Tekst źródłowy strony Czosnek pospolity

{{wyróżnienie|DA}}
{{Takson infobox
 |nazwa                = Czosnek pospolity
 |grafika              = Allium sativum Woodwill 1793.jpg
 |opis grafiki         = 
 |alt grafiki          = 
 |systematyka ref      = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
 |domena               = [[eukarionty]]
 |królestwo            = [[rośliny]]
 |podkrólestwo         = [[rośliny zielone]]
 |nadgromada           = [[rośliny telomowe]]
 |gromada              = [[rośliny naczyniowe]]
 |podgromada           = [[rośliny nasienne]]
 |nadklasa             = [[okrytonasienne]]
 |klasa                = ''[[Magnoliopsida]]''
 |nadrząd              = [[liliopodobne]] <small>(≡&nbsp;[[jednoliścienne]])</small>
 |rząd                 = [[szparagowce]]
 |rodzina              = [[amarylkowate]]
 |podrodzina           = [[czosnkowe]]
 |rodzaj               = [[czosnek]]
 |gatunek              = czosnek pospolity
 |nazwa łacińska       = Allium sativum
 |autor                = [[Karol Linneusz|L.]]
 |cytat                = [[Species Plantarum|Sp. pl.]] 1:296. 1753
 |synonimy             = 
 |wikispecies          = 
 |commons              = Category:Allium sativum
}}
'''Czosnek pospolity''', czosnek zwyczajny (''Allium sativum'' [[Karol Linneusz|L.]]) – [[gatunek (biologia)|gatunek]] [[bylina (botanika)|byliny]] (w uprawie jako [[roślina dwuletnia]] lub [[roślina jednoroczna|jednoroczna]]) należący do rodziny [[amarylkowate|amarylkowatych]] (podrodzina [[czosnkowe|czosnkowych]]). Jest [[warzywa|warzywem]], [[przyprawa|przyprawą]] i [[rośliny lecznicze|rośliną leczniczą]] znaną zwykle tylko pod nazwą rodzajową, jako czosnek. Pochodzi z [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]]<ref>{{Cytuj | tytuł = Garlic|autor= Ronald E. Voss|data=1995| opublikowany = Regents of the University of California| archiwum = https://web.archive.org/web/20111208024728/http://sfp.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm | język = en}}</ref>, skąd rozprzestrzeniony został jako [[rośliny uprawne|roślina uprawna]] do [[Europa|Europy]] i północnej [[Afryka|Afryki]], z czasem trafił na inne kontynenty. Rozprzestrzeniany w postaci rozmnażanych wegetatywnie [[kultywar]]ów, pochodzących od dziko rosnących w Azji południowo-zachodniej roślin, opisywanych jako gatunek ''Allium longicuspis'' Rgl<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Salunkhe |imię = D.K. |nazwisko2 = Kadam |imię2 = S.S. |tytuł = Handbook of Vegetable Science and Technology |miejsce = |data = 1998 |wydawca = Marcel Dekker |isbn = 0-8247-0105-4}}</ref>.

== Morfologia ==
[[Plik:Allium sativum sl10.jpg|thumb|left|180px|Kwiatostan z cebulkami powietrznymi]]
[[Plik:Allium sativum sl12.jpg|thumb|left|180px|Kwiatostan w zbliżeniu]]
[[Plik:Allium sativum sl14.jpg|thumb|left|180px|Kwiat w przekroju]]
[[Plik:Garlic.jpg|thumb|[[Cebula (botanika)|Cebula]] czosnku]]
[[Plik:Garlic slice.jpg|mały|Spichrzowa łuska okrywająca pąk na przekroju przez ząbek czosnku]]
; Pokrój
: [[Roślina zielna]] osiągająca 20–100 cm wysokości, z podziemną [[Cebula (botanika)|cebulą]].
; [[Łodyga]]
: Wykształca się w postaci tzw. piętki w cebuli podziemnej i obłego [[głąbik]]a zwieńczonego kwiatostanem w czasie [[kwitnienie|kwitnienia]]. [[cebula (botanika)|Cebula]] podziemna (zwana główką) złożona jest z kilku-kilkunastu cebulek (zwanych ząbkami lub pazurkami), będących w istocie [[pąk]]ami o funkcji spichrzowej. Cała główka ma kształt kulisty i lekko spłaszczony. Cebulki rozrastając się uciskają na siebie wzajemnie i stają się kanciaste. Zewnętrzna powierzchnia ząbków jest wypukła, wewnętrzna – wklęsła.
; [[Korzeń|Korzenie]]
: Słabo rozwinięte, obecne tylko [[korzeń przybyszowy|korzenie przybyszowe]] wyrastające z piętki{{r|fraszczak}}. Najliczniejsze są w fazie wzrostu, przeciętnie sięgają na głębokość 20–30&nbsp;cm, zasięg poziomy wynosi 20 cm. Po zakończeniu wzrostu korzenie zamierają.
; [[Liść|Liście]]
: Asymilujące długie (do 50 cm), równowąskie (o szerokości ok. 1 cm, rzadko do 2,5 cm), płaskie lub rynienkowate, o barwie od zielonej do niebieskawozielonej. Bruzdkowane, brzegiem szorstkie, na szczycie zaostrzone. Kolejne liście wyrastają z rurki tworzonej przez pochwy liściowe i przewyższają ją, tworząc nibyłodygę sięgającą od 15 do 60&nbsp;cm (w zależności od odmiany). Dorosła roślina ma ok. 8–12 liści asymilujących. Poza tym występują liście pełniące funkcje ochronne (łuski otulające cebulę) oraz spichrzowe (rurkowaty, gruby liść magazynujący substancje zapasowe w cebulkach, tzw. ząbkach). Poza liściem spichrzowym, w jego wnętrzu znajduje się liść złożony z niemal samej pochwy, otulający zawiązki liści asymilacyjnych. Chroni on liście asymilacyjne przed uszkodzeniami mechanicznymi podczas przeciskania się przez glebę. Liczba liści asymilacyjnych świadczy o wielkości cebuli podziemnej{{r|biggs}}.
; Kwiaty
: Kulisty [[kwiatostan]] jest w istocie pozornym [[baldach]]em. Składa się on z nielicznych białych lub jasnoróżowych [[kwiat]]ów wyrastających na długich szypułkach (do 1,5&nbsp;cm). [[Okwiat]] z 6 białoszarych listków osiągających 3&nbsp;mm długości, dłuższych od 6 [[pręcik (botanika)|pręcików]], wyrastających w dwóch okółkach. [[Słupek]] pojedynczy z trójkomorową [[zalążnia|zalążnią]]. Kwiaty u odmian uprawnych są płonne – [[Nasiono|nasiona]] nie zawiązują się. Kwiatostan okryty jest pękającą z jednej strony i zasychającą z czasem okrywą, 2–3 razy dłuższą od baldachu, z długim, zaostrzonym końcem. Między kwiatami powstaje 20–30 kanciastych cebulek powietrznych o średnicy do 1&nbsp;cm, służących do [[rozmnażanie bezpłciowe|rozmnażania wegetatywnego]]. Czasem kwiatów brak, a na szczycie pędu znajdują się tylko cebulki.

== Biologia ==
=== Anatomia ===
Suche liście okrywy cebuli mają [[epiderma|epidermę]] zbudowaną z silnie wydłużonych [[komórka|komórek]] o zgrubiałych i słabo [[jamki (komórka)|jamkowanych]] [[ściana komórkowa|ścianach]]. Poprzecznie ułożone komórki [[hipoderma (botanika)|hipodermy]] są [[kolenchyma]]tycznie zgrubiałe i jamkowate. Zawierają zwykle jeden duży kryształ [[szczawian wapnia|szczawianu wapnia]]. Twarde liście okrywy ząbków mają epidermę zbudowaną z komórek wyciągniętych na kształt włókien i jamkowane. Zmięśniała łuska okryta jest od zewnątrz skórką z komórek drobnych (do 70&nbsp;μm długości), prostokątnych i cienkościennych. Podobną budowę ma hipoderma. Komórki piętki mają kształt okrągławy, ściany zdrewniałe i silnie zgrubiałe, jamkowane<ref name="hans">{{cytuj książkę |nazwisko = Melchior |imię = Hans |nazwisko2 = Kastner |imię2 = Hans |tytuł = Przyprawy, badania botaniczne i chemiczne |miejsce = Warszawa |data = 1978 |wydawca = Wydawnictwa Naukowo-Techniczne}}</ref>. Każdy ząbek składa się z rurkowatego, zmięśniałego liścia otaczającego u podstawy jasnozielony pączek i wyrasta z łodygi (piętki) w kącie liścia łuskowatego (ochronnego).

