwarte na początku tego wieku. Kolejno powstawały m.in. [[Park 111]], [[Galeria Młyńska]], Kupiec Gorzowski, [[Galeria Askana]], Galeria Manhattan (od X 2015<ref>[https://gorzowwielkopolski.naszemiasto.pl/tylko-u-nas-tak-na-manhattanie-rosla-galeria-manhattan/ar/c3-4794252 Tylko u nas: tak na Manhattanie rosła galeria Manhattan. Zaraz będzie mieć trzy lata].</ref>, obecnie CH ''Feeria''), a w międzyczasie odnowiony został Dom Towarowy Rolnik. W 2008 r. irlandzka firma Caelum Development rozpoczęła budowę największego obiektu handlowego w województwie – [[NoVa Park]], który został otwarty 18 kwietnia 2012r<ref>{{cytuj stronę |url = http://gorzow24.pl/news/12796/atak-zakupoholikow-na-zawarcie-fotoreportaz.html |tytuł = Atak zakupoholików na Zawarcie |autor = Katarzyna Warnke; Marcin Cichoń |opublikowany = gorzow24.pl |data = 2012-04-18 |archiwum = https://web.archive.org/web/20141022190359/http://www.gorzow24.pl/news/12796/atak-zakupoholikow-na-zawarcie-fotoreportaz.html |zarchiwizowano = 2014-10-22 |data dostępu = 2013-02-18}}</ref>. Planowana jest także nowa Galeria [[Zielona Przystań (Gorzów Wielkopolski)|Zielona Przystań]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://archive.is/20120709114923/http://gorzow24.pl/news/9264/galeria-piast-w-2012.html |tytuł = Nowe C.H. w Gorzowie |autor = Miłosz Żurawski |opublikowany = gorzow24.pl |data = 2010-06-15 |data dostępu = 2013-02-18}}</ref>, której budowa zakończy się w 2014 r.<ref>{{cytuj stronę |url = http://gorzow24.pl/news/14318/podsumowanie-2012-marzec-kwiecien.html |tytuł = Podsumowanie 2012: marzec, kwiecień |autor = Filip Górecki |opublikowany = gorzow24.pl |data = 2012-12-25 |archiwum = https://web.archive.org/web/20140408034213/http://www.gorzow24.pl/news/14318/podsumowanie-2012-marzec-kwiecien.html |data dostępu = 2013-02-18}}</ref> W 2020 przystąpiono do budowy Parku Handlowego Walczaka oraz N-parku przy ul. Pomorskiej, a w 2021 rozpocznie się budowa Shopp City przy ul. Walczaka<ref>[https://gorzow.tvp.pl/50724294/na-polnocnym-obrzezu-gorzowa-powstanie-ogromny-park-handlowy Na północnym obrzeżu Gorzowa powstanie ogromny park handlowy].</ref>.

== Transport ==
=== Publiczny transport zbiorowy ===
{{Osobny artykuł|Tramwaje w Gorzowie Wielkopolskim|Autobusy miejskie w Gorzowie Wielkopolskim}}

[[Plik:Pesa Twist Gorzów.jpg|thumb|Tramwaj [[Pesa Twist]] 2015N na linii tramwajowej nr 1]]
[[Plik:MZK Gorzów Wlkp. 2.jpg|mały|Autobus [[Solaris Urbino 12]]]]

Komunikacja miejska obsługiwana jest przez [[autobus]]y kursujące na 41 liniach dziennych i 3 nocnych, oraz [[tramwaj]]e jeżdżące na 4 [[Linia tramwajowa|liniach]]. Przewozy na zlecenie Wydziału Transportu Publicznego Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego wykonuje [[Miejski Zakład Komunikacji w Gorzowie Wielkopolskim|Miejski Zakład Komunikacji]].

Wszystkie autobusy MZK są pojazdami niskopodłogowymi, są to głównie [[Solaris Urbino 12]] i [[MAN NL 2x2]]. W 2011 roku zakupiono 11 nowych autobusów [[MAN Lion’s City]] NL283<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.komunikacja.org/html/akt_2011.08.html#news1421 |tytuł = Gorzów „miastem lwa”. Zobacz zdjęcia najnowszych autobusów |nazwisko = Skarżyński |imię = Radosław |data = 2011-08-17 |praca = [http://www.komunikacja.org Gorzowska Komunikacja Miejska] |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>, a w 2014 roku zakupiono sześć używanych 15-metrowych autobusów MAN Lion’s City LL NL313-15<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.komunikacja.org/html/akt_2014.10.html#news2305 |tytuł = Nowe autobusy przekazane dla MZK |nazwisko = Skarżyński |imię = Radosław |data = 2014-10-22 |praca = [http://www.komunikacja.org Gorzowska Komunikacja Miejska] |data dostępu = 2014-11-30}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20141204031422/http://www.gorzow.pl/przystan/archiwum-aktualnosci/48-miasto/21895-wiecej-autobusow |tytuł = Więcej autobusów |data = 2014-10-21 |praca = [http://web.archive.org/web/20100130042708/http://www.gorzow.pl/przystan/ Gorzów przystań] |opublikowany = Urząd Miasta Gorzowa Wielkopolskiego |data dostępu = 2014-11-30}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = http://mzk-gorzow.com.pl/index.php/informacje/tabor |tytuł = MZK Gorzów – Tabor |opublikowany = Miejski Zakład Komunikacji w Gorzowie Wielkopolskim Sp. z o.o |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>. Do 2014 roku planowana była również wymiana przestarzałych tramwajów, których wiek dochodził do 50 lat na nowy tabor, co też nastąpiło.

Komunikacja miejska operuje zarówno na terenie miasta, jak i okolicznych gmin, a w lecie dowozi również ludzi na wybrane kąpieliska. Od 2011 roku wszystkie autobusy i tramwaje wyposażone są w automaty do sprzedaży biletów<ref>{{cytuj stronę |url = http://infogorzow.com/2011/03/11/automaty-biletowe-juz-niebawem/ |tytuł = Automaty biletowe już niebawem |autor = |opublikowany = www.infogorzow.com |data = |archiwum = https://web.archive.org/web/20110913020424/http://infogorzow.com/2011/03/11/automaty-biletowe-juz-niebawem/ |zarchiwizowano = 2011-09-13 |data dostępu =}}</ref>. Dokupionych zostało również kilkanaście autobusów niskopodłogowych, Zakład zainstalował również nowe wiaty przystankowe<ref>{{cytuj stronę |url = http://infogorzow.com/2011/01/11/mzk-modernizuje-sie/ |tytuł = MZK Modernizuje się: będą automaty do biletów |autor = |opublikowany = www.infogorzow.com |data = |archiwum = https://web.archive.org/web/20110225111311/http://infogorzow.com/2011/01/11/mzk-modernizuje-sie/ |zarchiwizowano = 2011-02-25 |data dostępu =}}</ref>. W lutym 2013 roku komunikację miejską obsługiwało 36 dziennych linii autobusowych, 4 linie tramwajowe i 5 linii autobusowych nocnych<ref>{{cytuj stronę |url = http://mzk-gorzow.com.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=55 |tytuł = Rozkład jazdy MZK Gorzów |autor = |opublikowany = www.mzk-gorzow.com.pl |data = |data dostępu = 2013-02-18}}</ref>.

W 2022 roku z komunikacji miejskiej w przeciętny dzień powszedni korzystało 63 980 pasażerów, w sobotę 32 849 pasażerów, a w niedzielę średnio 21 923 osób. W skali całego miesiąca z MZK korzystało 1 584 591 pasażerów, podczas gdy w 2014 było to 1 903 909 osób, co oznacza spadek o 16,8% w ciągu ośmiu lat. 29,8% pasażerów podróżuje na podstawie biletów jednorazowych, 29% ma bilet okresowy, 1,1% kupuje karnety, a 0,1% bilety dobowe. 32% posiadało uprawnienia do przejazdów bezpłatnych (w grupie tej w czasie badań znaleźli się [[Ukraiński kryzys uchodźczy|uchodźcy wojenni z Ukrainy]]), a 8,1% pasażerów podróżowało bez biletu, pozbawiając miasto wpływów w wysokości 800–900 tys. zł. W 2021 wartość sprzedaży biletów sięgnęła kwoty 10,723 mln zł. Najbardziej popularnymi liniami wiosną 2022 były 1 (tramwajowa; 17,7% wszystkich pasażerów), 124 (12,1% pasażerów), 104 (10,3% pasażerów), 126 (9,9% pasażerów), 101 (9,0% pasażerów) i 125 (6,9% pasażerów), a najmniej popularną wykonująca 1 kurs dziennie linia 127, z której przez miesiąc korzysta 743 pasażerów wobec 192 139 na linii 124<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.msn.com/pl-pl/finanse/najpopularniejsze-artykuly/ilu-pasa%C5%BCer%C3%B3w-je%C5%BAdzi-tramwajem-a-ilu-autobusem-kt%C3%B3ra-linia-jest-najpopularniejsza/ar-AA10Gnrk?ocid=entnewsntp&cvid=4ba6b6f1e02448229aa8956dba8faf58 |tytuł = Ilu pasażerów jeździ tramwajem, a ilu autobusem? Która linia jest najpopularniejsza? |nazwisko = Miłkowski |imię = Jarosław |data = 2022-08-15 |data dostępu = 2022-08-15}}</ref>.

