Tekst źródłowy strony Chrześcijaństwo

{{Grafika rozwinięta
| kierunek  = vertical
| opis      = [[Ichthys]] oraz [[krzyż]],<br /> dwa najpopularniejsze symbole chrześcijańskie
| grafika1  = Pesce(Simbolo).jpg
| szerokość1 = 200
| grafika2  = Christian cross.svg
| szerokość2 = 200
}}
'''Chrześcijaństwo''' ({{w języku|el|Χριστιανισμóς}}, ''Christianismós'', {{w języku|la|Christianitas}}<ref>{{Encyklopedia PWN | tytuł = Chrześcijaństwo | id = 3886180 | data dostępu = 2021-07-29}}</ref>), '''chrystianizm'''<ref>{{Cytuj książkę | autor = Jerzy Pilikowski | tytuł = Podróż w świat filozofii | wydawca = [[Wydawnictwo WAM|WAM]] | miejsce = Kraków | data = 2008 | strony = 115 | isbn = 978-83-7505-095-0}}</ref> – [[religia]] [[monoteizm|monoteistyczna]] zaliczana do grupy [[Religie abrahamowe|abrahamicznej]]. Powstała w I wieku n.e. w [[Judea|Judei]], wówczas podlegającej [[Cesarstwo Rzymskie|Cesarstwu Rzymskiemu]]. Religię tę założył [[Jezus Chrystus|Jezus z Nazaretu]], przez wyznawców nazwany Chrystusem, ponieważ uznano go za [[Pomazaniec|mesjasza]] przepowiedzianego w [[Tanach|Biblii hebrajskiej]], przez chrześcijan nazywanej [[Stary Testament|Starym Testamentem]]. Życie i nauczanie Jezusa spisano w [[Ewangelia]]ch; te oraz inne pisma [[Nowy Testament|Nowego Testamentu]] włączono do [[Biblia|Biblii]]. Przez chrześcijan jest uznawana za [[Słowo Boże]] – jego główną część lub całość. Poszczególne [[Wyznanie|wyznania]] chrześcijańskie zwykle nazywają się [[Kościół (organizacja)|Kościołami]]; różnią się poglądami m.in. na [[kanon Biblii]] – to, które pisma są [[Natchnienie biblijne|natchnione]], a które są jedynie [[apokryf]]ami.

Większość wyznań chrześcijańskich wierzy w:
* [[Trójca Święta|Trójcę Świętą]] – jedność [[Bóg|Boga]] w trzech [[osoba]]ch: [[Stwórca|Stwórcą]] świata jest [[Bóg Ojciec]], zrodzony z niego [[Syn Boży]] objawił się ludziom jako Jezus, a [[Duch Święty]] kieruje światem. Zależność różnych osób boskich oraz [[Człowiek rozumny|człowieczeństwo]] Jezusa były przedmiotami sporów i dzielą różne wyznania;
* [[zbawienie]] – możliwość osiągnięcia [[Niebo (raj)|raju]]; zbawienie zwykle jest wiązane ze [[zmartwychwstanie]]m ciał;
* [[piekło]], choć niektóre uznają [[Apokatastaza|apokatastazę]] lub [[anihilacjonizm]];
* [[Paruzja|paruzję]] – powrót Jezusa powiązany z [[Sąd Ostateczny|sądem ostatecznym]].

Obrzędem charakterystycznym dla chrześcijaństwa jest [[chrzest]] – podstawowy element [[Inicjacja chrześcijańska|inicjacji]], związany z użyciem [[Woda|wody]], choć część wyznań używa tego pojęcia w szerszym znaczeniu. Kościoły mają różne zdania o warunkach ważności chrztu, np. kto może go udzielać i czy może go przyjąć [[dziecko]].