=== Cechy fitochemiczne ===
{{Wartość odżywcza
 |nazwa                = Czosnek pospolity{{r|zielnik}}<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.owoce-warzywa.com/czosnek.htm |tytuł = Warzywo:Czosnek |opublikowany = Owoce i warzywa |data dostępu = 2008-03-05}}</ref>{{r|nehring}}
 |próbka               =
 |źródło               =
 |wartość energetyczna = 144
 |jednostka energii    = kcal
 |indeks glikemiczny   =
 |ładunek glikemiczny  =
 |białka               = 6,4
 |węglowodany          = 29–32
 |węglowodany metabol  =
 |cukry                =
 |jednocukry           =
 |glukoza              =
 |fruktoza             =
 |galaktoza            =
 |dwucukry             =
 |sacharoza            =
 |maltoza              =
 |laktoza              =
 |wielocukry           =
 |skrobia              =
 |błonnik              = 0,77
 |tłuszcze             =
 |nasycone             =
 |nienasycone          =
 |jednonienasycone     =
 |wielonienasycone     =
 |omega-3              =
 |kwas α-linolenowy    =
 |omega-6              =
 |kwas linolowy        =
 |omega-9              =
 |trans                =
 |woda                 = 60–65
 |alkohol              =
 |kofeina              =
 |witamina C           = 14–31
 |tiamina              = 0,2
 |ryboflawina          = 0,08
 |niacyna              =
 |kwas pantotenowy     =
 |witamina B6          = 0,59
 |biotyna              =
 |foliany              =
 |kwas foliowy         =
 |kobalamina           =
 |cholina              =
 |flawonoidy           =
 |witamina A           =
 |witamina D           =
 |witamina E           =
 |witamina K           =
 |fosfor               = 19–153
 |wapń                 = 100
 |magnez               = 25–28
 |chlor                =
 |potas                = 400
 |sód                  =
 |sól                  =
 |jod                  =
 |żelazo               = 6,3
 |fluor                =
 |kobalt               =
 |miedź                =
 |chrom                =
 |cynk                 =
 |mangan               =
 |molibden             =
 |selen                =
 |rad                  =
 |srebro               =
 |złoto                =
 |platyna              =
}}
Świeże ząbki czosnku zawierają około 60–65% wody, 32% [[węglowodany|węglowodanów]] (w tym [[inulina|inulinę]]) i 5,6–6,45% [[białka]]. Spośród [[witaminy|witamin]] w największej ilości obecna jest [[kwas askorbinowy|witamina C]]. Świeże, obrane już ząbki czosnku zawierają do 31&nbsp;mg witaminy C w 100&nbsp;g produktu. Czosnek dostarcza również nieco witamin z grup B (zwłaszcza [[witamina B1|witaminy B1]]). Wśród składników mineralnych duża jest zawartość [[potas]]u, [[żelazo|żelaza]], [[magnez]]u i [[fosfor]]u{{r|zielnik}}. Wyróżnia się także dużą zawartością [[siarka|siarki]]. Ząbki czosnku zawierają olejek lotny (zwany olejkiem czosnkowym) z [[alliina|alliiną]] i enzymem allinazą, który po roztarciu czosnku zamienia allinę w [[allicyna|allicynę]] (sulfotlenek dwusiarczku allilu – związek o charakterystycznym zapachu i bakteriobójczych właściwościach) i [[kwas pirogronowy]]{{r|hans}}. Poza tym olejek zawiera m.in. [[salicyna|salicynę]], [[sterole|fitosterole]], [[kwas spirogenowy]], [[amoniak]] oraz szereg cuchnących dwu- i trój[[siarczki|siarczków]] alkilowych i metylowych (także o właściwościach antybiotycznych){{r|hlava}}<ref name="nowin">{{cytuj książkę |autor = [[Marian Nowiński]] |tytuł = Dzieje upraw i roślin leczniczych |miejsce = Warszawa |data = 1983 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |id = 83-09-00678-0}}</ref><ref name="korczikow">{{cytuj książkę |nazwisko = Korszikow |imię = B.M. |tytuł = Lecznicze właściwości roślin uprawnych |miejsce = Warszawa |data = 1991 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |isbn = 83-09-01439-2}}</ref>. Zawartość olejku w cebulkach waha się według różnych źródeł od 0,005% do 0,4% i mocno zależy od warunków ekologicznych{{r|nowin|korczikow}}.
W niektórych sytuacjach czosnek może być uznany za [[Rośliny trujące|roślinę trującą]]. Powoduje zatrucia, w tym także śmiertelne [[Kot domowy|kotów]] i [[pies domowy|psów]]<ref>{{cytuj |archiwum= http://web.archive.org/web/20080724091330/http://www.petsbynature.com/Garlic.htm |tytuł = Garlic can be deadly |autor = Laura Murphy |data= 2007 |opublikowany = Pets By Nature |język = en}}</ref>. W określonych warunkach działa szkodliwie także na zdrowie ludzkie (więcej w sekcji [[Czosnek pospolity#Przeciwwskazania|Przeciwwskazania]]).

=== Genetyka ===
Zróżnicowanie czosnku na poziomie genetycznym nie jest wynikiem [[krzyżowanie|hybrydyzacji]], ponieważ gatunek ten rozmnażany jest wegetatywnie. Powstaje ono na skutek [[Dobór hodowlany|selekcji]] i namnażania roślin o określonych cechach warunkowanych przez spontanicznie następujące [[mutacja|mutacje]]<ref name="volk">{{cytuj | autor = Gayle M. Volk, Adam D. Henk, Christopher M. Richards | tytuł = Genetic Diversity among U.S. Garlic Clones as Detected Using AFLP Methods | czasopismo = Journal of the American Society for Horticultural Science | data = 2004-07 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 129 | numer = 4 | s = 559–569 | doi = 10.21273/JASHS.129.4.0559 | dostęp = o}}</ref>. Liczba [[chromosom]]ów w formie [[diploid]]alnej wynosi 16 (8 par), znana jest także forma [[tetraploid]]alna z 32 chromosomami (8 zestawów po 4 [[chromosomy homologiczne]]).

=== Rozwój ===
Roślina rozmnażana jest tylko wegetatywnie. Cebulki (ząbki podziemne lub powietrzne), czyli w istocie pąki o funkcji spichrzowej, sadzi się do gruntu jesienią lub wiosną. Wybudzenie ze stanu uśpienia pąków następuje w wyniku działania niskiej temperatury. Rozwój wegetatywny rozpoczyna się przy temperaturze {{C|3–5}}, a najsilniejszy jest w temperaturze {{C|18–20}}. Rozwój cebuli następuje, gdy temperatury przekraczają {{C|20}}, a długość dnia 12 godzin. Zróżnicowanie fizjologiczne różnych odmian czosnku pozwala jednak na uprawę tego gatunku w zróżnicowanych warunkach klimatycznych. Okres rozwoju rośliny wynosi od 4 miesięcy (w warunkach tropikalnych) do 9–10 miesięcy. O osiąganiu dojrzałości cebul świadczy zasychanie liści{{r|prota}}. Jeżeli cebule nie zostaną wówczas zebrane – każdy ząbek zacznie kiełkować w końcu sezonu wegetacyjnego. Pojawiają się nowe korzenie w miejsce zanikłych wcześniej po zakończeniu wegetacji, które wciągają główkę na głębokość 5&nbsp;cm<ref name="uprawa">{{cytuj książkę |nazwisko = Borna |imię = Zbigniew (red.) |tytuł = Szczegółowa uprawa warzyw |data = 1973 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |miejsce = Warszawa}}</ref>.

== Systematyka i zmienność ==
Czosnek pospolity dzielony jest na grupy [[kultywar|odmian uprawnych]] w oparciu o charakterystyki morfologiczno-fizjologiczne dobrze weryfikowane testami [[biochemia|biochemicznymi]]. Problem z identyfikacją kultywarów występuje na obszarach skąd czosnek pochodzi (centralna Azja i [[Kaukaz (łańcuch górski)|Kaukaz]]), gdzie zmienność morfologiczna jest minimalna<ref name="prota">{{cytuj |tytuł = Allium sativum L. |autor = C.-M. Messiaen, A. Rouamba |data = 2004 |praca= PROTA 2: Vegetables/Légumes. [CD-Rom]. |opublikowany = PROTA, Wageningen, Netherlands|redaktor=Grubben, G.J.H.; Denton, O.A.|język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20080304172227/http://database.prota.org/PROTAhtml/Allium%20sativum_En.htm}}</ref>. Na bazie różnic cech morfologicznych, [[fizjologia roślin|fizjologicznych]], biochemicznych, [[filogeneza|filogenetycznych]] i [[genetyka|genetycznych]] gatunek (w szerokim ujęciu) podzielony został na 4 grupy odmian: grupę Sativum, Ophioscorodon, Longicuspis i subtropikalną (Subtropical)<ref>{{cytuj | autor = H. I. Maaß, M. Klaas | tytuł = Infraspecific differentiation of garlic (Allium sativum L.) by isozyme and RAPD markers | czasopismo = Theoretical and Applied Genetics | data = 1995-07 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 91 | numer = 1 | s = 89–97 | doi = 10.1007/BF00220863 | język = en | dostęp = z|pmid=24169672}}</ref>. W sumie znanych jest około 600 odmian uprawnych<ref name="polonian">{{cytuj |archiwum= http://web.archive.org/web/20080304124908/http://www.polonianecho.com/Dec2006/czosnek.htm |tytuł = O czosnku jesienną porą |autor = Chris M.Klimiuk |data= 2004 |opublikowany = Polonian Echo}}</ref>. Grupa Longicuspis zawierająca odmiany wytwarzające nasiona i uprawiane w Azji Środkowej uważana jest za pierwotną i wyjściową dla pozostałych. Grupa Sativum jest bardzo zróżnicowana i często dzielona na dalszych 5 podgrup. W wąskim ujęciu systematycznym tylko ona uważana jest za czosnek pospolity ''sensu stricto'' (''Allium sativum s.str.''), w szerszym opisywana bywa jako odmiana ''A. sativum var. sativum''. Grupa Ophioscorodon obejmuje odmiany opisywane często jako odrębny gatunek – [[czosnek rokambuł]], zwany też wężowym (''Allium ophioscorodon'' G. Don)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Mirek |imię = Zbigniew |nazwisko2 = Piękoś-Mirkowa |imię2 = Halina |nazwisko3 = Zając |imię3 = Adam |nazwisko4 = Zając |imię4 = Maria |tytuł = Vascular plants of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski |data = 2002 |wydawca = IB PAN |isbn = 83-85444-83-1}}</ref>, ew. wymieniane jako odmiana – ''A. sativum var. ophioscorodon'' (Link) Döll. Rośliny te uprawiane są głównie w Europie Wschodniej. Grupa subtropikalna obejmuje liczne odmiany uprawiane w [[strefa międzyzwrotnikowa|strefie międzyzwrotnikowej]]{{r|prota}}.
Ośrodki, w których gromadzone i dokumentowane są odmiany uprawne czosnku znajdują się w [[Gatersleben]] ([[Niemcy]]), [[Ołomuniec|Ołomuńcu]] ([[Czechy]]), na [[Uniwersytet Kogoshima|Uniwersytecie Kagoshima]] ([[Japonia]]), w [[La Consulta]] i [[Mendoza (miasto)|Mendoza]] ([[Argentyna]]), [[Lembang]] ([[Indonezja]]) oraz w AVRDC (na [[Republika Chińska|Tajwanie]]){{r|prota}}.