=== Transport drogowy ===
[[Plik:Zachodnia Obwodnica Gorzowa, Most Wieprzycki.jpg|mały|Zachodnia obwodnica miasta, zlokalizowana w ciągu [[Droga ekspresowa S3 (Polska)|drogi ekspresowej S3]]]]

Gorzów Wielkopolski leży na ciągu komunikacyjnym drugiego [[Paneuropejski korytarz transportowy|paneuropejskiego korytarza transportowego]] przebiegającego z zachodu kraju na wschód. Poza tym przez miasto przebiegają 2 [[Drogi krajowe w Polsce|drogi krajowe]] i 5 [[Drogi wojewódzkie w Polsce|dróg wojewódzkich]].

Wykaz [[Droga (transport)|dróg]]:
* {{AS-droga|S|3|65}}&nbsp;w kierunku [[Szczecin]]a i [[Zielona Góra|Zielonej Góry]], której fragment stanowi [[zachodnia obwodnica Gorzowa Wielkopolskiego]]
* {{AS-droga|K|22}} w kierunku [[Przejście graniczne Kostrzyn-Kietz (drogowe)|przejścia granicznego Kostrzyn-Kietz]] i [[Wałcz]]a
* {{AS-droga|W|119}} w kierunku [[Szczecin]]a
* {{AS-droga|W|151}} w kierunku [[Świdwin]]a
* {{AS-droga|W|132}} w kierunku [[Kostrzyn nad Odrą|Kostrzyna nad Odrą]]
* {{AS-droga|W|158}} w kierunku [[Drezdenko|Drezdenka]]
* {{AS-droga|W|130}} w kierunku [[Barnówko (wieś)|Barnówka]]

=== Transport kolejowy ===
[[Plik:WK14 Gorzów Wielkopolski plac przed dworcem.JPG|mały|[[Dworzec kolejowy]] przy ul. Dworcowej]]
[[Plik:Stiopa - PESA Link foto1.jpg|mały|Dwuczłonowy pociąg [[Pesa Link]] z Berlina na linii kolejowej nr 203]]

Miasto uzyskało pierwsze połączenie kolejowe 12 października 1857 roku, dzięki uruchomieniu 102,4&nbsp;km jednotorowej linii na trasie: [[Krzyż Wielkopolski]] – Gorzów Wielkopolski – [[Kostrzyn nad Odrą]]<ref>{{cytuj stronę |url = https://bazakolejowa.pl/index.php?dzial=linie&id=465&okno=historia&od=0&do=175 |tytuł = Ogólnopolska Baza Kolejowa |autor = |data dostępu = 2009-01-26}}</ref>. Kolejnym połączeniem wybudowanym w latach 1885–1896 była 67,6&nbsp;km jednotorowa linia na trasie: [[Dąbrówka Wielkopolska]] – Gorzów Wielkopolski.

Obecnie przez miasto przebiegają 2 czynne [[Linia kolejowa|linie kolejowe]]:
* {{LK-linia|203}} w kierunku [[Kostrzyn nad Odrą|Kostrzyna nad Odrą]] i [[Krzyż Wielkopolski|Krzyża Wielkopolskiego]], która dzięki [[Krzyż (stacja kolejowa)|stacji węzłowej]] łączy miasto ze [[Szczecin]]em i [[Poznań|Poznaniem]], a [[Kostrzyn (stacja kolejowa)|stacji Kostrzyn]] – z [[Berlin]]em
* {{LK-linia|367}} w kierunku [[Zbąszynek|Zbąszynka]], która dzięki tamtejszej [[Zbąszynek (stacja kolejowa)|stacji kolejowej]] łączy Gorzów Wielkopolski z [[Zielona Góra|Zieloną Górą]]

Na terenie miasta poprowadzona jest również {{LK-linia|415}} w kierunku [[Myślibórz|Myśliborza]]. Aktualnie w dokumentach [[PKP Polskie Linie Kolejowe|PKP PLK]] jest skreślona z ewidencji. W 2020 roku pojawił się pomysł reaktywacji tej linii w ramach programu [[Program Uzupełniania Lokalnej i Regionalnej Infrastruktury Kolejowej Kolej +|Kolej+]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Bezpośrednim pociągiem z Gorzowa do Szczecina? To możliwe |data dostępu = 2022-01-16 |opublikowany = gorzowianin.com |url = https://gorzowianin.com/wiadomosc/16264-bezposrednim-pociagiem-z-gorzowa-do-szczecina-to-mozliwe.html |język = pl}}</ref>, jednak żaden z samorządów nie zdecydował się współfinansować tej inwestycji. Planowane jest za to uruchomienie niewielkiego odcinka tej linii do strefy przemysłowej w mieście i stworzenie tam przystanku „Gorzów Strefa Ekonomiczna”<ref>{{Cytuj |tytuł = Dojedziemy pociągiem do Strefy Ekonomicznej w Gorzowie? |data dostępu = 2022-01-16 |opublikowany = gorzowianin.com |url = https://gorzowianin.com/wiadomosc/17189-dojedziemy-pociagiem-do-strefy-ekonomicznej-w-gorzowie.html |język = pl}}</ref>.

Gorzów Wielkopolski jest największym miastem w Polsce bez dostępu do [[Elektryfikacja kolei|zelektryfikowanej]] linii kolejowej<ref>{{cytuj stronę |url = http://zm.org.pl/?a=zbs93-miasta_niezelektryfikowane |tytuł = Miasta niezelektryfikowane |autor = Karol Trammer |data dostępu = 2024-01-16}}</ref>. Na terenie miasta znajdują się poniższe [[Stacja kolejowa|stacje]] i [[Przystanek osobowy|przystanki osobowe]]:
* [[Gorzów Wielkopolski (stacja kolejowa)|Gorzów Wielkopolski]]
* [[Gorzów Wielkopolski Karnin]]
* [[Gorzów Wielkopolski Wieprzyce]]
* [[Gorzów Wielkopolski Zamoście]]
* [[Gorzów Wielkopolski Zieleniec]]
* [[Gorzów Wielkopolski Wschodni]]
* ''[[Gorzów Wielkopolski Chróścik]]'' (na nieczynnej linii kolejowej w kierunku [[Myślibórz|Myśliborza]])

=== Transport wodny śródlądowy ===
W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się [[port rzeczny]] – [[Port Gorzów]], znajdujący się na trasie [[E70 (międzynarodowa droga wodna)|międzynarodowej drogi wodnej E70]]. W mieście ponadto działa [[stocznia]] rzeczna oraz Stowarzyszenie Wodniaków Gorzowskich „Kuna”, które opiekuje się zabytkowym [[MV Kuna (1884)|lodołamaczem „Kuna”]] (o tej samej nazwie) i remontuje [[Kormoran (1898)|holownik „Kormoran”]].

== Administracja ==
{{Osobny artykuł|prezydenci Gorzowa Wielkopolskiego}}

[[Plik:LUW.jpg|mały|Budynek Lubuskiego [[Urząd wojewódzki|Urzędu Wojewódzkiego]]]]
[[Plik:Wojewódzki Sąd Administracyjny w ulica Chrobrego w Gorzowie Wlkp.JPG|mały|Budynek [[Wojewódzki sąd administracyjny|Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego]]]]
[[Plik:Gorzów Sąd Okregowy.jpg|mały|Budynek [[Sąd okręgowy|Sądu Okręgowego]]]]
[[Plik:Gorzow ZUS.JPG|mały|Budynek Oddziału [[Zakład Ubezpieczeń Społecznych|Zakładu Ubezpieczeń Społecznych]]]]
[[Plik:PL Gorzow Poczta.JPG|mały|Gmach [[Poczta Polska|Poczty Polskiej]]]]

Gorzów Wielkopolski ma status [[Gmina miejska|gminy miejskiej]] [[Miasto na prawach powiatu|na prawach powiatu]]. Mieszkańcy wybierają do swojej [[Rada gminy|rady miasta]] 25 [[radny]]ch. Organem wykonawczym władz jest [[prezydent miasta]]. Siedzibą władz miasta jest urząd miasta przy ulicy Sikorskiego.

Miasto jest członkiem [[Związek Miast Polskich|Związku Miast Polskich]].

We wrześniu 1999 roku miasto zostało uhonorowane [[Dyplom Rady Europy|Dyplomem Rady Europy]], a w 2002 roku zdobyło kolejne wyróżnienie tj. [[Sztandar Rady Europy]].

Miasto jest siedzibą [[Województwo lubuskie|Wojewody Lubuskiego]] i jego urzędu wojewódzkiego oraz większości służb, inspekcji i straży administracji rządowej zespolonej z wojewodą:
* lubuskiego Centrum Powiadamiania Ratunkowego
* lubuskiej Skoncentrowanej Dyspozytorni Medycznej
* [[Państwowa Straż Pożarna|komendy wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej]]
* [[Policja (Polska)|komendy wojewódzkiej Policji]],
* [[Państwowa Straż Rybacka|komendy wojewódzkiej Państwowej Straży Rybackiej]]
* [[Kurator oświaty|kuratorium oświaty]]
* [[Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa|wojewódzkiego inspektoratu ochrony roślin i nasiennictwa]]
* [[Służba Geodezyjna i Kartograficzna|wojewódzkiego inspektora nadzoru geodezyjnego i kartograficznego]]
* [[Państwowa Inspekcja Farmaceutyczna|wojewódzkiego inspektoratu farmaceutycznego]]
* [[Inspekcja Handlowa|wojewódzkiego inspektoratu inspekcji handlowej]]
* [[Główny Urząd Nadzoru Budowlanego|wojewódzkiego inspektoratu nadzoru budowlanego]]
* [[Inspekcja Transportu Drogowego|wojewódzkiego inspektoratu transportu drogowego]]
* [[Państwowa Inspekcja Sanitarna|państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego]] i wojewódzkiej stacji sanitarno-epidemiologicznej
* wojewódzkiego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności
* lubuskiego [[Zakład Higieny Weterynaryjnej|Zakładu Higieny Weterynaryjnej]] oraz delegatury [[Inspekcja Weterynaryjna|wojewódzkiego inspektoratu weterynarii]]
* delegatury [[Inspekcja Ochrony Środowiska|wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska]]
* delegatury [[Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych|wojewódzkiego inspektoratu jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych]]
* delegatury [[Wojewódzki konserwator zabytków|wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków]]