Jezus z Nazaretu pierwotnie rozpowszechniał swoją religię w rodzinnej [[Galilea|Galilei]] i sąsiedniej [[Judea|Judei]], głównie wśród [[Żydzi|Żydów]]. Najbliżsi uczniowie Jezusa – [[apostoł]]owie – kontynuowali to dzieło zwane [[Ewangelizacja|ewangelizacją]], także wśród [[Goj|przedstawicieli innych narodowości oraz wyznań]], czasem nazywanych [[Pogaństwo|pogańskimi]]. Część apostołów współtworzyła Nowy Testament; razem ze swoimi następcami znaleźli wyznawców w Cesarstwie i innych krajach jak [[Armenia]], [[Aksum]], [[Iran]] czy [[Indie]]. W IV wieku w trzech pierwszych państwach chrześcijaństwo stało się religią dominującą; wyparło tak wcześniejsze [[politeizm]]y naturalne, jednak nie zastąpiło całkiem [[judaizm]]u. W [[Średniowiecze|średniowieczu]] chrzest przyjmowały kolejne ludy [[Europa|Europy]] – m.in. [[Germanie|germańskie]], [[Celtowie|celtyckie]], [[Słowianie|słowiańskie]] i [[Bałtowie|bałtyckie]], na co miały wpływ [[Cesarstwo Bizantyńskie]] i [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Pierwsza Rzesza Niemiecka]]. W tej samej epoce pojawił się inspirowany chrześcijaństwem [[islam]], który wyparł tę religię z [[Bliski Wschód|Bliskiego Wschodu]], [[Afryka Północna|Afryki Północnej]] i części [[Półwysep Iberyjski|Półwyspu Iberyjskiego]]. Ten ostatni państwa chrześcijańskie odzyskały w ramach [[Rekonkwista|rekonkwisty]]; próbowały też zdobyć Palestynę w ramach [[Krucjaty|krucjat]], co udało się tylko tymczasowo. W czasach [[Nowożytność|nowożytnych]] chrześcijaństwo rozpowszechniło się na nowych terenach za sprawą [[Wielkie odkrycia geograficzne|wielkich odkryć geograficznych]], ekspansji terytorialnej [[Rosja|Rosji]], innych form [[kolonializm]]u i pokojowego [[Misjonarz|misjonarstwa]]. Religia ta oprócz Europy i [[Etiopia|Etiopii]] zdominowała:
* [[Nowy Świat]] – [[Ameryka|Ameryki]], [[Australia (kontynent)|kontynent Australii]] i [[Oceania|Oceanię]];
* inne części [[Stary Świat|Starego Świata]] – obszary [[Afryka Subsaharyjska|Afryki Subsaharyjskiej]] i [[Azja|Azji]] jak [[Syberia]], [[Filipiny]] i [[Timor Wschodni]].

Oprócz tego w [[Korea Południowa|Korei Południowej]] chrześcijaństwo stała się religią najpopularniejszą, choć nie większościową. Próby [[Chrześcijaństwo w Japonii|chrystianizacji Japonii]] nie powiodły się przez [[Edykt o wygnaniu misjonarzy (usunięciu chrześcijaństwa)|państwowe prześladowania]] trwające do XIX wieku.

Z drugiej strony nowożytność przyniosła krytykę chrześcijaństwa z pozycji [[Deizm|deistycznych]] i [[Ateizm|ateistycznych]] – najpóźniej w XVII wieku w krajach chrześcijańskich pojawili się zdeklarowani ateiści<ref group="uwaga">przykłady to [[Lucilio Vanini]] i [[Jean Meslier]], być może też [[Kazimierz Łyszczyński]] i [[Thomas Aikenhead]].</ref> i postulaty [[Tolerancja religijna|tolerancji dla nich]]<ref group="uwaga">podobny pogląd wyrażał [[Pierre Bayle]]{{fakt|data=2023-09}}</ref>. XVIII-wieczne [[Oświecenie (epoka)|oświecenie]] to czas nasilonej krytyki chrześcijaństwa, która w czasach [[Rewolucja francuska|rewolucji francuskiej]] doprowadziła do krwawych starć. XIX i XX wiek to czasy [[Sekularyzacja|sekularyzacji]], szczególnie silnej w krajach [[Socjalizm|socjalistycznych]] jak [[Bolszewicy|bolszewicka]] Rosja, powstały z niej [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związek Radziecki]] oraz [[Drugi Świat|jego państwa satelickie i sojusznicze]]. Po [[Jesień Ludów|jesieni ludów]] i końcu [[Zimna wojna|zimnej wojny]] państwowa walka z religią ustała w części krajów historycznie chrześcijańskich, jednak nie we wszystkich – [[ateizm państwowy]] ostał się na [[Kuba|Kubie]]. Pojawiły się też oddolne ruchy krytyczne jak [[Nowy ateizm]]. Krytyce poddano nie tylko wierzenia [[Historia|historyczne]] i [[Metafizyka klasyczna|metafizyczne]] chrześcijaństwa, ale też poglądy [[Etyka|etyczne]] większości Kościołów i autorów Biblii. Powstał szereg ruchów [[Feminizm|feministycznych]], na rzecz [[Emancypacja|emancypacji]] osób ''[[queer]]'' ([[LGBT|LGBTQ+]]) i [[Prawa zwierząt|zwierząt nieludzkich]]; część tych ruchów krytykuje najpopularniejsze wyznania chrześcijańskie, Biblię i samego Jezusa za [[seksizm]], [[patriarchalizm]], [[Homofobia|homofobię]], [[Transfobia|transfobię]] i [[Dyskryminacja gatunkowa|gatunkizm]]. Stosunek do chrześcijaństwa stał się jedną z głównych osi sporów [[Polityka|politycznych]] między [[Prawica|prawicą]] a [[Lewica|lewicą]]. Niektóre kraje historycznie chrześcijańskie jak [[Czechy]] i [[Estonia]] stały się w większości [[Niereligijność|niereligijne]].