W Polsce uprawia się odmiany z grupy Sativa oraz [[czosnek rokambuł|rokambuł]] (grupa Ophioscorodon). W tradycyjnym podziale dzieli się czosnek pospolity na dwie grupy, w obrębie których wyróżnia się typy opisywane też jako [[kultywar]]y{{odn|Małachowski|1990}}{{r|hobby}}:
; Czosnki strzałkujące („twardołodygowe”)
: Wytwarzają pędy kwiatostanowe z cebulkami powietrznymi. Odznaczają się silnym wzrostem, mają pokrój podobny do [[por (roślina)|porów]]. Główki tworzą regularne, złożone z jednego okółka ząbków. Liczba ząbków jest mała, ale są one duże – rośliny są bardzo plenne. Główki są jednak słabo okryte łuskami i dlatego źle się przechowują. Do grupy tej należy m.in. wspomniany rokambuł.
; Czosnki niestrzałkujące („miękkołodygowe”)
: Główki są nieregularne, ząbki są mniejsze i ułożone spiralnie. Silnie okryte łuskami nasiennymi dobrze się przechowują. Odmiany niestrzałkujące dzielą się na górskie i nizinne. Górskie mają rozłożysty pokrój i szerokie blaszki liściowe, nizinne są wzniesione, mają wąskie liście z silnym nalotem woskowym<ref name="hobby">{{cytuj książkę |nazwisko = |imię = |tytuł = Działka moje hobby |data = 1977 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |miejsce = Warszawa}}</ref>. Podział na odmiany [[Rośliny ozime|ozime i]] [[rośliny jare|jare]] jest bardzo umowny, ponieważ w zasadzie każdą odmianę można zahartować{{r|polonian}}. Ponieważ główki odmian strzałkujących gorzej przechowują się przez zimę – przeważnie uprawia się jako ozime (sadzone jesienią){{r|hobby}} i w warunkach klimatycznych Polski właśnie takie odmiany mają większe znaczenie komercyjne.
; Przegląd [[kultywar|odmian uprawnych]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.hortus.opole.pl/?go=news&id=1191177658 |tytuł = Uprawiajmy czosnek |autor = Jerry Barach |opublikowany = Hortus, Opole |data dostępu = 2008-02-08}}</ref><ref>{{cytuj |tytuł = Właściwości czosnku |data = 2007 |opublikowany = Dobrońska Uprawa Czosnku |archiwum = https://web.archive.org/web/20080221093901/http://czosnek.biz.pl/}}</ref>
* ‘Arkus’ – odmiana krajowa, średnio wczesna, ma duże główki o dużych ząbkach z fioletowo brązową łuską, wytwarza dużą liczbę cebulek powietrznych;
* ‘Harnaś’ – odmiana krajowa, wczesna, tworzy duże główki o masie ok. 80 g z około 9 ząbkami, łuska okrywająca główkę – szara, łuska okrywająca ząbki – fioletowa (ściśle przylega do ząbków), plon ogólny 7–10&nbsp;t/ha,
* ‘Mega 2’ – odmiana wczesna, posiada główkę dużą o masie ok. 100 g z ok. 5 dużymi ząbkami, łuska okrywająca główkę i ząbki biała, wysoka zawartość substancji czynnych, plon wysoki – od 7–9&nbsp;t/ha,
* ‘Orkan’ – odmiana krajowa, średnio wczesna, tworzy główki duże, kulisto spłaszczone o dużych ząbkach;
* ‘Orlik’ – odmiana krajowa, średnio późna, ma główki średnie, o fioletowych lub jasno brązowych ząbkach, tworzy dużo małych cebulek powietrznych, tolerancyjna na niesprzyjające warunki zewnętrzne.
* ‘Zawrat’ – odmiana krajowa, wczesna lub średnio wczesna, zawiązuje mało cebulek powietrznych, posiada duże główki o dużych ząbkach.
: Odmianami jarymi uprawianymi w Polsce są ‘Jarus’ i ‘Cyryl’<ref name="haslo">{{cytuj |url = http://www.ho.haslo.pl/article.php?id=1439 |tytuł = Czosnek uprawa form ozimych i jarych |autor = Izabela Żuradzka |wolumin= 11/2003|czasopismo= Hasło Ogrodnicze |s=art. nr 1439 |data dostępu = 2024-04-03 | dostęp = o}}</ref>. Spośród rozlicznych odmian czosnku hodowanych na świecie i pojawiających się na polskim rynku uwagę swą odmiennością zwraca tzw. czosnek jednoząbkowy (ang. ''single garlic'', ''single bulb garlic'', ''solo garlic''). Pochodzi on z Chin i wykształca tylko pojedynczą cebulkę (ząbek) o kształcie kulistym, o średnicy 3–4,5&nbsp;cm<ref>{{cytuj | autor = G. Figliuolo, D. Di Stefano | tytuł = Is single bulb producing garlic Allium sativum or Allium ampeloprasum? | czasopismo = Scientia Horticulturae | data = 2007-11 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 114 | numer = 4 | s = 243–249 | doi = 10.1016/j.scienta.2007.06.021 | język = en | dostęp = z}}</ref>. Z kolei okazały tzw. czosnek wielkogłówkowy, posiadający główki podobnego kształtu jak u tradycyjnych odmian czosnku pospolitego, ale większe i o mniej intensywnym zapachu, jest w istocie odmianą [[Por (roślina)|pora]] ''Allium porrum''<ref>{{cytuj |url = http://www.ho.haslo.pl/article.php?id=1833 |tytuł = Czosnek czy por? |autor = Wojciech Górka |wolumin= 8/2004|czasopismo= Hasło Ogrodnicze |s=art. nr 1833 |data dostępu = 2024-04-03 | dostęp = o}}</ref>.

== Pochodzenie ==
Grupa odmian Longicuspis w klasyfikacji według Maassa i Klaasa (1995) wskazuje na formę pierwotną, od której pochodzą czosnki uprawne z pozostałych grup odmian. Formą tą jest czosnek rosnący dziko w Azji centralnej, opisywany nazwą naukową ''Allium longicuspis'' Rgl. Współczesne odmiany czosnku pospolitego powstały w wyniku trwającej kilka tysięcy lat uprawy i selekcji roślin prowadzonej przez rolników. Pod względem genetycznym czosnek pospolity jest identyczny ze swym dzikim prekursorem i genetycy kwestionują słuszność wyodrębniania obu [[takson]]ów w randze odrębnych gatunków{{r|volk}}. Preferowano rośliny wytwarzające cebulki, przez co obecnie uprawiany czosnek zużywa zapasy substancji odżywczych do produkcji cebulek i nie zawiązuje [[Nasiono|nasion]]. Jednak naukowcom z [[Izrael]]a, manipulując w laboratorium długością dnia i temperaturą, udało się doprowadzić do kwitnienia i wytworzenia nasion. Odkrycie to pozwala zwiększyć genetyczne zróżnicowanie czosnku<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.eurekalert.org/pub_releases/2004-09/huoj-mos090204.php |tytuł = Mystery of sterility of the garlic plant solved by Hebrew University researchers |autor = Jerry Barach |data = 2004 |opublikowany = Eurekalert |język = en |data dostępu = 2008-01-24}}</ref>. Podobne nadzieje wiązane są z odkryciem płodnego [[klon (genetyka)|klonu]] czosnku w [[Meksyk]]u{{r|prota}}.

== Zastosowanie ==
[[Plik:2-ortaggio,Taccuino Sanitatis, Casanatense 4182..jpg|mały|Rycina z XIV wieku przedstawiająca zbiór czosnku]]