Miasto jest także siedzibą:
* [[Urząd stanu cywilnego|urzędu stanu cywilnego]]
* Związku Celowego Gmin MG-6
* [[Powiat gorzowski|starostwa powiatu gorzowskiego]] (w którego skład nie wchodzi)
* [[Państwowa Straż Pożarna|komendy miejskiej Państwowej Straży Pożarnej]] (dla miasta i powiatu)
* [[Policja (Polska)|komendy miejskiej Policji]] (dla miasta i powiatu)
* powiatowej stacji sanitarno-epidemiologicznej (dla miasta i powiatu)
* powiatowego [[Urząd pracy|urzędu pracy]] (dla miasta i powiatu)
* [[Inspekcja Weterynaryjna|powiatowego inspektoratu weterynarii]] (dla miasta i powiatu)
* biura powiatowego [[Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa|Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa]] (dla miasta i powiatu)
* Gorzowskiego Centrum Pomocy Rodzinie (dla miasta)
* powiatowego centrum pomocy rodzinie (dla powiatu)
* Powiatowego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności nr 1 (dla miasta oraz powiatów: sulęcińskiego i słubickiego)
* Powiatowego Zespołu do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności nr 2 (dla powiatu gorzowskiego)
* oddziału zamiejscowego wojewódzkiego [[Urząd pracy|urzędu pracy]]
* [[Zakłady karne w Polsce|zakładu karnego]]
* [[Wojskowa Komenda Uzupełnień w Gorzowie Wielkopolskim|wojskowego centrum rekrutacji]]
* [[Urząd celno-skarbowy|Lubuskiego Urzędu Celno-Skarbowego]]
* [[Urząd skarbowy|urzędu skarbowego]]
* [[Główny Urząd Miar|wydziału zamiejscowego okręgowego urzędu miar]]
* zarządu zlewni [[Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie|Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie]]
* Ośrodka Transportu Leśnego [[Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Szczecinie|Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Szczecinie]]
* lubuskiego zarządu terenowego [[Centralne Biuro Śledcze Policji|Centralnego Biuro Śledczego Policji]]
* lubuskiego wydziału terenowego [[Centralne Biuro Zwalczania Cyberprzestępczości Policji|Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości Policji]]
* lubuskiego wydziału terenowego [[Biuro Spraw Wewnętrznych Policji|Biura Spraw Wewnętrznych Policji]]
* lubuskiego zespołu terenowego [[Zakład Emerytalno-Rentowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji|Zakładu Emerytalno-Rentowego MSWiA]]
* samodzielnej sekcji zamiejscowej [[Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego|Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego]] 
* placówki [[Straż Graniczna (Polska)|Straży Granicznej]]
* Delegatury Północno-Zachodniej [[Główny Inspektorat Transportu Drogowego|Głównego Inspektoratu Transportu Drogowego]] obejmującej zakresem działania teren województw lubuskiego i zachodniopomorskiego
* rejonu [[Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad|Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad]]
* [[Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska|regionalnej dyrekcji ochrony środowiska]]
* [[Zakład Ubezpieczeń Społecznych|oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych]]
* biura terenowego [[Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego|Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego]]
* regionalnej stacji hydrologiczno-meteorologicznej [[Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej|Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – PIB]]
* [[Archiwum Państwowe w Gorzowie Wielkopolskim|archiwum państwowego]]
* Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego
* [[Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa|oddziału terenowego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa]]
* oddziału [[Główny Urząd Statystyczny|urzędu statystycznego]]
* oddziału [[Państwowa Inspekcja Pracy|okręgowego inspektoratu pracy]]
* delegatury oddziału [[Narodowy Fundusz Zdrowia|Narodowego Funduszu Zdrowia]]
* delegatury [[Urząd marszałkowski|urzędu marszałkowskiego]]
* zespołu zamiejscowego [[Regionalna izba obrachunkowa|regionalnej izby obrachunkowej]]
* [[Wojewódzki sąd administracyjny|wojewódzkiego sądu administracyjnego]]
* [[Prokuratura okręgowa|prokuratury okręgowej]] 
* [[Prokuratura rejonowa|prokuratury rejonowej]]
* II Oddziału Informatycznego [[Sąd apelacyjny|Sądu Apelacyjnego w Szczecinie]]
* [[Sąd okręgowy|sądu okręgowego]]
* [[Sąd rejonowy|sądu rejonowego]]
* [[Opiniodawczy zespół sądowych specjalistów|opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów]]
* diecezjalnego [[Sąd kościelny|sądu kościelnego]]
* [[Samorządowe kolegium odwoławcze|samorządowego kolegium odwoławczego]]
* [[Wojewódzki ośrodek ruchu drogowego|wojewódzkiego ośrodka ruchu drogowego]]
* [[Medycyna pracy|wojewódzkiego ośrodka medycyny pracy]]
* oddziału terenowego [[Krwiodawstwo|regionalnego centrum krwiodawstwa i krwiolecznictwa]]
* [[Nowotwór|Lubuskiego Biura Rejestracji Nowotworów]]
* delegatury [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]]
* delegatury [[Krajowe Biuro Wyborcze|Krajowego Biura Wyborczego]]
* biura [[Urząd Dozoru Technicznego|Urzędu Dozoru Technicznego]]
* oddziału [[Centralny Ośrodek Informatyki|Centralnego Ośrodka Informatyki]]
* [[Naczelna Izba Lekarska|okręgowej izby lekarskiej]]
* okręgowej izby [[Pielęgniarka|pielęgniarek]] i [[Położna|położnych]]
* [[Polska Izba Inżynierów Budownictwa|Lubuskiej Okręgowej Izby Inżynierów Budownictwa]]
* [[Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej|Lubuskiej Okręgowej Izby Architektów]]
* [[Euroregion Pro Europa Viadrina|Euroregionu Pro Europa Viadrina]]
* zarządu okręgowego [[Polski Związek Łowiecki|Polskiego Związku Łowieckiego]]
* oddziału rejonowego [[Polski Czerwony Krzyż|Polskiego Czerwonego Krzyża]]

Mieszkańcy miasta wybierają posłów na Sejm RP z [[Okręg wyborczy nr 8 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|okręgu wyborczego nr 8]], senatora z [[Okręg wyborczy nr 21 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej|okręgu nr 21]], a posłów do [[Parlament Europejski|Parlamentu Europejskiego]] z [[Okręg wyborczy nr 13 do Parlamentu Europejskiego w Polsce|okręgu wyborczego nr 13]].

=== Podział administracyjny ===
Dzielnice i [[Osiedle mieszkaniowe|osiedla mieszkaniowe]] nie stanowią oficjalnego, prawnego podziału administracyjnego miasta. Nie są zgodnie z art. 5 Ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 roku [[Jednostka pomocnicza gminy|jednostkami pomocniczymi gminy]]. W 2015 roku prezydent miasta wystąpił z propozycją formalnego ustanowienia ośmiu [[Dzielnica miasta|dzielnic]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Gorzów Wielkopolski podzieli się na dzielnice? Prezydent spełnia przedwyborczą obietnicę |url = https://web.archive.org/web/20151202004457/http://wiadomosci.onet.pl/lubuskie/gorzow-wielkopolski-podzieli-sie-na-dzielnice-prezydent-spelnia-przedwyborcza/01scx2 |opublikowany = Onet.pl |data = 2015-11-29 |data dostępu = 2016-01-08}}</ref>.

Dotychczasowe nazwy osiedli i dzielnic funkcjonują jako nazwy potoczne poszczególnych obszarów miasta:
{{układ wielokolumnowy | liczba=2 |
* [[Baczyna (Gorzów Wielkopolski)|Baczyna-Santocko]]
* [[Chróścik (Gorzów Wielkopolski)|Chróścik]]
* [[Chwalęcice (Gorzów Wielkopolski)|Chwalęcice]]
* [[Górczyn (Gorzów Wielkopolski)|Górczyn]]
* [[Janice (Gorzów Wielkopolski)|Janice-Wawrów]]
* [[Karnin (Gorzów Wielkopolski)|Karnin]]
* [[Małyszyn (Gorzów Wielkopolski)|Małyszyn]]
* [[Nowy Dwór (Gorzów Wielkopolski)|Nowy Dwór]]
* [[Piaski (Gorzów Wielkopolski)|Piaski]]
* [[Siedlice (Gorzów Wielkopolski)|Siedlice]]
* [[Śródmieście (Gorzów Wielkopolski)|Śródmieście]]
* [[Wieprzyce (Gorzów Wielkopolski)|Wieprzyce]]
* [[Zakanale (Gorzów Wielkopolski)|Zakanale]]
* [[Zawarcie]]
* [[Zieleniec (Gorzów Wielkopolski)|Zieleniec]]
* [[Wawrów]]}}

{{układ wielokolumnowy | liczba=2 |
|szerokość=}}

=== Współpraca międzynarodowa ===
W związku z lokalizacją na obszarze [[Pogranicze (obszar)|pogranicza]] miasto uczestniczy w strukturach [[euroregion]]u i jest największym ośrodkiem [[Euroregion Pro Europa Viadrina|Euroregionu Pro Europa Viadrina]]. Miasto ponadto utrzymuje kontakty z wieloma innymi miastami za polską granicą, m.in.: włoskim [[Monopoli]], niemieckim [[Poczdam]]em oraz amerykańskim [[Hazleton (Pensylwania)|Hazleton]]<ref name="Współpraca zagraniczna miasta">{{Cytuj stronę | url = https://um.gorzow.pl/miasta-partnerskie.html | tytuł = Miasta partnerskie | opublikowany = um.gorzow.pl | język = pl | data dostępu = 2024-04-24}}</ref>.