W latach 20. XXI wieku chrześcijaństwo pozostaje największą religią świata, skupiającą 32% ludności, z czego ponad połowa to [[katolicyzm|katolicy]], ponad jedna trzecia – [[protestantyzm|protestanci]], a większość pozostałych [[Prawosławie|prawosławni]]<ref>[https://www.pewforum.org/2011/12/19/global-christianity-exec/ Pew Research Center]</ref>.

== Pierwotna doktryna ==
{{Osobny artykuł|Bóg|Jahwe|Jezus Chrystus|Biblia|Judeochrześcijanie}}
Zgodnie z najstarszymi [[Nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary|Credo]] (IV w. n.e) Jezus jest współistotny z [[Bóg w judaizmie|Bogiem]] [[judaizm]]u i nosi boski tytuł – ''Pan'' (''[[Kyrios (teologia)|Kyrios]]'', ''[[Adonai]]''), którego to rzeczownika [[żydzi]] i zdecydowana większość chrześcijan używają jako zamiennika [[Tetragram|imienia własnego]] samego [[Stwórca|Stwórcy]].

Wyznawanie [[Wiara religijna|wiary]] w Jezusa, wyrażające się w uważaniu go za [[pomazaniec|mesjasza]] i syna Bożego, wiary w jego [[Odkupienie|odkupieńczą]] [[śmierć]] i [[zmartwychwstanie]], jest dla chrześcijan podstawową drogą [[zbawienie|zbawienia]] (por. [[List do Rzymian|Rz]] 10,9)<ref>''Jeżeli więc ustami swoimi wyznasz, że Jezus jest Panem (Kyrios), i w sercu swoim uwierzysz, że Bóg Go wskrzesił z martwych – osiągniesz zbawienie''.</ref>.

Przekazywanie depozytu wiary chrześcijaństwo urzeczywistniało najpierw poprzez ustne przepowiadanie [[kerygmat]]u oraz przez [[Nowy Testament|pisma apostolskie]], spisane za życia [[apostoł]]ów, czyli pierwszych dwunastu uczniów Jezusa, których wybrał jako nowych patriarchów Kościoła – Ludu Bożego Nowego Przymierza, na wzór 12 pokoleń [[Jakub (postać biblijna)|Jakuba]]. Odczytywano je razem z [[Biblia|Biblią]] hebrajską (na początku głównie [[Księgi prorockie Starego Testamentu|Proroków]]) na uroczystych zebraniach niedzielnych. 

Po śmierci apostołów i po długim procesie rozeznawania, ustalono [[Kanon Biblii#Kanon Nowego Testamentu|kanon pism apostolskich]]<ref>Por. [[Karl Rahner|K. Rahner]], ''Bible – B. Theology'', w: {{Cytuj książkę | tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology| inni = K. Rahner SJ, Cornelius Ernst, K. Smyth (red.) | tom = 1 |wydanie = 5| wydawca = Burns & Oats| miejsce = Londyn | rok = 1970 | strony = 172 | isbn = 0-85532-142-3}}</ref> uznanych za autentyczne. Według niektórych wyznań (prawosławny i rzymskokatolicki) dalszy przekaz wiary dokonuje się przez [[Tradycja apostolska|Tradycję]] – która wyjaśnia pisma [[Nowy Testament|Nowego Testamentu]], i której podstawowe prawdy zostały sformułowane na pierwszych czterech [[Sobór powszechny|soborach powszechnych]] chrześcijaństwa niepodzielonego.