=== Historia ===
Czosnek został udomowiony i zaczął być uprawiany ok. 5 tysięcy lat temu<ref name="ania">{{cytuj |tytuł = Alimentary products |data = 2005 |opublikowany = ANIA Commision |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20061210075017/http://www.ania.it/aero_trasp/attivita/MANUALE_2005_DEFINITIVO_INGL.pdf}}</ref>. Początkowo rozpowszechniony został w [[Chiny|Chinach]], następnie w [[Indie|Indiach]]<ref name="fraszczak">{{Cytuj książkę |autor = Barbara Frąszczak, Marek Siwulski, Krzysztof Sobieralski |tytuł = Warzywa przyprawowe w naszym ogrodzie |wydawca = Kurpisz |miejsce = Poznań |data = 2006 |strony = 70–72 |isbn = 83-89738-58-9}}</ref>. Dużą popularność zyskał w starożytności. Uprawiali go [[Starożytny Rzym|Rzymianie]], [[Asyria|Asyryjczycy]], [[Starożytni Egipcjanie|Egipcjanie]], [[Grecy]], [[Hebrajczycy]] i [[Arabowie]]{{odn|Lutomski|1989|s=5–7, 32}}. Wymienia go biblijna [[Księga Liczb]]<ref name="rb">{{Cytuj książkę |nazwisko = Włodarczyk |imię = Zofia |tytuł = Rośliny biblijne. Leksykon |wydawca = Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN |miejsce = Kraków |data = 2011 |isbn = 978-83-89648-98-3}}</ref>. Gdy w Egipcie ok. 1600 r. p.n.e. robotnicy przy budowie [[piramida|piramidy]] nie otrzymali czosnku – wybuchł bunt. Egipski [[rękopis|manuskrypt]] z tego czasu zawiera 800 preparatów leczniczych, z których 22 tworzone na bazie czosnku{{odn|Lutomski|1989|s=5–7, 32}}. Z ok. 450 roku p.n.e. pochodzi indyjska „pieśń o czosnku”, w której opiewany jest on jako środek przedłużający ludzkie życie o setki lat. Żydowski [[Talmud]] zaleca używanie czosnku ponieważ „zadowala i rozgrzewa ciało, rozpromienia oblicze, zwiększa ilość spermy i usuwa pasożyty jelit”<ref name="hlava">{{cytuj książkę |nazwisko = Hlava |imię = B. |nazwisko2 = Lánská |imię2 = D. |tytuł = Rośliny przyprawowe |data = 1983 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |miejsce = Warszawa}}</ref>. Rzymianie wierzyli, że zwiększa sprawność bojową żołnierzy. Wpływ czosnku na sprawność bojową zaobserwowały i zmierzyły wojska amerykańskie (wyliczono wzrost sprawności o 11%) podczas [[Wojna koreańska|wojny koreańskiej]]{{odn|Lutomski|1989|s=5–7, 32}}. Dla „podniecenia odwagi” karmiono też czosnkiem koguty przygotowywane do walk<ref name="nehring">{{cytuj książkę |autor = Nehring Edward |tytuł = Cebula, czosnek, pory |miejsce = Warszawa |data = 1939 |wydawca = Księgarnia Rolnicza |strony = 64–68}}</ref>. [[Hipokrates]] i [[Galen]] polecali go jako lekarstwo w schorzeniach [[układ pokarmowy|układu pokarmowego]], [[układ oddechowy|oddechowego]], jako środek moczopędny i antytoksyczny. [[Pliniusz Starszy]] skatalogował 61 leków czosnkowych. Zarówno Rzymianie, jak i Grecy uprawiali czosnek w specjalnych ogrodach czosnkowych{{odn|Lutomski|1989|s=5–7, 32}}. Starożytni Grecy i [[Słowianie]] uważali, że czosnek chroni przed ukąszeniami [[Żmije właściwe|żmij]] i ich skutkami<ref name="czikow">{{cytuj książkę |nazwisko = Czikow |imię = P. |nazwisko2 = Łaptiew |imię2 = J. |tytuł = Rośliny lecznicze i bogate w witaminy |data = 1987 |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |miejsce = Warszawa |isbn = 83-09-00523-7}}</ref>. Na ziemie polskie czosnek trafił w średniowieczu, przywieziony przez [[Tatarzy|Tatarów]] lub kupców{{odn|Małachowski|1990}}. W późniejszych wiekach czosnek był uniwersalnym lekiem i pokarmem warstw ubogich (określenie ''zjadacz czosnku'' znaczyło to samo co nędzarz){{odn|Lutomski|1989|s=8–9}}. W medycynie polskiej wsi czosnek był stosowany głównie przy chorobach układu oddechowego (podawany często z mlekiem, niekiedy z miodem), ale także przy dolegliwościach ze strony układu pokarmowego (szczególnie przy robaczycy), przy chorobach zakaźnych (np. [[Żółtaczka (medycyna)|żółtaczka]], [[Dur brzuszny|tyfus]]), przy bólach zębów i dziąseł, a nawet przy chorobach serca i naczyń, bólach głowy, reumatyzmie itd. Czosnek był stosowany także w weterynarii ludowej (m.in. leczono nim [[zołzy]] i kaszel u koni, a kurom podawano czosnek ze słoniną, aby je uchronić od [[pypeć|pypcia]])<ref name="Paluch">{{Cytuj książkę |nazwisko = Paluch |imię = Adam |tytuł = Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej |data = 1988 |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego |miejsce = Wrocław |isbn = 83-229-0254-9 |strony = 22–23}}</ref>. Odkrycia naukowe w XX wieku potwierdziły wiele z właściwości leczniczych czosnku i ugruntowały jego pozycję jako rośliny leczniczej i przyprawowej.