Lista [[Miasta partnerskie|miast partnerskich]] Gorzowa Wielkopolskiego<ref name="Współpraca zagraniczna miasta" />:
* [[Frankfurt nad Odrą]], {{państwo|DEU}}
* [[Cava de’ Tirreni]], {{państwo|ITA}}
* [[Herford]], {{państwo|DEU}}
* [[Teramo]], {{państwo|ITA}}
* [[Eberswalde]], {{państwo|DEU}}
* [[Jönköping]], {{państwo|SWE}}
* [[Sumy]], {{państwo|UKR}}

== Bezpieczeństwo publiczne ==
[[Plik:Komenda Wojewódzka PSP.jpg|mały|Budynek Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej]]
[[Plik:Baza LPR w Gorzowie.jpg|thumb|Baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego]]

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się [[centrum powiadamiania ratunkowego]], które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do [[Numer alarmowy|numerów alarmowych]]: [[112 (numer alarmowy)|112]], [[Policja (Polska)|997]], [[Państwowa Straż Pożarna|998]] i [[Państwowe Ratownictwo Medyczne|999]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://bip.uke.gov.pl/download/gfx/bip/pl/defaultaktualnosci/38/4/1/aus__al_112_tab_2_ed_36.pdf | tytuł = Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112 | opublikowany = bip.uke.gov.pl | język = pl | data dostępu = 2024-09-04 | archiwum = http://web.archive.org/web/20180215143519/https://bip.uke.gov.pl/download/gfx/bip/pl/defaultaktualnosci/38/4/1/aus__al_112_tab_2_ed_36.pdf | zarchiwizowano = 2018-02-15}}</ref>.

Główną instytucją bezpieczeństwa i porządku publicznego w mieście jest Komenda Miejska Policji, do której przyporządkowane są 2 komisariaty<ref>{{Cytuj stronę | url = https://gorzow-wielkopolski.policja.gov.pl/go1/o-nas/struktura/10360,Struktura.html | tytuł = Struktura | opublikowany = gorzow-wielkopolski.policja.gov.pl | język = pl | data dostępu = 2024-09-04}}</ref>. Każdy obszar działania komisariatów dzieli się na [[rewir]]y do których przyporządkowany jest [[dzielnicowy]]. W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się 19 wydziałów [[Komenda Wojewódzka Policji w Gorzowie Wielkopolskim|Komendy Wojewódzkiej Policji]], laboratorium kryminalistyczne, a także [[sztab]] lubuskiej policji.

Gorzów Wielkopolski jest położony w [[Strefa nadgraniczna|strefie nadgranicznej]] i zasięgiem służbowym obejmuje je [[placówka Straży Granicznej w Gorzowie Wielkopolskim]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.strazgraniczna.pl/pl/straz-graniczna/struktura-sg/placowki/2231,Placowka-SG-w-Gorzowie-Wielkopolskim.html | tytuł = Placówka SG | opublikowany = strazgraniczna.pl | język = pl | data dostępu = 2024-09-05}}</ref>.

Miasto jest siedzibą Komendy Wojewódzkiej [[Państwowa Straż Pożarna|Państwowej Straży Pożarnej]] i podzielone jest na obszary działania 2 jednostek ratowniczo-gaśniczych, wchodzących w skład Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.gov.pl/web/kmpsp-gorzow-wielkopolski/struktura-organizacyjna | tytuł = Struktura organizacyjna | opublikowany = gov.pl | język = pl | data dostępu = 2024-09-05}}</ref>.

Gorzów Wielkopolski posiada [[Straż miejska|straż miejską]], która jest zorganizowana w jednym oddziale obejmującym 5 rejonów<ref>{{Cytuj stronę | url = https://um.gorzow.pl/straz-miejska.html | tytuł = Straż Miejska | opublikowany = um.gorzow.pl | język = pl | data dostępu = 2024-09-04}}</ref>. Jej podstawowym zadaniem jest ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych.

Przy Wielospecjalistycznym Szpitalu Wojewódzkim zlokalizowane jest [[Lądowisko Gorzów Wielkopolski-Szpital|lądowisko]] dla śmigłowców [[Lotnicze Pogotowie Ratunkowe|Lotniczego Pogotowia Ratunkowego]]. Jego budowa rozpoczęła się w 2013 roku<ref>{{cytuj stronę |url = http://gorzow24.pl/news/14603/debatowali-o-szpitalu-spolka-dziejowa-koniecznoscia-fotoreportaz.html |tytuł = Debatowali o szpitalu. Spółka dziejową koniecznością? |nazwisko = Górecki |imię = Filip |data = 2013-02-16 |archiwum = https://web.archive.org/web/20131022043923/http://gorzow24.pl/news/14603/debatowali-o-szpitalu-spolka-dziejowa-koniecznoscia-fotoreportaz.html |zarchiwizowano = 2013-10-22 |data dostępu = 2012-02-18}}</ref>, a rok później zostało ono oddane do użytku.

W mieście znajdował się garnizon wojsk pruskich – w 1783 roku stacjonowały w nim cztery [[szwadron]]y. Po [[Zjednoczenie Niemiec (1866–1871)|utworzeniu Rzeszy Niemieckiej]], w garnizonie stacjonowały: [[54 Pułk Artylerii Polowej (Nowomarchijski)|54 Pułk Artylerii Polowej]], a następnie [[50 Pułk Piechoty (III Rzesza)|50 Pułk Piechoty]]. Obecnie po rozformowaniu dwóch [[Jednostka wojskowa|jednostek]] w mieście w 1999 roku, pozostałe w mieście instytucje wojskowe zostały przyporządkowane do [[Garnizon Skwierzyna|Garnizonu Skwierzyna]], są to m.in.: [[Wojskowa Komenda Uzupełnień w Gorzowie Wielkopolskim|Wojskowe Centrum Rekrutacji w Gorzowie Wielkopolskim]] i Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska.

Planowane jest przywrócenie gorzowskiego [[Garnizon (Polska)|garnizonu]], poprzez sformowanie jednostek wojskowych w ramach [[17 Brygada Zmechanizowana|17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej]] oraz [[12 Wielkopolska Brygada Obrony Terytorialnej|12 Wielkopolskiej Brygady Obrony Terytorialnej]]<ref>[https://gazetalubuska.pl/w-gorzowie-znow-bedzie-stacjonowac-wojsko-ma-to-byc-czesc-17-wielkopolskiej-brygady-zmechanizowanej/ar/c3-18402105]</ref><ref>{{Cytuj | url=https://gorzowianin.com/wiadomosc/23568-wojsko-wroci-do-gorzowa-powstanie-nowa-jednostka-wojskowa-i-wot.html | tytuł=Wojsko wróci do Gorzowa. Powstanie nowa jednostka wojskowa i WOT<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=com/wiadomosc/23568-wojsko-wroci-do-gorzowa-powstanie-nowa-jednostka-wojskowa-i-wot.html | język=pl | data dostępu=2024-04-23}}</ref>.

== Oświata i szkolnictwo wyższe ==
{{Osobny artykuł|Oświata i szkolnictwo wyższe w Gorzowie Wielkopolskim}}

=== Szkoły i placówki wychowawcze ===
{{Galeria
| Nazwa = Szkoły
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:Zabytkowa szkoła - obecnie II LO 04.JPG|Budynek II Liceum Ogólnokształcącego im. M. Skłodowskiej-Curie|Plik:ZespółSzkoły.jpg|Budynek Zespołu Szkół Ekonomicznych im. Stefana Starzyńskiego|Plik:A-Szkoła Muzyczna.jpg|Budynek Szkoły Muzycznej|Plik:Zabytkowy budynek szkoły 01.JPG|Budynek Szkoły Podstawowej nr 1 im. Marii Konopnickiej
}}

W mieście działa 8 publicznych [[Liceum ogólnokształcące|liceów ogólnokształcących]], zespoły szkół szkolnictwa zawodowego, 2 publiczne [[Szkoła muzyczna|szkoły muzyczne]] (I i II stopnia) oraz [[liceum plastyczne]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wydział Edukacji Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego » |data dostępu = 2020-11-03 |opublikowany = www.wed.edu.gorzow.pl |url = http://www.wed.edu.gorzow.pl/}}</ref>. Gorzów Wielkopolski posiada dużą liczbę szkół niepublicznych wszystkich szczebli. Ponadto, w mieście funkcjonują dwie instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze województwa: Lubuskie Kuratorium Oświaty oraz Wojewódzki [[Ośrodek metodyczny|Ośrodek Metodyczny]].

Gorzów Wielkopolski jest organem prowadzącym dla 80 placówek oświatowych, w tym dla:
* 29 [[Przedszkole|przedszkoli]] (w tym 1 przedszkole specjalne i 3 integracyjne),
* 20 [[Szkoła podstawowa|szkół podstawowych]] (w tym 1 dla dorosłych, 5 z oddziałami integracyjnymi, 1 mistrzostwa sportowego z oddziałami sportowymi i 5 z oddziałami sportowymi),
* 10 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych),
* 8 [[Technikum|techników]],
* 7 [[Zasadnicza szkoła zawodowa|szkół branżowych]] I stopnia i jednej II stopnia,
* [[Szkoła policealna|szkoły policealnej]],
* 2 szkół przysposabiających do pracy,
* 3 innych placówek, w tym: Zespołu Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Młodzieżowego Domu Kultury i Międzyszkolnego Ośrodka Sportowego.