Świętem, obchodzonym jako pierwsze w chrześcijaństwie oraz uznawanym za najważniejsze przez większość chrześcijan, jest [[Wielkanoc|Wielkanoc (Pascha)]], obchodzona w niedzielę na pamiątkę Zmartwychwstania Chrystusa – ukoronowania obiektywnego dzieła Zbawienia<ref>{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20130131231911/http://mateusz.pl/ksiazki/chpo/chpo5-13.htm|tytuł = Pascha Pana sercem chrześcijaństwa|opublikowany = mateusz.pl|praca = Chrześcijaństwo ponownie odkrywane|data dostępu = 2012-07-25}}</ref>.

== Nazwa i symbolika ==
Zgodnie z [[Dzieje Apostolskie|Dziejami Apostolskimi]] (11,26) „W [[Antiochia|Antiochii]] po raz pierwszy nazwano uczniów chrześcijanami” (gr. Χριστιανός). Określenie to pochodziło prawdopodobnie z kręgów pogańskich i miało początkowo negatywny wydźwięk. Z czasem zaczęło wyrażać odrębność wierzących w Jezusa Chrystusa (wcześniejsze terminy to „wierzący”, „uczniowie”).

Pierwsze użycie terminu ''chrześcijaństwo'' (gr. Χριστιανισμός) w tekście biblijnym odnotowano w [[Dzieje Apostolskie|Dziejach Apostolskich]] (Dz 26,28)<ref>{{Cytuj stronę|url = http://web.archive.org/web/20150415010557/http://www.biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=403|tytuł = Dz 26, 28|autor =|opublikowany = [[deon.pl|biblia.deon.pl]]|język = pl |data dostępu = 2015-04-27}}</ref>. Pojawia się ono również u [[Tertulian]]a, [[Grzegorz z Nyssy|Grzegorza z Nyssy]] i u innych pisarzy wczesnochrześcijańskich.

Pierwotnie [[symbol]]em chrześcijaństwa, a właściwie znakiem rozpoznawczym była ryba<ref>{{Cytuj stronę |url = http://rakowiecka.jezuici.pl/pismo1/2006/10-11/22.HTM|tytuł = Zrozumieć mowę symboli chrześcijańskich|autor =|opublikowany = rakowiecka.jezuici.pl|praca = Przewodnik Katolicki |data dostępu = 2012-07-25 | archiwum = https://archive.fo/VhBm}}</ref>, jako graficzne przedstawienie [[akrostych]]u [[Ichthys|ICHTYS]] (po grec. Ichtys oznacza rybę), w którym każda z jego pięciu liter początkuje najbardziej istotne określenia Boga Człowieka: Jesus ChristosTheu Hijos Sóter (Jezus, Chrystus, Syn Boga, Zbawiciel)<ref>{{Cytuj |tytuł = Dlaczego ryba jest symbolem chrześcijan? |data dostępu = 2022-09-10 |opublikowany = l24.lt |url = http://l24.lt/pl/religia/item/279200-dlaczego-ryba-jest-symbolem-chrzescijan |język = pl}}</ref><ref name=":0">Żarnowiecki, K. (1949). [http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.ojs-doi-10_21906_rbl_2378?q=bwmeta1.element.ojs-issn-2391-8497-year-1949-volume-2-issue-4;9&qt=CHILDREN-STATELESS Chrystus w symbolach chrześcijańskich.] ''Ruch Biblijny i Liturgiczny'', ''2''(4).</ref>. 

Dopiero w IV w. po [[Konstantyn I Wielki|Konstantynie Wielkim]] z chrześcijaństwem łączono symbol [[krzyż]]a<ref name=":0" />. Nawiązano w ten sposób do dwóch pierwszych [[alfabet grecki|liter greckich]] słowa ''Christos'' (Χ – ''chi'' i Ρ – ''ro''), a następnie również do [[ukrzyżowanie|ukrzyżowania]] [[Jezus Chrystus|Jezusa]].