=== Roślina lecznicza ===
[[Plik:Allium sativum VS S Aaureus.jpg|mały|250px|Zahamowanie wzrostu gronkowca złocistego ''S. aureus'' w obecności czosnku.]]Czosnek pospolity jest dobrze znaną i szeroko akceptowaną rośliną leczniczą o skuteczności dowiedzionej badaniami klinicznymi. Wymieniany jest w oficjalnej [[Farmakopea|Farmakopei]], opisany w 3 tomie [[monografia|monografii]] Komisji Europejskiej ESCOP (''European Scintific Cooperative on Phytotherapy'') oraz w I tomie monografii [[Światowa Organizacja Zdrowia|Światowej Organizacji Zdrowia]] (WHO – ''World Health Organization'')<ref name="wyk">{{cytuj książkę |nazwisko = van Wyk |imię = Ben-Erik |nazwisko2 = Wink |imię2 = Michael |tytuł = Rośliny lecznicze świata |data = 2008 |wydawca = MedPharm Polska |miejsce = Wrocław |isbn = 83-60466-51-3}}</ref>.
; [[Surowiec zielarski]]
: Cebula czosnku ''Allii sativi bulbus'' lub ''Bulbus Allii recens'', czosnek sproszkowany ''Allii sativi pulvis'' i olejek czosnkowy.
; Działanie
: Główną substancją aktywną jest [[alliina]], która przez [[enzymy|enzym]] [[alliinaza|alliinazę]] rozkładana jest za pośrednictwem produktu niestabilnego do [[allicyna|allicyny]] (w materiałach przetworzonych jest to często główny składnik). Kolejne metabolity to [[ajoen]]y będące m.in. [[inhibitor]]ami agregacji [[trombocyt|płytek krwi]] (wydłużają czas krwawienia, działają przeciwzakrzepowo){{r|wyk}}. Czosnek zwiększa wydzielanie [[sok żołądkowy|soku żołądkowego]], chroniąc równocześnie przed [[zgaga|zgagą]]<ref name="kathi">{{cytuj książkę |nazwisko = Keville |imię = Kathi |tytuł = Zielona apteka |data = 2002 |wydawca = Świat Książki |miejsce = Warszawa |isbn = 83-7311-386-X}}</ref>, działa żółciopędnie i przeciwskurczowo, wpływa korzystnie na drogi oddechowe, reguluje florę bakteryjną i sprzyja lepszemu ukrwieniu naczyń wieńcowych{{r|hlava}}. Działa jak łagodny [[antybiotyki|antybiotyk]] – ma właściwości przeciwbakteryjne, antygrzybicze i przeciwrobacze{{r|kathi}}. Najbardziej wrażliwe na olejek czosnkowy są szczepy bakterii beztlenowych z rodzaju ''[[Bacteroides]], [[Prevotella]], [[Fusobacterium]]'' i ''[[Actinomyces]]''{{r|kedzia}}. Działa także na [[paciorkowce]] ''Streptococcus'', poza tym [[gronkowce]] ''Staphylococcus'', [[Mycobacterium tuberculosis complex|mikobakterie]] wywołujące [[gruźlica człowieka|gruźlicę]] i bakterie [[okrężnica (anatomia)|okrężnicy]]{{odn|Małachowski|1990}}. Najmniejszą wrażliwość na olejek wykazują szczepy z rodzaju ''[[Veillonella]]'' i ''[[Porphyromonas]]''. [[Olejek eteryczny]] występujący w czosnku działa skutecznie w niskich stężeniach na bakterie beztlenowe uczestniczące w zakażeniach jamy ustnej i górnych dróg oddechowych<ref name="kedzia">{{cytuj |autor = Anna Kędzia |data = 2000 |czasopismo = Postępy Fitoterapii |wolumin= 1/2000 |s=28–31|tytuł = Działanie olejku czosnkowego na bakterie beztlenowe wyodrębnione z jamy ustnej i górnych dróg oddechowych|url=https://www.czytelniamedyczna.pl/2429,dziaanie-olejku-czosnkowego-na-bakterie-beztlenowe-wyodrbnione-z-jamy-ustnej-i-g.html | data dostępu = 2024-04-03| dostęp = z}}</ref>. Zwalcza [[zakażenie|infekcje]] dróg moczowych. Aktywność przeciwgrzybiczą przypisuje się zdolności hamowania syntezy [[lipidy|lipidów]] w [[grzybnia|grzybni]]{{r|wyk}}. Ekstrakt z czosnku zalecany jest jako dodatek do past do zębów lub płynów do płukania jamy ustnej<ref>{{cytuj | autor = Mm Fani, J Kohanteb, M Dayaghi | tytuł = Inhibitory activity of garlic ( Allium sativum ) extract on multidrug-resistant Streptococcus mutans | czasopismo = Journal of Indian Society of Pedodontics and Preventive Dentistry | data = 2007 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 25 | numer = 4 | s = 164 | doi = 10.4103/0970-4388.37011 | język = en | dostęp = z|pmid = 18007101}}</ref>. Czosnek działa profilaktycznie i leczniczo także przy zatruciach [[ołów|ołowiem]]{{r|korczikow}}. Stosowany zewnętrznie do [[lewatywa|lewatywy]] w leczeniu [[owsica|owsicy]] i [[irygacja (medycyna)|irygacji]] przy [[rzęsistek pochwowy|rzęsistkowym]] zapaleniu [[Pochwa człowieka|pochwy]]. Świeży sok hamuje także rozwój wirusów [[grypa|grypy]]. Działa napotnie, obniża [[gorączka|gorączkę]] i [[ciśnienie tętnicze|ciśnienie krwi]]. Redukuje [[zapalenie|zapalenia]]. Jest [[przeciwutleniacze]]m chroniącym [[wątroba|wątrobę]]. Obniża poziom [[prostaglandyny]] PG2 zmniejszając ból w czasie [[Menstruacja|miesiączki]]. Opisywany także jako środek przeciwmiażdżycowy, obniżający poziom [[cholesterol]]u we krwi{{r|kathi}}<ref name="zielnik">{{cytuj książkę |nazwisko = Kiljańska |imię = I. |nazwisko2 = Mojkowska |imię2 = H. |tytuł = Zielnik polski |data = 1988 |wydawca = Interpress |miejsce = Warszawa |isbn = 83-223-2319-0}}</ref>. Ta ostatnia właściwość dowiedziona została w testach przeprowadzanych na zwierzętach<ref>{{cytuj | autor = M. Sovová, P. Sova | tytuł = Farmaceutický význam Allium sativum L.5. Hypolipidemický účinek in vitro a in vivo | czasopismo = Ceska a Slovenska Farmacie | data = 2004-05 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 53 | numer = 3 | s = 117–123 | pmid = 15218732|język=cs}}</ref><ref>{{cytuj | autor = Älker Durak, H. Serdar Öztürk, Ekmel Olcay, Cengiz Guven | tytuł = Effects of Garlic Extract Supplementation on Blood Lipid and Antioxidant Parameters and Atherosclerotic Plaque Formation Process in Cholesterol-Fed Rabbits | czasopismo = Journal of Herbal Pharmacotherapy | data = 2002-01 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 2 | numer = 2 | s = 19–32 | doi = 10.1080/J157v02n02_03| pmid = 15277094 | język = en | dostęp = z}}</ref>, a także opisywana z badań nad ludźmi<ref>{{cytuj | autor = İlker Durak, Mustafa Kavutcu, Bilal Aytaç, Aslıhan Avcı, Erdinç Devrim, Hanefi Özbek, Hasan Serdar Öztürk | tytuł = Effects of garlic extract consumption on blood lipid and oxidant/antioxidant parameters in humans with high blood cholesterol | czasopismo = The Journal of Nutritional Biochemistry | data = 2004-06 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 15 | numer = 6 | s = 373–377 | doi = 10.1016/j.jnutbio.2004.01.005 | język = en | dostęp = z|pmid = 15157944}}</ref>, nie została jednak potwierdzona przez kompleksowe badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych<ref>{{cytuj | autor = Mary Charlson | tytuł = Garlic: What We Know and What We Don't Know | czasopismo = Archives of Internal Medicine | data = 2007-02-26 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 167 | numer = 4 | s = 325–326 | doi = 10.1001/archinte.167.4.325 | język = en | dostęp = z}}</ref><ref>{{cytuj | autor = Christopher D. Gardner | tytuł = Effect of Raw Garlic vs Commercial Garlic Supplements on Plasma Lipid Concentrations in Adults With Moderate Hypercholesterolemia: A Randomized Clinical Trial | czasopismo = Archives of Internal Medicine | data = 2007-02-26 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 167 | numer = 4 | s = 346 | doi = 10.1001/archinte.167.4.346 | język = en | dostęp = o |pmid = 17325296}}</ref>. Zakrojone na szeroką skalę badania i przegląd źródeł naukowych nie potwierdzają, ani nie zaprzeczają celowości stosowania czosnku w leczeniu klinicznym [[nadciśnienie tętnicze|nadciśnienia tętniczego]], a ich wyniki są sprzeczne<ref>{{cytuj | autor = Karin Ried, Oliver R. Frank, Nigel P. Stocks | tytuł = Aged garlic extract lowers blood pressure in patients with treated but uncontrolled hypertension: A randomised controlled trial | czasopismo = Maturitas | data = 2010-10 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 67 | numer = 2 | s = 144–150 | doi = 10.1016/j.maturitas.2010.06.001|pmid = 20594781 | język = en | dostęp = z}}</ref><ref>{{cytuj | autor = Max H. Pittler, Edzard Ernst | tytuł = Clinical effectiveness of garlic ( Allium sativum ) | czasopismo = Molecular Nutrition & Food Research | data = 2007-11 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 51 | numer = 11 | s = 1382–1385 | doi = 10.1002/mnfr.200700073|pmid = 17918163 | język = en | dostęp = z}}</ref>. Czosnkowi przypisuje się także działanie antysklerotyczne{{odn|Małachowski|1990}}.
; Dawkowanie
: W oficjalnych publikacjach Komisji Europejskiej zażywanie świeżego czosnku nie jest zalecane i dlatego stosować należy raczej preparaty gotowe, zwłaszcza w przypadku podwyższonej zawartości tłuszczów we krwi i w przypadku zapobiegania zmianom postępującym z wiekiem w naczyniach krwionośnych<ref name="frohne">{{Cytuj książkę |autor = Dietrich Frohne |tytuł = Leksykon roślin leczniczych |wydawca = MedPharm Polska |miejsce = Wrocław |data = 2010 |strony = 48–51 |isbn = 978-83-60466-40-7}}</ref>. Inne źródła zalecają stałą obecność czosnku w codziennym jadłospisie w dowolnej postaci. Przy czym dawka dzienna czosnku o działaniu leczniczym powinna wynosić 3–5&nbsp;g{{odn|Lutomski|1989|s=30}}. Zaleca się np. wypijanie rano i wieczorem po pół szklanki mleka z 1–2 ząbkami czosnku. Na dolegliwości zewnętrzne stosować można kompresy z miazgi ze świeżych ząbków. Dostępne są również tabletki i krople zawierające substancje czynne z czosnku{{r|zielnik}}. Przy zwalczaniu pasożytów, leczeniu infekcji dróg oddechowych i innych chorób wewnętrznych zaleca się stosowanie octu czosnkowego (kilka łyżeczek dziennie). Tworzy się go poprzez dodanie 4 zmiksowanych główek czosnku do połowy litra [[ocet|octu]] jabłkowego, następnie odcedzenie mikstury po odstaniu przez 2 tygodnie w temperaturze pokojowej{{r|kathi}}. W [[Rosja|Rosji]] przy przeziębieniach wkrapla się do nosa 2–3 krople 3 razy dziennie świeżego soku, a brodawki i nagniotki leczy się miksturą uzyskiwaną ze zmieszania w równych częściach zmiażdżonych ząbków ze smalcem{{r|korczikow}}.
: Wiele preparatów czosnkowych oferowanych jest w formie mieszanek z innymi ziołami, przy czym ich zawartość jest znikoma i ich działanie lecznicze bywa kwestionowane. Dwa częste dodatki ([[Jemioła pospolita|jemioła]] i [[głóg]]) dodawane są w formie [[Maceraty|maceratów]], co wobec [[Hydrofilowość|hydrofilowości]] tych składników oznacza, że praktycznie nie przechodzą one do [[Wyciąg (farmacja)|ekstraktu]]{{r|frohne}}.
; Przeciwwskazania<span id="Przeciwwskazania"></span>
: Czosnek nie jest wskazany przy kaszlu zabarwionym krwią, w przypadku [[gorączka|gorączki]] towarzyszącej [[zapalenie płuc|zapaleniu płuc]]. Nie powinien być podawany chorym na zaawansowane zapalenie nerek{{r|czikow}}. Nie powinien być stosowany w ostrych zapaleniach żołądka i jelit (może zaostrzyć chorobę){{r|zielnik}}. W dużych dawkach czosnek i jego preparaty są niebezpieczne, zwłaszcza dla dzieci (nie powinien być w ogóle podawany niemowlętom poniżej 10 miesiąca życia<ref>{{cytuj |archiwum= http://web.archive.org/web/20131208041555/http://www.edziecko.pl:80/pierwszy_rok/1,79410,2321797.html |data = 2004 |tytuł = Schemat żywienia niemowląt karmionych piersią |opublikowany = e.Dziecko}}</ref>).
; Toksyczność
: Niewielkie dawki czosnku, w wyniku reakcji obronnej komórek zwiększają wydzielanie w wątrobie endogennych przeciwutleniaczy, czemu przypisywane są korzystne efekty zdrowotne. Jednak w nadmiernych dawkach, w skrajnych sytuacjach dojść może do uszkodzeń wątroby i [[nerka|nerek]]<ref>{{cytuj | autor = S.K Banerjee, M Maulik, S.C Manchanda, A.K Dinda, T.K Das, S.K Maulik | tytuł = Garlic-induced alteration in rat liver and kidney morphology and associated changes in endogenous antioxidant status | czasopismo = Food and Chemical Toxicology | data = 2001-08 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 39 | numer = 8 | s = 793–797 | doi = 10.1016/S0278-6915(01)00018-7 |pmid = 11434986| język = en | dostęp = z}}</ref>. Za ten dwojaki efekt odpowiedzialna jest toksyczna [[akroleina]] powstająca w wyniku rozkładu [[siarczek diallilu|siarczku diallilu]] (DAS, {{chem|CH|2|&#61;CH−CH|2|−S−CH|2|−CH&#61;CH|2}}), powstającego w wątrobie z alliiny<ref name="Truong-2009">{{cytuj | autor = D. Truong, W. Hindmarsh, P.J. O’Brien | tytuł = The molecular mechanisms of diallyl disulfide and diallyl sulfide induced hepatocyte cytotoxicity | czasopismo = Chemico-Biological Interactions | data = 2009-06 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 180 | numer = 1 | s = 79–88 | doi = 10.1016/j.cbi.2009.02.008|pmid = 19428347 | język = en | dostęp = z}}</ref>. U niektórych osób występuje [[alergia]] na czosnek{{odn|Lutomski|1989|s=31}}. Może u nich wywołać [[wyprysk kontaktowy alergiczny]], [[anafilaksja|wstrząs anafilaktyczny]] oraz [[Fotodermatoza|fotodermatozę]]. W skrajnych przypadkach może spowodować [[oparzenie]] skóry. Wpływa na zachowanie niemowląt karmionych mlekiem matki, po spożyciu czosnku przez karmiącą. Wpływa na skuteczność leków, zwiększając działanie [[leki przeciwzakrzepowe|leków przeciwzakrzepowych]] (może oddziaływać z [[leki przeciwzakrzepowe|lekami antykoagulacyjnymi]] jak [[warfaryna]]{{r|wyk}}) i zmniejszając skuteczność niektórych leków stosowanych w leczeniu [[zespół nabytego niedoboru odporności|AIDS]] (np. [[sakwinawir]])<ref>{{cytuj | autor = Francesca Borrelli, Raffaele Capasso, Angelo A. Izzo | tytuł = Garlic ( Allium sativum L.): Adverse effects and drug interactions in humans | czasopismo = Molecular Nutrition & Food Research | data = 2007-11 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 51 | numer = 11 | s = 1386–1397 | doi = 10.1002/mnfr.200700072 |pmid = 17918162| język = en | dostęp = z}}</ref>.
; Stosowanie w [[medycyna weterynaryjna|weterynarii]]
: Preparaty z czosnkiem stosuje się w leczeniu [[epizootia|epizootii]] [[zapalenie|zapalenia]] [[naczynie chłonne|naczyń chłonnych]], zakażeń nicieniem ''[[Oxyuris equi]]'', [[nosówka|nosówki]], chorób [[układ pokarmowy|przewodu pokarmowego]] i ran ze stanami zapalnymi{{r|czikow}}.