Przedszkola i szkoły działają samodzielnie lub w zespołach, w szkołach podstawowych zorganizowane są oddziały „0”. Kształcenie ustawiczne, praktyczne oraz dokształcanie teoretyczno-zawodowe dla pracowników młodocianych realizowane jest w „Centrum Kształcenia Zawodowego”.

=== Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu ===
W 2016 roku w Gorzowie Wielkopolskim ruszyła realizacja programu [https://www.zawodowcy.gorzow.pl/ „Zawodowcy w Gorzowie”], którego jednym z głównych elementów była budowa Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu. W lutym 2020 roku, w poszpitalnych obiektach przy ul. Warszawskiej, rozpoczęła się jego budowa. Swoją siedzibę będą miały tam szkoły zawodowe: [http://www.zsm.edu.gorzow.pl/ Zespół Szkół Mechanicznych], [http://zsbgorzow.pl/zsb/ Zespół Szkół Budowlanych i Samochodowych] oraz [http://www.ckz.gorzow.pl/ Centrum Kształcenia Zawodowego.]. Placówka rozpoczęła działalność w 2022 roku<ref>{{Cytuj |tytuł = Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu – nowoczesne kształcenie w Gorzowie |data dostępu = 2020-11-03 |opublikowany = Gorzów – Centrum Edukacji Zawodowej i Biznesu – nowoczesne kształcenie w Gorzowie |url = http://www.gorzow.pl/PL/3235/2808/Centrum_Edukacji_Zawodowej_i_Biznesu_-_nowoczesne_ksztalcenie_w_Gorzowie/k/}}</ref>.

=== Szkoły wyższe ===
{{Galeria
| Nazwa = Uczelnie
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:AJP BN.jpg|Budynek Akademii im. Jakuba z Paradyża|Plik:AWF BN.jpg|Budynek Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej
}}

Miasto jest rozwijającym się ośrodkiem [[Studia wyższe|studiów wyższych]] w zachodniej Polsce. Pierwszą [[Uczelnia|szkołą wyższą]] w powojennym Gorzowie Wielkopolskim było utworzone w 1947 roku [[Zielonogórsko-Gorzowskie Wyższe Seminarium Duchowne|Wyższe Seminarium Duchowne]], które następnie przeniesiono w 1952 roku do [[Gościkowo|Paradyża]]. Obecnie najważniejsze placówki szkolnictwa wyższego to:
* [[Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim]]
* [[Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu|Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim]] – filia [[Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu|Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu]]
* [[Wyższa Szkoła Biznesu w Gorzowie Wielkopolskim]]
* Wyższa Szkoła Zawodowa w Gorzowie Wielkopolskim (przeniesiona z [[Kostrzyn nad Odrą|Kostrzyna nad Odrą]], pierwotnie założona w [[Kamień Mały (województwo lubuskie)|Kamieniu Małym]])
* [[Collegium Medicum Uniwersytetu Zielonogórskiego]] Instytutu Nauk Medycznych:
** [[Katedra (jednostka organizacyjna)|Katedry]] Hematologii i Medycyny Nuklearnej [[Uniwersytet Zielonogórski|Uniwersytetu Zielonogórskiego]] (obie na bazie Wielospecjalistycznego Szpitala Wojewódzkiego w Gorzowie Wielkopolskim przy ul. Dekerta)
* [[Wydział Teologiczny Uniwersytetu Szczecińskiego]]
** [[Zielonogórsko-Gorzowskie Wyższe Seminarium Duchowne]] w Gościkowie-Paradyżu z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim

== Kultura i sztuka ==
{{Galeria
| Nazwa = Muzea
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:PL Gorzów Muzeum.JPG|Willa fabrykancka Gustawa Schroedera obecnie [[Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim|Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta]]<ref>[http://www.muzeumlubuskie.pl/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=18&Itemid=69. Muzeum Lubuskie – Kolejna witryna oparta na WordPressie].</ref>|Plik:Muzeum Lubuskie - Spichlerz - BN.jpg|Muzeum Warty „Spichlerz”
}}

W mieście działa [[Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim|Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta]], będące najstarszym muzeum w województwie. Składa się z czterech oddziałów: Muzeum Sztuk Dawnych, Muzeum Grodu Santok, Muzeum Warty oraz Muzeum Kultury i Techniki Wiejskiej.

{{Galeria
| Nazwa = Biblioteki
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:Gorzów Wielkopolski, Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta.jpg|Budynek Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Zbigniewa Herberta|Plik:Biblioteka Główna PWSZ w Gorzowie2.JPG|Biblioteka główna Akademii im. Jakuba z Paradyża}}
Według danych z 2006 w mieście działało 15 placówek bibliotecznych, z których w 2006 korzystało 33&nbsp;644 czytelników<ref name="pl-bdr" />. Największą biblioteką jest [[Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim|Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta]], które prócz wypożyczalni głównej posiada 3&nbsp;oddziały oraz filie. Biblioteka ta posiada w swoich zbiorach 389&nbsp;373 książek<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.wimbp.gorzow.pl/?p=d&d=12 |tytuł = Zbiory WiMBP w Gorzowie Wlkp |autor = WiMBP w Gorzowie Wlkp |data dostępu = 2008-08-12}}</ref>. W styczniu 2008 r. otwarta została jej nowa siedziba. W nowoczesnym gmachu mieszczą się obecnie wszystkie działy, wcześniej rozrzucone w wielu lokalizacjach w mieście, a ponadto przeniesiony z ul. Pomorskiej Ośrodek Alliance Française, jak również galeria oraz kawiarnia. 

W okresie PRL w mieście funkcjonowało 5 [[Kino|kin]]: „Muza”, „Kolejarz”, „Kapitol”, „Kopernik” (oddane do użytku w 1975 roku przy ul. Warszawskiej, z widownią na 570 osób) oraz „Słońce” – najstarsze kino w powojennym Gorzowie Wielkopolskim, mieszczące się w centrum miasta przy ul. Chrobrego. Obecnie w mieście są 2 [[Multipleks kinowy|multipleksy]] sieci kin: [[Helios (sieć kin)|Helios]] z 5 salami znajdującym się w [[Galeria Askana|Galerii Askana]] oraz [[Multikino]] – również z 5 salami, w Centrum Handlowym „Feeria”.

[[Miejski Ośrodek Sztuki w Gorzowie Wielkopolskim|Miejski Ośrodek Sztuki]] przy ul. Pomorskiej 73 prowadzi natomiast<ref name="mosart">{{Cytuj |tytuł = O nas |data dostępu = 2024-09-15 |opublikowany = mosart.pl |url = http://www.mosart.pl/o-nas |język = pl}}</ref>:
* Kino „60 krzeseł” – będące kinem studyjnym z widownią na 60 osób, gdzie wyświetlane są produkcje filmowe spoza głównego nurtu komercyjnego. Kino to powstało we wrześniu 2002. Projekcje odbywają się od września do czerwca. W siedzibie kina działa również Dyskusyjny Klub Filmowy „Megaron”
* Galerię Sztuki BWA
* edukację artystyczną w różnych dziedzinach sztuki

[[Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie Wielkopolskim|Miejskie Centrum Kultury]] prowadzi z kolei<ref>[https://mckgorzow.pl/ Miejskie Centrum Kultury]</ref>:
* [[Amfiteatr Gorzowski]]
* obiekt kulturalny „Zawarcie”, obejmujący salę salą widowiskową mieszczącą 170 osób, wyposażoną w lustra, a także klub środowiskowy „Capitolek”, klub seniora „Złoty Kłos”, ZTL „Gorzowiacy”, zespół taneczny „Move Up” i sekcje szkoły „Dance Mix”
* Klub Kultury „Jedynka” przy ul. Chrobrego
* Klub Kultury „Zodiak” przy ul. Słonecznej
* Inkluzywną Pracownię Edukacji Artystycznej przy ul. Chrobrego
* Małą Galerię [[Gorzowskie Towarzystwo Fotograficzne|Gorzowskiego Towarzystwa Fotograficznego]] przy ul. Chrobrego 4

[[Plik:Filharmonia Gorzowska BN.jpg|mały|[[Filharmonia Gorzowska]]]]
18 maja 2011 roku została otwarta [[Filharmonia Gorzowska]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.gorzow24.pl/news/11064/otwarcie-filharmonii-oklaskom-nie-bylo-konca-fotoreportaz-wideo.html |tytuł = artykuł o otwarciu Filharmonii Gorzowskiej z portalu gorzow24.pl z 19 maja 2011 |archiwum = https://web.archive.org/web/20110522035301/http://www.gorzow24.pl/news/11064/otwarcie-filharmonii-oklaskom-nie-bylo-konca-fotoreportaz-wideo.html |zarchiwizowano = 22 maja 2011 |data dostępu = 2011-05-29}}</ref>. Inwestycja zrealizowana została kosztem 130 mln zł. 

W świecie muzyki dużą renomę w kraju posiada także [[Jazz Club „Pod Filarami”]], który co roku gości wielu artystów jazzowych zarówno z Polski, jak i zagranicy<ref>{{cytuj stronę |url = http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/1,88312,7396428,Dlaczego_w_Gorzowie_bardzo_udal_nam_sie_jazz.html/ |tytuł = Dlaczego w Gorzowie bardzo udał nam się jazz |data = 2009-12-23 |praca = [[Gazeta.pl|Gazeta.pl Gorzów Wielkopolski]] |opublikowany = [[Agora (przedsiębiorstwo)|Agora S.A.]] |archiwum = https://web.archive.org/web/20130926193851/http://gorzow.gazeta.pl/gorzow/1,35207,7396428,Dlaczego_w_Gorzowie_bardzo_udal_nam_sie_jazz.html |zarchiwizowano = 2013-09-26 |data dostępu = 2014-11-30}}</ref>. 