=== Roślina jadalna ===
[[Plik:Allium sativum - Garlic - 01.jpg|mały|250px|Warkocze czosnku – popularny sposób przechowywania]]
[[Plik:Garlic Press and Garlic.jpg|mały|250px|Świeży czosnek zmiażdżony w [[praska (narzędzie kuchenne)|prasie]] (wyciskaczu)]]
Czosnek zaliczany jest zarówno do [[warzywa|warzyw]], jak i [[przyprawa|przypraw]]. Stosowany jest jednak w kuchni głównie jako przyprawa.
; Walory kulinarne
: Głównym atutem czosnku są jego właściwości zdrowotne. Charakterystyczny smak i zapach jest zwykle bardziej problematyczny niż atrakcyjny. Czosnek dodawany do potraw gotowanych i smażonych traci jednak przykry zapach i wówczas specyficzny smak wzbogaca potrawę{{r|hans}}. Poza tym nieprzyjemny zapach czosnku z ust usuwa [[Chlorofile|chlorofil]], który w dużych ilościach występuje w zielonych liściach [[Pietruszka zwyczajna|pietruszki]], [[pokrzywa zwyczajna|pokrzywy]], [[szczawik]]u i [[ruta zwyczajna|ruty]] (zaleca się żucie tych liści po spożyciu czosnku). Zapach osłabia się także po zjedzeniu jabłek, ziaren palonej kawy, nibyjagód [[jałowiec pospolity|jałowca]], nasion [[kolendra|kolendry]] i [[Kardamon malabarski|kardamonu]], pomaga też picie mleka{{r|hlava}}{{odn|Lutomski|1989|s=15–16}}. Nie ma jednak środka, który chroni przed wydzielaniem charakterystycznego zapachu przez skórę. Nie chroni przed tym także przyjmowanie preparatów czosnku w kapsułkach nie wydzielających przykrego zapachu podczas ich przyjmowania{{r|frohne}}.
; Sposoby przyrządzania
: Wchodzi w skład rozmaitych mieszanek przyprawowych. Stosowany jest do przyprawiania dań mięsnych, do sosów i majonezów, zup ziołowych, sałat i potraw z ziemniaków. Harmonizuje z mocnymi ziołami i innymi przyprawami do słonych potraw. Można go gotować, nie należy jednak wrzucać do gorącego tłuszczu{{r|hlava}}. Czosnek poddany obróbce cieplnej, zwłaszcza długotrwałej, traci przynajmniej część właściwości leczniczych, np. w zakresie działania antyoksydacyjnego<ref>{{cytuj | autor = Zenon Jastrzebski, Hanna Leontowicz, Maria Leontowicz, Jacek Namiesnik, Zofia Zachwieja, Henryk Barton, Elke Pawelzik, Patricia Arancibia-Avila, Fernando Toledo, Shela Gorinstein | tytuł = The bioactivity of processed garlic (Allium sativum L.) as shown in vitro and in vivo studies on rats | czasopismo = Food and Chemical Toxicology | data = 2007-09 | data dostępu = 2024-04-03 | wolumin = 45 | numer = 9 | s = 1626–1633 | doi = 10.1016/j.fct.2007.02.028|pmid = 17408832 | język = en | dostęp = z}}</ref>. Stosuje się świeże ząbki, marynowane i suszone (sproszkowane), sól i oliwę aromatyczną oraz ekstrakt. Ząbki przed użyciem zwykle obiera się z łuskowatych liści zewnętrznych. Można też po odcięciu piętki piec ząbki okryte łuskami i po upieczeniu wyciskać miąższ. Do spożycia nie nadają się dojrzałe, zielone pędy, choć młode pędy bywają spożywane podobnie do [[szparag]]ów{{r|czikow|zielnik}}. W Chinach używa się także [[kwiatostan]]ów czosnku jako jarzyny<ref name="gumowska">{{cytuj książkę |nazwisko = Gumowska |imię = Irena |tytuł = Ziółka i my |data = 1983 |wydawca = Kraj |miejsce = Warszawa |isbn = 83-7005-089-1}}</ref>. Młode liście są częstym dodatkiem do potraw smażonych lub pieczonych w kuchniach wschodnioazjatyckich, gdzie indziej posiekane spożywane są analogicznie jak [[szczypiorek]]. Oliwa czosnkowa (aromatyzowana czosnkiem) jest dostępna w ofercie handlowej i może być przygotowywana także w warunkach domowych. W tym drugim przypadku należy jednak wystrzegać się [[zatrucie jadem kiełbasianym|zatrucia jadem kiełbasianym]]<ref>{{cytuj |tytuł = Garlic |autor = UC Cooperative Extension |opublikowany = Agricultural News Articles |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20081014081728/http://cecalaveras.ucdavis.edu/garlic.htm}}</ref> – przechowywać wyrób w [[chłodziarka|lodówce]] oraz spożyć go w ciągu tygodnia. Wyroby komercyjne, w celu usunięcia zagrożenia zatruciem, są zabezpieczane chemicznie, zwykle zakwaszane. Sól czosnkowa powstaje w wyniku zmieszania odwodnionego czosnku z [[sól kuchenna|solą kuchenną]].
; Znaczenie w kuchniach świata: Czosnek jest charakterystycznym elementem wielu potraw kuchni basenu [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] i wschodnioazjatyckich. W [[kuchnia arabska|kuchni arabskiej]] ma długą tradycję stosowania przejętą od dawnych Egipcjan (np. w [[Tunezja|Tunezji]] używany jest obficie przy przyrządzaniu potraw [[objabilmerguez]] i [[harissa]]). Jadany jest powszechnie w [[kuchnia francuska|kuchni francuskiej]], gdzie wchodzi np. w skład tzw. [[bouquet garni]] – głównej przyprawy do [[zupa|zup]], a w [[Prowansja|Prowansji]] stosowany jest do tworzenia popularnej potrawy ludowej – majonezowego sosu czosnkowego [[ailloli]]. We [[Włochy|Włoszech]] dodawany jest m.in. do [[pizza|pizz]] i [[bruschetta|bruschetty]] (pieczywa czosnkowego). Używany jest także często w [[kuchnia hiszpańska|kuchni hiszpańskiej]] i (w konsekwencji) także w [[kuchnia latynoamerykańska|latynoamerykańskiej]] (np. w meksykańskiej [[Salsa (potrawa)|salsie]] i kreolskiej [[jambalaya]]). W [[kuchnia turecka|kuchni tureckiej]] i bałkańskiej czosnek jest stałym niemal dodatkiem do potraw mięsnych i sosów (np. [[ajwar]], [[lutenica]], [[pindżur]]). Używany jest w [[kuchnia indyjska|kuchni indyjskiej]], [[kuchnia rosyjska|rosyjskiej]] i [[kuchnia kaukaska|kaukaskiej]] (tu stosowane są liczne gatunki czosnku, w tym dziko rosnące, czosnek jest ważnym składnikiem np. [[adżika|adżiki]]). W [[kuchnia angielska|kuchni angielskiej]] dużo czosnku używa się zwłaszcza w [[Kornwalia|Kornwalii]]. W [[kuchnia niemiecka|kuchni niemieckiej]] nie jest popularny ze względu na zapach{{r|hlava}}. Czosnek jest charakterystycznym składnikiem [[kuchnia tajska|kuchni tajskiej]], [[kuchnia indyjska|indyjskiej]] (np. w wypiekach [[naan (pieczywo)|naan]] i [[masala dosa]] oraz sosie [[chutney]]) i [[kuchnia koreańska|koreańskiej]] (np. [[kimchi]], [[bulgogi]], [[samgyeopsal]]). W krajach wschodniej Azji dodawany jest często do potraw smażonych i pieczonych, złożonych poza tym z mięsa, warzyw i jaj. W [[kuchnia chińska|kuchni chińskiej]] młode ząbki czosnku marynuje się w mieszaninie cukru, soli i przypraw. Sporadycznie czosnek stosowany jest w [[kuchnia japońska|kuchni japońskiej]]. W kuchniach środkowoeuropejskich, w tym polskiej i regionalnych kuchniach polskich, czosnek jest ważnym składnikiem stosowanym przy [[ogórek kiszony|kiszeniu ogórków]], przyrządzaniu [[czosnianka|czosnianki]], [[wodzionka|wodzionki]], przygotowywaniu potraw mięsnych i zup (zwłaszcza [[Zupa grochowa|grochówki]] i [[zupa fasolowa|zupy fasolowej]]).

=== Stosowanie w ogrodnictwie ===
Czosnek uprawiany jest głównie w celach spożywczych, jednak czasem także ze względu na korzystne oddziaływanie na inne gatunki. Zawiera [[fitoncydy]] o działaniu bakterio- i grzybobójczym. Czosnek posadzony pod [[brzoskwinia]]mi zapobiega kędzierzowatości liści, pod [[róża|różą]] odstrasza [[mszyce]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Bremness |imię = Lesley |tytuł = Wielka Księga Ziół |data = 1991 |wydawca = Wiedza i Życie |miejsce = Warszawa |isbn = 83-85231-24-2}}</ref>. W [[truskawka]]ch zapobiega rozwojowi [[szara pleśń|szarej pleśni]], chroni przed roztoczem truskawkowym i wielkopąkowcem porzeczkowym. Nie znoszą jego obecności [[Karczowniki|nornice]]. Z czosnku można także sporządzać roztwory (200–300&nbsp;g roztartych główek czosnku na 10 l wody) stosowane w formie oprysków do skutecznego zwalczania [[mszyce|mszyc]], [[Miodówki|miodówkowatych]] i [[Przędziorkowate|przędziorków]]{{r|hobby}}.