{{Galeria
| Nazwa = Teatry
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:Gorzów_Wielkopolski,_Teatr_Juliusza_Osterwy.jpg|[[Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim|Teatr im. Juliusza Osterwy]]|Plik:Bar Agata.jpg|[[Teatr Kreatury]], happening grupy „Wesołe Miasteczko” w barze mlecznym „Agata” – wieczór autorski [[Waldemar Fydrych|W. Fydrycha]] (2001 r.)
}}

Miasto jest siedzibą następujących scen teatralnych:
* [[Teatr im. Juliusza Osterwy w Gorzowie Wielkopolskim]] (scena główna oraz scena letnia),
* [[Teatr Kreatury]]
* [[Cyganie|Cygański]] Teatr Muzyczny „Terno”
* Teatr „Na Murku”

=== Wydarzenia cykliczne === 
{{Galeria
| Nazwa = Wydarzenia cykliczne
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:Bulwar nocą Gorzów Wielkopolski.JPG|[[Juwenalia]] 2009|Plik:Błonia nadwarciańskie.jpg|Dni Gorzowa 2015|Plik:RomaneDyvesa.jpg|Mural promujący Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich [[Polska Roma|Romane Dyvesa]]}}

Imprezy cykliczne organizowane współcześnie w Gorzowie Wielkopolskim:
* Konfrontacje Fotograficzne – maj danego roku, od 1974 r.<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.gtf.cba.pl/konfrontacje.html |tytuł = XXXIV Konfrontacje Fotograficzne 2008 |nazwisko = Sobota |imię = Adam |data = 2008 |opublikowany = Gorzowskie Towarzystwo Fotograficzne |archiwum = https://web.archive.org/web/20090213185507/http://gtf.cba.pl/konfrontacje.html |zarchiwizowano = 2009-02-13 |data dostępu = 2009-03-09}}</ref>;
* W Gorzowie od 1988 roku<ref>{{Cytuj |autor = Urząd Miasta Gorzowa |tytuł = Gorzów Wielkopolski, roz. „Co nam w duszy gra” |data = 2019 |isbn = 978-83-927926-4-2}}</ref> odbywa się najstarszy festiwal muzyki romskiej „Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa”<ref>{{Cytuj |tytuł = Romane Dyvesa – Multimedialna Encyklopedia Gorzowa |data dostępu = 2020-11-05 |opublikowany = encyklopedia.wimbp.gorzow.pl |url = https://encyklopedia.wimbp.gorzow.pl/r/romane_dyvesa/romane_dyvesa.html |język = en}}</ref> – lipiec danego roku<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.ziemialubuska.pl/2405,2312,,.html |tytuł = Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich Romane Dyvesa 2008 |autor = PAP |opublikowany = ziemialubuska.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20120614013233/http://www.ziemialubuska.pl/2405,2312,,.html |zarchiwizowano = 2012-06-14 |data dostępu = 2009-03-07}}</ref>;
* „Dobry wieczór Gorzów” – impreza zastąpiła od 2020 r. „Dni Gorzowa nad Wartą”;
* [[Reggae nad Wartą]];
* Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Jana Sebastiana Bacha – październik, od 1986<ref>{{cytuj stronę |url = http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/1,35207,5811201,W_Gorzowie_trwa_konkurs_mlodych_pianistow.html |tytuł = W Gorzowie trwa konkurs młodych pianistów |nazwisko = Barański |imię = Dariusz |data = 2008-10-14 |opublikowany = Gazeta Wyborcza Gorzów/Agora SA |data dostępu = 2009-03-06}}</ref>;
* [[Gorzów Jazz Celebrations]] organizowane od 2005 r. przez Jazz Club „Pod Filarami” (do 2004 r. jako [[Pomorska Jesień Jazzowa]]);
* Gorzowskie Spotkania Teatralne – od 1983 r., w listopadzie<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.gorzow24.pl/news/5174/xxv-gorzowskie-spotkania-teatralne-tuz-tuz-co-zobaczymy.html |tytuł = XXV Gorzowskie Spotkania Teatralne tuż, tuż. Co zobaczymy? |nazwisko = Słowiński |imię = Marcin |data = 2008-11-12 |opublikowany = gorzow24.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20090425002147/http://www.gorzow24.pl/news/5174/xxv-gorzowskie-spotkania-teatralne-tuz-tuz-co-zobaczymy.html |zarchiwizowano = 2009-04-25 |data dostępu = 2009-03-09}}</ref>;
* Międzynarodowy Festiwal Muzyczny ''Serenada nad Wartą'' – od 2005 r.;
* Międzynarodowe Spotkania Orkiestr Dętych Alte Kameraden<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.emceka.home.pl/emceka/pl/altekameraden/o-imprezie |tytuł = O festiwalu |opublikowany = Miejskie Centrum Kultury w Gorzowie Wielkopolskim |archiwum = https://web.archive.org/web/20141204033530/http://www.emceka.home.pl/emceka/pl/altekameraden/o-imprezie |zarchiwizowano = 2014-12-04 |data dostępu = 2014-11-30}}</ref> – od 2008 r.;
* Konwent Fantastyki Gorcon – od 2018 r.;
* Międzynarodowy Festiwal Tańca ''Folk Przystań'' od 1994 r., od czerwca do lipca;
* Wartownia – od 2021 r., od czerwca do sierpnia cykl cotygodniowych darmowych imprez elektronicznych, alternatywnych i hiphopowych

Imprezy cykliczne, których organizowania współcześnie zaprzestano:
* Do 2004 r. odbyło się 11 razy Biennale Sztuki Sakralnej ''Sacrum''<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.niedziela.pl/artykul_w_niedzieli.php?doc=ed200416&nr=218 |tytuł = XI Biennale Sztuki Sakralnej – Ostatnie sacrum? |nazwisko = Libelt |imię = Jarosław |opublikowany = [[Niedziela (czasopismo)|Tygodnik Niedziela]] edycja zielonogórsko-gorzowska 16/2004 |archiwum = https://web.archive.org/web/20110927140343/http://www.niedziela.pl/artykul_w_niedzieli.php?doc=ed200416&nr=218 |zarchiwizowano = 2011-09-27 |data dostępu = 2009-03-07}}</ref> (obecnie już się nie odbywa)
* „Dni Gorzowa nad Wartą” – czerwiec danego roku<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.dnigorzowa.pl |tytuł = Dni Gorzowa nad Wartą |archiwum = https://web.archive.org/web/20181219151606/http://www.dnigorzowa.pl/ |zarchiwizowano = 2018-12-19 |data dostępu = 2021-06-04}}</ref>

== Sport ==
{{Osobny artykuł|Sport w Gorzowie Wielkopolskim}}

[[Plik:Stadion Jancarza BN.jpg|mały|Zawody żużlowe z cyklu [[Grand Prix na żużlu|Speedway Grand Prix]] na stadionie im. Edwarda Jancarza]]
[[Plik:Stadion Warty w Gorzowie Wielkopolskim.jpg|mały|Stadion lekkoatletyczny im. Lubuskich Olimpijczyków]]

W Gorzowie Wielkopolskim istnieje rozbudowana infrastruktura sportowa, a działalność prowadzi wiele klubów w różnorodnych dyscyplinach. Miasto jednak najbardziej kojarzy się ze [[Sport żużlowy|sportem żużlowym]]<ref>{{Cytuj |autor = Bernard Woltmann |tytuł = Zarys historii sportu w Gorzowie Wlkp: 1945–1997, s. 32 |data = 1998}}</ref>. Od 1947 roku w mieście działa klub sportowy [[Stal Gorzów Wielkopolski (żużel)|Stal Gorzów Wielkopolski]]<ref>{{Cytuj |autor = Robert Borowy |tytuł = Siedem dekad Stali: KS Stal Gorzów Wlkp. 1947-2017 : 70 lat, s. 13. |data = 2017}}</ref>, którego wychowankiem jest 5-krotny [[Indywidualne mistrzostwa świata na żużlu|mistrz świata na żużlu]] [[Bartosz Zmarzlik]].

Najpopularniejsze dyscypliny sportu w mieście obok żużla to [[koszykówka]] – reprezentowana przez [[AZS AJP Gorzów Wielkopolski|AZS AJP]] oraz [[piłka nożna]] – reprezentowana przez [[Stilon Gorzów Wielkopolski (piłka nożna)|Stilon]] i [[Warta Gorzów Wielkopolski (piłka nożna)|Wartę]] 

Gorzów Wielkopolski posiada także bogate tradycje w [[Sporty wodne|sportach wodnych]]: [[Kajakarstwo|kajakarstwie]] i [[Wioślarstwo|wioślarstwie]] oraz [[Pływanie (sport)|pływaniu]] i [[Piłka wodna|piłce wodnej]].

Od 1945 do 2023 roku gorzowscy sportowcy i reprezentanci gorzowskich klubów zdobyli łącznie 12 medali [[Igrzyska olimpijskie|igrzysk olimpijskich]]: 8 w kajakarstwie, 3 w wioślarstwie i 1 w kolarstwie szosowym, oraz 5 medali [[Igrzyska europejskie|igrzysk europejskich]] – wszystkie w kajakarstwie.