=== Inne zastosowania ===
W Afryce rybacy smarują się czosnkiem w celu odstraszenia [[Krokodyl nilowy|krokodyli]]{{r|czikow}}. Czosnek miał odstraszać gryzonie, stąd [[górale]] nadłomniccy kładli czosnek pod zboża zwożone do stodoły{{r|Paluch}}.

== Rola w kulturze ==
Czosnek poddany był planecie [[Mars]] (podobnie jak [[siarka]] i [[gorczyca]]), dzięki czemu miał mieć moc ochrony przed złymi mocami, zwłaszcza ludzi wędrujących w noce [[przesilenie|przesilenia]]. W [[Europa|Europie]] [[Średniowiecze|średniowiecznej]] wierzono, że czosnek chroni przed [[czarna magia|czarną magią]] i [[wampir]]ami. Wieszany był nad drzwiami by strzec domostwo przed czarownicami<ref name="biggs">{{cytuj książkę |nazwisko = Biggs |imię = Matthew |nazwisko2 = McVicar |imię2 = Jekka |nazwisko3 = Flowerdew |imię3 = Bob |tytuł = Wielka księga warzyw, ziół i owoców |data = 2007 |wydawca = Bellona |miejsce = Warszawa |isbn = 83-11-10578-2}}</ref>. Według tradycji arabskiej, niezwykłe właściwości czosnku wynikać miały stąd, że jego cebulkę (według źródła „ziarno”?) wyniósł na swoim kopycie [[szatan]] wygnany z [[Eden (raj)|raju]]<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Balicka |imię = B. |nazwisko2 = Górnicka-Kaczorowska |imię2 = Z. |tytuł = Łaskawe ziele – mity, symbolika i fakty |data = 2003 |wydawca = Studio Astropsychologii |miejsce = Białystok |isbn = 83-7377-033-X}}</ref>. W [[Czechy|Czechach]] czosnek dodawany był [[bydło|bydłu]] do paszy, by uchronić je od złego, a na Nowy Rok wkładano go psom pod obrożę, aby przez cały kolejny rok dobrze czuwały<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Mowszowicz |imię = Jakub |tytuł = Z dziejów roślin uprawnych |data = 1950 |wydawca = Książka i Wiedza |miejsce = Warszawa}}</ref>. W polskich wsiach czosnek był powszechnie uważany za ziele odpędzające złe duchy i chroniące przed działaniami czarownic{{r|Paluch}}.

== Uprawa ==
[[Plik:Ozymyi chasnyk.jpg|mały|250px|Uprawa czosnku ozimego]]
[[Plik:Warzywa czosnek002.jpg|mały|250px|Cebule czosnku („ząbki”)]]
[[Plik:Korean garlic monument.jpg|thumb|Pomnik czosnku – symbolu koreańskiego powiatu [[Namhae]]]]
Czosnek uprawiany jest niemal na całym świecie jako roślina alimentacyjna (spożywcza), przyprawowa i roślina lecznicza.
; Wymagania
: Czosnek rośnie w różnych warunkach klimatycznych w [[Strefy umiarkowane|strefie umiarkowanej]] i [[strefa międzyzwrotnikowa|międzyzwrotnikowej]], sięgając do 50° szerokości geograficznej na obu półkulach{{r|prota}}. Uprawiany jest jako roślina jednoroczna lub wieloletnia (w klimacie łagodnym), najczęściej jako roślina dwuletnia (zwłaszcza w klimacie chłodniejszym). W tym drugim przypadku sadzony jest jesienią, minimum 6 tygodni przed mrozami (czas potrzebny do rozwoju korzeni). Jest wytrzymały na niskie temperatury, ale cechuje się dużymi wymaganiami glebowymi. Preferuje bogatą, wysoce organiczną, świeżą i ciepłą glebę{{r|ozarowski}}. Należy unikać gleb ciężkich, gliniastych do uprawy<ref>{{cytuj stronę |url = http://rosliny.wymarzonyogrod.pl/baza-roslin/warzywa/czosnek-pospolity-czosnek-zwyczajny,17_1087/ |tytuł = Czosnek zwyczajny |autor = Magdalena Michalak |opublikowany = Murator S.A |data = 2013 |język = en |data dostępu = 2013-04-24}}</ref>. Toleruje pH w granicach od 5,5 do 8,5, ale preferuje pH w granicach 6 – 7,5. Dobrze reaguje na nawożenie obornikiem i nawozami mineralnymi<ref name="ozarowski">{{cytuj książkę |nazwisko = Ożarowski |imię = Aleksander |nazwisko2 = Rumińska |imię2 = Antonina |nazwisko3 = Suchorska |imię3 = Krystyna |nazwisko4 = Węglarz |imię4 = Zenon |tytuł = Leksykon roślin leczniczych |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne |miejsce = Warszawa |data = 1990 |id = 83-09-01261-6}}</ref>. W glebie nazbyt bogatej w azot czosnek szybko zaczyna pleśnieć{{r|prota}}. Preferuje miejsca słoneczne, ale radzi sobie również w półcieniu. Unikać należy zarówno nadmiernego przesuszenia, jak i podlewania (bulwy gniją przy nadmiarze wody)<ref name="autonazwa1">{{cytuj |tytuł = Czosnek Allium sativum |opublikowany = Zioła – ziółka – ziółeczka |archiwum = https://web.archive.org/web/20080117030240/http://zielnik.herbs2000.com/ziola/czosnek.htm}}</ref>. W okresach suszy ograniczeniu ulega wzrost cebul. Optymalna wielkość opadów w okresie wzrostu to, w zależności od warunków glebowych, od 25&nbsp;mm (gleby ciężkie) do 50&nbsp;mm (gleby piaszczyste) na tydzień<ref name="ontario">{{cytuj |data = 1997 |tytuł = Garlic production |autor = J. Bodnar, B. Schumacher, J. Uyenaka |opublikowany = Ministry of Agriculture, Food and Rural Affairs, Ontario |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20080705102519/http://www.omafra.gov.on.ca/english/crops/facts/97-007.htm}}</ref>. Największe zapotrzebowanie na wodę wykazuje w maju i czerwcu<ref name="dzienia">{{cytuj książkę |nazwisko = Dzienia |imię = Stanisław |nazwisko2 = Piskier |imię2 = Tomasz |tytuł = Przewodnik do ćwiczeń z uprawy roli i roślin |data = 1994 |wydawca = Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Szczecinie |miejsce = Szczecin |isbn = 83-86521-45-7}}</ref>. Wrażliwy jest na zanieczyszczenie gleby [[Glin|aluminium]]{{r|prota}}. Źle rośnie przy braku mikroelementów w glebie, a zwłaszcza [[mangan]]u, [[miedź|miedzi]], [[bor]]u i [[cynk]]u.
; Rozmnażanie
: Ponieważ czosnek pospolity nie wytwarza nasion – rozmnaża się poprzez sadzenie cebulek (ząbków) z główki podziemnej lub cebulek powietrznych z kwiatostanu. Cebulki powietrzne rosną wolniej i zwykle potrzebują dwóch lat uprawy do wytworzenia cebuli o odpowiednio dużych rozmiarach. Ząbki używane do sadzenia należy oddzielić od cebuli możliwie późno (przechowywane osobno szybko tracą zdolności do kiełkowania). Cebulki wysadza się wczesną wiosną lub późną jesienią. Sadzi się je spiczastym końcem do góry, na głębokości ok. 4–8&nbsp;cm, w rozsadzie 7–15&nbsp;cm (głębokość i rozsada zależna od wielkości cebuli danej odmiany). Sadzone jesienią muszą mieć czas, by ukorzenić się przed nadejściem mrozów (potrzebują na to ok. 6 tygodni). Uważać należy na zbyt wczesne wysadzenie czosnku, ponieważ nadmiernie rozwinięty jest bardziej wrażliwy na niską temperaturę. Tradycją ludową jest wysadzanie czosnku najkrótszego dnia w roku{{r|polonian}}. Sadzenia wiosenne wykonuje się możliwie wcześnie, optymalnie już w marcu{{r|hobby}}. Do wysadzania nie należy stosować czosnku importowanego z Chin (powszechnego w ofercie handlowej), ponieważ nie jest on przystosowany do polskich warunków klimatycznych{{r|haslo}}.
; Pielęgnowanie
: Czosnek wymaga starannej uprawy gleby. Nie należy sadzić czosnku w glebę zeskorupioną. W uprawie polowej przed sadzeniem konieczna jest orka i bronowanie gleby (w uprawie ogrodowej – przekopanie gleby){{r|dzienia}}. Źle znosi konkurencję innych roślin i dlatego z jego upraw należy usuwać chwasty, zwłaszcza we wcześniejszych okresach rozwoju roślin{{r|prota}}. Usuwanie zawiązków kwiatostanów zwiększa plony cebul. Podczas podlewania należy unikać zraszania roślin{{r|hobby}}.
; Zbiór i przechowywanie
: Czosnek posadzony jesienią zbiera się w lipcu, sadzony wiosną – w sierpniu lub wrześniu. Dojrzałość cebul rozpoznać można po żółknięciu łodygi i liści oraz przełamywaniu się liści. Zbioru dokonuje się, gdy około połowa liści zżółknie lub przełamie blaszkę liściową. Przy dłuższym oczekiwaniu na zbiór, łuski okrywające główkę pękają, a ząbki się rozpadają. Po wykopaniu cebul suszy się je w przewiewnym pomieszczeniu lub (przy sprzyjającej pogodzie) na polu. Średni plon wynosi od 5 do 13&nbsp;t/ha. Znaczny wpływ na plon poza warunkami siedliskowymi i klimatycznymi, ma wielkość ząbków użytych do sadzenia (im większe, tym większy plon){{odn|Małachowski|1990}}. Wysuszone cebule z odmian „miękkołodygowych” przechowuje się zwykle związane w tzw. warkocze. Odmiany „twardołodygowe” wiąże się w pęczki lub trzyma luzem. W warunkach domowych przechowywać czosnek należy w miejscu suchym i przewiewnym, w temperaturze powyżej {{C|18}}. Niższe temperatury lub wilgotne powietrze (np. w kuchni) powodują gnicie, gorzknienie lub mogą zapoczątkować [[kiełkowanie]] cebul. Surowiec komercyjny przechowuje się w temperaturze {{C|0}}. Cebule mogą być przechowywane przez 5–8 miesięcy w zależności od odmiany{{r|ontario|ania}}. Dłużej przechowują się cebule dojrzałe, dobrze wysuszone i osłonięte co najmniej trzema warstwami łusek okrywających{{odn|Małachowski|1990}}.
; Produkcja w Polsce i na świecie
: Wielkość produkcji czosnku w Polsce nie jest dokładnie znana ([[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] nie podaje danych na ten temat), jednak z szacowanej wielkości areału upraw (1500–1700&nbsp;ha) i zakładanej, niezbyt wysokiej, wydajności (6 t/ha), wywnioskować można, że w Polsce zbiera się blisko 10 tysięcy ton czosnku (nie licząc produkcji na własny użytek)<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Doruchowski |imię = R.W. |tytuł = Warto uprawiać czosnek |data = 2006 |wydawca = Hortpress |miejsce = |isbn = 83-89211-08-4}}</ref>. Zdecydowanym liderem produkcji czosnku na świecie w ostatnich kilkudziesięciu latach stała się [[Chińska Republika Ludowa]] (dawniej liderami produkcji były [[Indie]] i kraje śródziemnomorskie). Głównym ośrodkiem produkcji jest prowincja [[Szantung]]. Z Chin pochodzi obecnie 75% światowych zbiorów czosnku (blisko 11 mln ton w 2006 r.). Kolejne miejsca na liście producentów zajmują odpowiednio: Indie (4% produkcji światowej), [[Korea Południowa]] (3%), [[Stany Zjednoczone|USA]] (2%). Uprawy w Stanach Zjednoczonych koncentrują się w stanie [[Kalifornia]], skąd pochodzi 89% produkcji krajowej. Zwiększa się produkcja czosnku w [[Rosja|Rosji]], zbliżając się do wielkości zbiorów w USA. Ważnymi producentami są także: [[Egipt]], [[Hiszpania]] i [[Argentyna]]. Produkcja i spożycie czosnku od wielu dziesiątek lat wyraźnie rośnie w skali światowej, co wiązane jest ze wzrostem popularności różnych kuchni etnicznych, poszukiwaniami kulinarnymi konsumentów i przede wszystkim dobrą opinią, którą czosnek, jako [[składnik żywności]], posiada zarówno w odniesieniu do walorów smakowych, jak i zdrowotnych<ref>{{cytuj stronę |url = https://downloads.usda.library.cornell.edu/usda-esmis/files/1n79h429p/1831cn61k/kh04ds30q/VGS-12-14-2006.pdf |tytuł = Garlic |data = 2006 |opublikowany = Vegetables and Melons Outlook. Economic Research Service USDA |język = en |data dostępu = 2008-02-08}}</ref>.
: Za światową stolicę czosnku uchodzi miasto [[Gilroy]] w [[Kalifornia|Kalifornii]] (USA). Rokrocznie od 1979 roku odbywa się tu Festiwal Czosnkowy ([[język angielski|ang.]] ''Gilroy Garlic Festival''). W 2007 roku w festiwalu udział wzięło ponad 3 miliony gości. Na polach wokół tej miejscowości dominują uprawy czosnku<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.gilroygarlicfestival.com/ |tytuł = Gilroy Garlic Festival |autor = Gilroy Garlic Festival Association, Inc |opublikowany = |język = en |data dostępu = 2008-01-24}}</ref>. W Europie święto czosnku obchodzone jest na początku września w miejscowości [[Arleux]] w północnej [[Francja|Francji]]. Największe targi czosnkowe odbywają się natomiast w miejscowości [[Uzès]] w [[Prowansja|Prowansji]]{{odn|Lutomski|1989|s=17}}. W Polsce obchody Święta Czosnku zainaugurowane zostały w 2007 roku w miejscowości [[Prandocin (województwo małopolskie)|Prandocin]] w gminie [[Słomniki]] pod Krakowem<ref>{{cytuj |tytuł = Święto Czosnku |data = 2007 |opublikowany = Gmina Słomniki |archiwum = https://web.archive.org/web/20080308110552/http://www.slomniki.pl/joomla/index.php?option=com_content&task=view&id=184&Itemid=26}}</ref>.