W 2024 roku w najwyższych klasach rozgrywkowych w Polsce występuje 5 gorzowskich drużyn: 
* [[Stal Gorzów Wielkopolski (żużel)|ebut.pl Stal]] (żużel; ostatni sezon: 4. miejsce)
* [[AZS AJP Gorzów Wielkopolski|PSI Enea AJP]] (koszykówka kobiet; ostatni sezon: {{trofeum|medal|srebrny}} wicemistrzostwo Polski)
* [[Cuprum Stilon Gorzów|Cuprum Stilon]] (siatkówka mężczyzn; [[beniaminek]])
* [[Alfa Gorzów Wielkopolski|KS Alfa]] (piłka wodna; ostatni sezon: {{trofeum|medal|srebrny}} wicemistrzostwo Polski)
* [[Stilon Gorzów Wielkopolski (szachy)|Stilon Anart]] (szachy; ostatni sezon: 8. miejsce)

W mieście znajdują się m.in. takie obiekty sportowe jak: [[Stadion im. Edwarda Jancarza w Gorzowie Wielkopolskim|Stadion im. Edwarda Jancarza]] (użytkowany przez żużlowców), [[Stadion Ośrodka Sportu i Rekreacji w Gorzowie Wielkopolskim|Stadion OSiR]] (użytkowany przez drużyny piłkarskie), [[Stadion lekkoatletyczny im. Lubuskich Olimpijczyków w Gorzowie Wielkopolskim]] (użytkowany przez gorzowskie kluby i sekcje [[Lekkoatletyka|lekkoatletyczne]]), [[Arena Gorzów]] (hala widowiskowo-sportowa, w której odbywają się mecze rozgrywek ligowych na szczeblu centralnym), Hala CEZiB (hala sportowa, w której odbywają się mecze rozgrywek ligowych na szczeblu okręgowym), [[Centrum Sportowo-Rehabilitacyjne Słowianka]], przystanie kajakowe i wioślarskie oraz [[pole golfowe]] „Zawarcie”.

== Lokalne media ==
{{Kategoria główna|Media w Gorzowie Wielkopolskim}}

== Wspólnoty wyznaniowe ==
{{Osobny artykuł|Biskupi zielonogórsko-gorzowscy}}

{{Galeria
| Nazwa = Kościoły
| wielkość = 220
| pozycja = right|Plik:Katedra Gorzow 2022.jpg|Budynek [[Katedra|katedry]] [[Kościół łaciński|rzymskokatolickiej]]|Plik:Gorzow cerkiew.jpg|[[Cerkiew prawosławna]] przy ul. Kostrzyńskiej|Plik:Gorzów-Kościół Baptystów.jpg|Budynek zboru [[Kościół Chrześcijan Baptystów w RP|Kościoła Chrześcijan Baptystów]] przy ul. Kosynierów Gdyńskich|Plik:Kościół Św. Trójcy w Gorzowie.jpg|Budynek [[Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP|kościoła luterańskiego]] przy [[Ulica Franciszka Walczaka w Gorzowie Wielkopolskim|ul. Walczaka]]
}}

W Gorzowie Wielkopolskim znajduje się [[Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|katedra]] [[Diecezja zielonogórsko-gorzowska|diecezji zielonogórsko-gorzowskiej]], która jest jego głównym [[Kościół katolicki|kościołem rzymskokatolickim]]. Miasto posiada 14 [[Parafia|parafii]], które są podzielone pomiędzy 3 [[dekanat]]y: [[Dekanat Gorzów Wielkopolski – Katedra|Gorzów Wielkopolski – Katedra]], [[Dekanat Gorzów Wielkopolski – Chrystusa Króla|Chrystusa Króla]] i [[Dekanat Gorzów Wielkopolski – Trójcy Świętej|Trójcy Świętej]]. W gorzowskiej [[Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Gorzowie Wielkopolskim|parafii Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski]] mieści się [[Sanktuarium św. Weroniki Giuliani w Gorzowie Wielkopolskim|sanktuarium św. Weroniki Giuliani]].

2 czerwca 1997 roku w Gorzowie Wielkopolskim [[papież]] [[Jan Paweł II]] podczas [[Podróż apostolska Jana Pawła II do Polski (1997)|VI pielgrzymki do Polski]] wygłosił [[Liturgia słowa|liturgię słowa]] i modlił się w katedrze przy grobie [[biskup]]a [[Wilhelm Pluta (duchowny)|Wilhelma Pluty]].

Na cmentarzu znajduje się kaplica wiernych [[Parafia greckokatolicka św. Jozafata Biskupa i Męczennika w Gorzowie Wielkopolskim|parafii]] [[Kościół greckokatolicki w Polsce|obrządku greckokatolickiego]]<ref>{{Cytuj |url = https://grekokatolicy.pl/grekokatolicy/parafie-ukgk/diecezja-wroclawsko-gdanska/parafia-greckokatolicka-pw-sw-jozafata-biskupa-i-meczennik-w-gorzowie-wielkopolskim/ |tytuł = Parafia Greckokatolicka pw. Św. Jozafata Biskupa i Męczennik w Gorzowie Wielkopolskim |opublikowany = grekokatolicy.pl |data dostępu = 2023-01-15}}</ref>. W Gorzowie Wielkopolskim mieści się także [[Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny|prawosławna]] [[Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy]] ([[Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|parafialna]])<ref>{{Cytuj |url = https://www.orthodox.pl/administracja/metropolie/diecezja-wroclawsko-szczecinska/dekanat-szczecinski/ |tytuł = Dekanat szczeciński |opublikowany = orthodox.pl |data dostępu = 2023-01-15}}</ref>, [[Kościół Polskokatolicki w Rzeczypospolitej Polskiej|polskokatolicki]] [[Parafia św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim|kościół św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny (parafialny]]) oraz [[Kościół Świętej Trójcy w Gorzowie Wielkopolskim|kościół luterański Świętej Trójcy]] ([[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Gorzowie Wielkopolskim|parafialny]])<ref>{{Cytuj |url = https://www.luteranie.pl/gorzow-wielkopolski-kosciol-swietej-trojcy/ |tytuł = Gorzów Wielkopolski – kościół Świętej Trójcy |opublikowany = luteranie.pl |data dostępu = 2023-01-15}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.luteranie.pl/gorzow-wielkopolski/ |tytuł = Gorzów Wielkopolski |opublikowany = luteranie.pl |data dostępu = 2023-01-15}}</ref>.

Swoje [[Zbór|zbory]] w Gorzowie Wielkopolskim posiadają [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP|adwentyści dnia siódmego]] ([[Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Gorzowie Wielkopolskim|zbór adwentystyczny w Gorzowie Wielkopolskim]])<ref>{{Cytuj |url = https://adwent.pl/kontakt/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = adwent.pl |data dostępu = 2021-11-11}}</ref>, [[Kościół Chrześcijan Baptystów w RP|baptyści]] ([[Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gorzowie Wielkopolskim]], II Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Gorzowie Wielkopolskim)<ref>{{Cytuj |url = https://baptysci.pl/zbory |tytuł = Zbory |opublikowany = baptysci.pl |data dostępu = 2021-11-11}}</ref>, [[Kościół Zielonoświątkowy w RP|Kościół Zielonoświątkowy]] ([[Zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Hosanna” w Gorzowie Wielkopolskim|zbór zielonoświątkowy w Gorzowie Wielkopolskim]])<ref>{{Cytuj |url = https://kz.pl/znajdz-swoj-kosciol/ |tytuł = Znajdź Kościół |opublikowany = kz.pl |data dostępu = 2021-11-11}}</ref>, wierni [[Kościół Boży#Kościół Boży w Polsce|Kościoła Bożego w Polsce]] (Kościół Boży „Dla Ciebie Niebo”)<ref>{{Cytuj |url = https://kosciolbozy.pl/adresy-kosciolow/ |tytuł = Adresy kościołów |opublikowany = kosciolbozy.pl |data dostępu = 2021-11-11}}<br>* {{cytuj |url = https://www.dlaciebieniebo.pl |tytuł = Kościół Boży „Dla Ciebie Niebo” |opublikowany = dlaciebieniebo.pl |data dostępu = 2021-11-11}}</ref>, [[Kościół Boży w Chrystusie (Polska)|Kościoła Bożego w Chrystusie]] (Wspólnota „Górna Izba”)<ref>{{Cytuj |url = http://kbwch.pl/zbory/ |tytuł = Zbory |opublikowany = kbwch.pl |data dostępu = 2021-11-09}}</ref>, [[Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP|Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP]] (diaspora w Gorzowie, miejscowi ewangelicy reformowani są otoczeni opieką duszpasterską przez [[Parafia Ewangelicko-Augsburska w Gorzowie Wielkopolskim|parafię ewangelicko-augsburską]])<ref>{{Cytuj |autor = Super User |tytuł = Diaspora |data dostępu = 2017-07-09 |opublikowany = reformowany.pl |url = http://www.reformowany.pl/index.php/diaspora/56-diaspora}}< br />*{{Cytuj |url = https://reformowani.pl/index.php/kosciol/parafie-kosciola |tytuł = Parafie Kościoła |opublikowany = reformowani.pl |data dostępu = 2021-11-11}}</ref>, [[Reformowani baptyści|reformowanych baptystów]] (Ewangeliczny Zbór Reformowany w Gorzowie Wielkopolskim)<ref>{{Cytuj |url = https://reformowanigorzow.pl/o-nas/ |tytuł = Ewangeliczny Zbór Reformowany w Gorzowie Wielkopolskim |opublikowany = reformowanigorzow.pl |data dostępu = 2021-11-11}}</ref>, [[Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego)|Mesjańskich Zborów Bożych]] (punkt misyjny w Bydgoszczy podległy zborowi w [[Warszawa|Warszawie]])<ref>{{Cytuj |url = http://zboryboze.pl/o-nas/kontakt/ |tytuł = Kontakt – Zbory |opublikowany = zboryboze.pl |data dostępu = 2023-03-27}}</ref> oraz Mesjańskiej Społeczności Wywołanych<ref>{{Cytuj |autor = Paweł Ciecieląg, Arkadiusz Góralczyk, Grzegorz Gudaszewski, Zbigniew Pasek |tytuł = Wyznania religijne w Polsce w latach 2019–2021 |wydawca = Zakład Wydawnictw Statystycznych |miejsce = Warszawa |data = 2022 |s = 237 |isbn = 978-83-67087-17-9}}</ref>.

W Gorzowie Wielkopolskim działalność kaznodziejską prowadzi również 9 zborów [[Świadkowie Jehowy|Świadków Jehowy]] z dwoma [[Sala królestwa|Salami Królestwa]]<ref>{{jw|data dostępu=2023-02-05}}</ref>.

Poza kościołami chrześcijańskimi, w mieście istnieją także miejsca spotkań modlitewnych [[Muzułmanin|muzułmanów]], ośrodek filialny Związku Buddyjskiego „Zen Rinzai” oraz centrum [[Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu|buddystów Diamentowej Drogi]].

Do 1939 roku istniała w mieście [[Synagoga w Gorzowie Wielkopolskim|synagoga]].

== Ludzie związani z miastem ==
{{Kategoria główna|Ludzie urodzeni w Gorzowie Wielkopolskim}}
{{Kategoria główna|Ludzie związani z Gorzowem Wielkopolskim}}

* W Gorzowie Wielkopolskim urodził się [[Kazimierz Marcinkiewicz]] – [[Prezes Rady Ministrów|premier]] [[Polska|Polski]] w latach 2005–2006, oraz [[Marek Jurek]] – [[Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|Marszałek Sejmu]] w latach 2005–2007
* Z Gorzowa Wielkopolskiego pochodzi wielu ludzi ze świata polskiej muzyki m.in. [[Adam Bałdych]], [[Piotr Bukartyk]], bracia [[Dawid Kwiatkowski|Dawid]] i [[Michał Kwiatkowski (piosenkarz)|Michał]] Kwiatkowscy oraz [[Krystyna Prońko]]
* W Gorzowie Wielkopolskim urodziło się wielu sportowców, reprezentantów Polski m.in. [[Paulina Dudek]], [[Edward Jancarz]], [[Michał Jeliński]], [[Dawid Kownacki]], [[Tomasz Kucharski]], [[Beata Sokołowska-Kulesza]] i [[Agnieszka Szott-Hejmej]]

=== Honorowi obywatele miasta ===
{{Osobny artykuł|Honorowi Obywatele Miasta Gorzowa Wielkopolskiego}}

== Zobacz też ==
* [[Powiat gorzowski]]
* [[Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy]]
* [[Cmentarz żydowski w Gorzowie Wielkopolskim]]
* [[Reneta Landsberska]]

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Sport i Turystyka 1988">{{Cytuj |tytuł = Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945 |data = 1988 |isbn = 83-217-2709-3 |inni = Czesław Czubryt-Borkowski (oprac.); Zygmunt Czarnocki (oprac.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Sport i Turystyka |s = 232 |oclc = 830085367}}</ref>
<ref name="GUS-30-VI-2014">{{Cytuj |autor = Joanna Stańczak, Agnieszka Znajewska, Aleksandra Daniłowska |tytuł = Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym |url = http://stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/defaultaktualnosci/5468/6/12/1/ludnosc_stan_i_struktura_w_przekroju_terytorialnym_30062014.pdf |wydawca = [[Główny Urząd Statystyczny]], Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy |miejsce = Warszawa |inni = Dorota Szałtys |issn = 1734-6118 |data = 2014-10-28}}</ref>
<ref name="Populacja2024">{{Cytuj |tytuł = Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2024 r. (stan w dniu 30.06) |data = 2024-10-15 |data dostępu = 2024-10-28 |opublikowany = Główny Urząd Statystyczny |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-stan-i-struktura-ludnosci-oraz-ruch-naturalny-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-r-stan-w-dniu-30-06,6,37.html |język = pl}}</ref>
<ref name="populacja2022">{{Cytuj |tytuł = Gorzów Wielkopolski w liczbach |data dostępu = 2024-06-27 |opublikowany = Polska w liczbach |url = https://bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/teryt/tablica |język = pl}}</ref>
<ref name="PopulacjaPowierzchnia">{{Cytuj |tytuł = Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku |data = 2024-07-22 |data dostępu = 2024-10-23 |opublikowany = Główny Urząd Statystyczny |url = https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2024-roku,7,21.html |język = pl}}</ref>
</references>
== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę | imię = Wiktor |nazwisko = Fenrych | tytuł= Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski w XIII i XIV wieku | wydawca = [[Wydawnictwo Poznańskie]] |miejsce =  [[Poznań]] | rok = 1959 | odn = tak}}
* {{Cytuj książkę|nazwisko=Frąckowiak-Skrobała|imię=Teresa|tytuł=Gorzów Wielkopolski. Przeszłość i teraźniejszość|rok=1964|wydawca=[[Wydawnictwo Poznańskie]]|inni=Jan Wąsicki (red.)|imię2=Teresa|imię3=Grażyna|nazwisko2=Lijewska|nazwisko3=Wróblewska|rozdział=Rozwój Gorzowa od roku 1945|nazwisko r=Frąckowiak-Skrobała|imię r=Teresa|odn=tak|język=pl}}
* {{Cytuj książkę |imię = Bogdan | nazwisko = Kucharski |tytuł = Gorzów Wielkopolski i okolice |data = 1981 |isbn = 83-210-0242-0 |miejsce = Poznań |wydawca = Wyd. Poznańskie |oclc = 830196481 | odn=tak}}
* {{Cytuj książkę|nazwisko=Frąckowiak-Skrobała|imię=Teresa|tytuł=Gorzów Wielkopolski. Przeszłość i teraźniejszość|rok=1964|wydawca=[[Wydawnictwo Poznańskie]]|inni=Jan Wąsicki (red.)|imię2=Teresa|imię3=Grażyna|nazwisko2=Lijewska|nazwisko3=Wróblewska|rozdział=Gorzów od połowy XIX wieku do roku 1944|nazwisko r=Lijewska|imię r=Teresa|odn=tak|język=pl}}
* {{cytuj książkę | tytuł = Gorzów 1945. Ocalić od zapomnienia | imię = Tadausz | nazwisko = Linkiewicz | wydawca = [[Zakłady Włókien Chemicznych Stilon|Stilon Gorzów]] | rok = 1970 |miejsce = Gorzów Wlkp | odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Nowakowska | imię = Zofia | tytuł = Jeszcze o Gorzowie |rok = 2000 | wydawca = Wojewódzki Ośrodek Metodyczny | miejsce = Gorzów Wielkopolski|isbn = 8386710462 |imię2=Ewa | imię3 = Elżbieta | nazwisko2 = Kraszewska | nazwisko3 = Skorupska-Raczyńska |odn=tak|język=pl}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Osmańczyk |imię = Edmund Jan |autor link = Edmund Osmańczyk |tytuł = Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych |wydawca = Wiedza Powszechna |miejsce = Warszawa |rok = 1982 |strony = 438 |isbn = 83-214-0092-2 | odn = tak}}* {{Cytuj książkę | nazwisko = Nowakowska | imię = Zofia | tytuł = Jeszcze o Gorzowie |rok = 2000 | wydawca = Wojewódzki Ośrodek Metodyczny | miejsce = Gorzów Wielkopolski|isbn = 8386710462 |imię2=Ewa | imię3 = Elżbieta | nazwisko2 = Kraszewska | nazwisko3 = Skorupska-Raczyńska |odn=tak|język=pl|nazwisko r=Sygnecki|imię r=Jerzy|rozdział=Gorzów Wielkopolski w latach 1918–1945}}
* {{cytuj książkę |imię = Jerzy |nazwisko = Walachowicz | tytuł = Geneza i ustrój polityczny Nowej Marchii do początków XIV wieku | wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe | miejsce =  [[Warszawa]]–[[Poznań]] | rok = 1980 | isbn = 83-01-01941-7 | odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [https://um.gorzow.pl/ Oficjalna strona Gorzowa Wlkp.]
* [http://jkccl2.webwave.dev/ Przewodnik po zabytkach Gorzowa]
* [http://www.sztetl.org.pl/pl/article/gorzow-wielkopolski/5,historia/ Historia Żydów w Gorzowie Wielkopolskim] na portalu Wirtualny Sztetl
* {{Cytuj stronę |url = http://www.bip.gorzow.pl/ |tytuł = Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta Gorzowa Wielkopolskiego |opublikowany = bip.gorzow.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20090308153900/http://www.bip.gorzow.pl/ |zarchiwizowano = 2009-03-08}}
* {{SgKP|V|73|Landsberg nad Wartą}}
* {{SgKP|XV_cz.2|210|Landsberg}}
* [https://www.gorzow.com.pl/ http://www.gorzow.com.pl/] Gorzow.com.pl Zdjęcia – architektura, miejsca i chwile Gorzów Wielkopolski w obiektywie smartfonaryma

{{Województwo lubuskie}}
{{Podział administracyjny Polski}}
{{Miasta województwa lubuskiego}}
{{Dzielnice Gorzowa Wielkopolskiego}}
{{Dawne powiaty pruskiej prowincji Brandenburgia}}
{{Powiat gorzowski (dawny)}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Gorzów Wielkopolski| ]]
[[Kategoria:Miasta wojewódzkie]]
[[Kategoria:Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku]]
[[Kategoria:Miasta w województwie lubuskim]]
[[Kategoria:Miasta na prawach powiatu]]