== Choroby i szkodniki ==
Czosnek jest rośliną generalnie odporną na choroby i szkodniki. W Polsce choroby rzadko powodują straty gospodarcze. Gdy jednak czosnek ulegnie [[zakażenie|infekcji]], to z powodu rozmnażania wegetatywnego choroby łatwo się przenoszą wraz z materiałem siewnym<ref name="mazur">{{cytuj |url = http://www.ho.haslo.pl/article.php?id=1299 |tytuł = Choroby czosnku i ich zwalczanie |autor = [[Stanisław Mikołaj Mazur|Stanisław Mazur]] |czasopismo= Hasło Ogrodnicze |wolumin=9/2003|s=art. nr 1299 |data dostępu = 2024-04-03 | dostęp = o}}</ref>. Zapadalności na choroby grzybowe sprzyja ciepła i wilgotna pogoda{{r|mazur}}. Przeciwdziałać chorobom grzybowym można stosując zaprawy grzybobójcze oraz odpowiedni [[płodozmian]] – w miejscach zakażonych nie uprawiać czosnku przez 5–8 lat<ref>{{cytuj |tytuł = Cebula – choroby i szkodniki |opublikowany = Nasiona doskonałe |archiwum = https://web.archive.org/web/20080218093656/http://www.nasiona-warzyw.pl/cebulachoroby.htm}}</ref>, najlepiej nie uprawiać czosnku rok po roku w tym samym miejscu lub po innych warzywach cebulowych{{r|haslo}}. Poza tym problemem dla młodych roślin mogą być [[ślimaki]], a cebule bywają atakowane też przez [[nicienie]] ''Ditylenchus dipsaci''{{r|prota}}. Szkodnikiem czosnku sadzonego jesienią jest [[błoniszka czosnkówka]] (''Sillia lurida'' Meig.) z rzędu [[muchówki|muchówek]] (''Diptera''), rodziny [[błoniszkowate|błoniszkowatych]] (''Helomizidae''). Owady dorosłe zimują i wczesną wiosną składają jaja na łodygach czosnku tuż nad ziemią. Larwy drążą chodniki w dół rośliny powodując obumieranie roślin<ref>{{cytuj książkę |nazwisko = Kochman |imię = J. |nazwisko2 = Węgorek |imię2 = W. |tytuł = Ochrona roślin |data = 1997 |wydawca = Platntpress |miejsce = Kraków |isbn = 83-85982-21-3}}</ref>. Szkody powodują też larwy [[śmietka cebulanka|śmietki cebulanki]] (''Delia antiqua'' Meig.). Wylęgają się z jaj złożonych u podstawy rośliny i wgryzają w cebulę powodując żółknięcie i zamieranie roślin{{r|biggs}}.
* [[wirusowe choroby roślin|choroby wirusowe]]: [[mozaika i pasiastość liści czosnku]], [[mozaika ogórka na cebuli]], [[żółta karłowatość cebuli]], [[żółtaczka astra na cebuli]],
* choroby [[bakteriozy roślin|choroby bakteryjne]]: [[bakteryjna nekroza liści cebuli]], [[mokra zgnilizna]],
* [[choroby roślin wywołane przez lęgniowce|choroby wywołane przez lęgniowce]] i [[grzybowe choroby roślin|grzyby]]: [[alternarioza cebuli]], [[antraknoza cebuli]], [[biała zgnilizna cebuli]], [[fuzaryjna zgnilizna cebuli]], [[głownia cebuli]], [[mączniak rzekomy cebuli]], [[różowa zgnilizna korzeni cebuli i pora]], [[zielona zgnilizna czosnku]], [[zgnilizna szyjki cebuli]]<ref name="slow" />.

== Przypisy ==
<references>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2010-11-23}}</ref>
<ref name="slow">{{cytuj |url = http://www1.up.poznan.pl/ptfit/sites/default/files/Documents/Polskie%20Nazwy%20Chor%C3%B3b%20Ro%C5%9Blin%20Uprawnych%202017.pdf |redaktor = Zbigniew Borecki, Małgorzata Solenberg |tytuł = Polskie nazwy chorób roślin uprawnych |miejsce = Poznań |wydawca = Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne |data = 2017 |wydanie = 2 |isbn = 978-83-948769-0-6}}</ref>
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Lutomski |imię = Jerzy |tytuł = Czosnek znany i nieznany |miejsce = Warszawa |data = 1989 |wydawca = Wydawnictwo Spółdzielcze |isbn = 83-209-0721-7 |odn = tak}}
* {{cytuj książkę |nazwisko = Małachowski |imię = Antoni |tytuł = Warzywa cebulowe |miejsce = Warszawa |data = 1990 |wydawca = [[Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne|Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne]] |isbn = 83-09-01446-5 |odn = tak}}

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.allium.kpr-eshop.eu/pl/ Atlas odmian czosnku]
* {{Scirus|Allium sativum|Allium|sativum}}
* {{GRIN|taxon.pl?2368|''Allium sativum'' L.}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Czosnkowate]]
[[Kategoria:Rośliny przyprawowe]]
[[Kategoria:Rośliny lecznicze]]
[[Kategoria:Warzywa]]
[[Kategoria:Rośliny biblijne]]
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]