== Podstawy wiary ==
Chrześcijaństwo jest [[religia objawiona|objawioną]] religią [[monoteizm|monoteistyczną]]<ref>Christianity’s status as monotheistic is affirmed in, amongst other sources, the Catholic Encyclopedia (article [https://web.archive.org/web/20140629081457/http://www.newadvent.org/cathen/10499a.htm „Monotheism”]); William F. Albright, From the Stone Age to Christianity; H. Richard Niebuhr; About.com, [https://web.archive.org/web/20120103221321/http://ancienthistory.about.com/od/monotheisticreligions/Monotheistic_Ancient_Religions_Judaism_Christianity.htm Monotheistic Religion resources]; Kirsch, God Against the Gods; Woodhead, An Introduction to Christianity; The Columbia Electronic Encyclopedia Monotheism; The New Dictionary of Cultural Literacy, monotheism; New Dictionary of Theology, Paul, s. 496–499; Meconi. „Pagan Monotheism in Late Antiquity”. p. 111f.</ref>, która bierze swój początek od [[Jezus Chrystus|Jezusa z Nazaretu]]. Według [[wiara (chrześcijaństwo)|wiary]] chrześcijańskiej, [[Bóg]] objawiał się ludzkości stopniowo w historii [[Izrael]]a i [[Kościół (teologia)|Kościoła]]. Proces ten swą pełnię osiągnął w Jezusie Chrystusie. Wraz z [[judaizm]]em chrześcijanie wyznają, że Bóg jest jeden i że jest Stwórcą świata widzialnego i niewidzialnego, duchowego, i jest [[Transcendencja (filozofia)|transcendentny]] wobec niego<ref>[[Biblia]] „nikt też nie zna Syna, tylko Ojciec, ani Ojca nikt nie zna, tylko Syn, i ten, komu Syn zechce objawić” (Mt 11,27) „niezbadane Jego wyroki i nie do wyśledzenia Jego drogi […], albowiem z Niego i przez Niego, i dla Niego [jest] wszystko” (Rz 11,33–36).</ref>. Człowiek jest koroną stworzenia, ''obrazem Boga'', ukazującym umysł Twórcy. Jednak obecna egzystencja człowieka jest w konflikcie z pierwotnym zamiarem stwórczym Boga. Konflikt ten nie może być usunięty ludzkimi siłami, z powodu [[grzech pierworodny|grzechu pierworodnego]], który sprawił, że człowiek żyje w alienacji, łamiąc Prawo Boże i sprawiedliwość i jest poddany grzechowi i śmierci. Bóg odpowiedział na ten stan poprzez [[Wcielenie]] swego Syna, ''Słowo, które stało się ciałem'' ([[Ewangelia Jana|J]] 1, 14). Przynajmniej od [[Sobór nicejski I|soboru nicejskiego]] (325) częścią chrześcijańskiej ortodoksji jest wiara, że Jezus Chrystus jest odwiecznym Synem Bożym, równym co do istoty Bogu Ojcu, a zatem Bóg jest jeden w ''istocie'', troisty w ''osobach'' (''[[hipostaza]]ch''): jako [[Bóg Ojciec]], [[Syn Boży]] (Jezus) i [[Duch Święty]]. W ciągu wieków istnienia chrześcijaństwa kanon wiary był różnie definiowany przez teologów. Jednak absolutne minimum, którego już nie można zredukować, by nie wyjść poza chrześcijaństwo, jest wiara w to, że poprzez życie, śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa Bóg przyniósł światu zbawienie<ref name="BRIT">Por. {{Cytuj książkę | tytuł = Encyclopaedia Britannica | rozdział = Christianity| tom = 5 | strony = 693 i 698-699}}</ref>.

Każda z osób Bożych ma tę samą, jedną boską istotę (naturę) i pozostaje we wzajemnej relacji osobowej na zasadzie pochodzeń: Bóg Ojciec stanowi zasadę pochodzenia dla Syna, a razem z nim (wspólnie – łac. [[filioque]] – w tradycji zachodniej, przez Syna – łac. per filium – w tradycji wschodniej) dla Ducha Świętego<ref>{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20131110225629/http://www.teologia.pl/m_k/zag02d.htm|tytuł = Tajemnica Trójcy Przenajświętszej|opublikowany = teologia.pl|język = pl|data dostępu = 2001-08-12}}</ref>.

W III w. n.e. w łonie chrześcijaństwa w ramach dyskusji chrystologicznych pojawiła się nauka [[arianizm]]u, głosząca, że Jezus Chrystus, Syn Boży, nie jest równy Ojcu i jest jemu podporządkowany<ref>Por. W. Myszor: Arianizm. W: Religia. Encyklopedia PWN. T. 1. s. 327.</ref>. Pogląd ten został przez autorytet [[Apostoł|apostolski]] [[Kościół (teologia)|Kościoła]] [[Anatema|odrzucony]] jako [[herezja]] już na soborze w Nicei w 325 r., co zostało zapisane w [[Nicejskie wyznanie wiary|symbolu nicejskim]], a następnie potwierdzone przez [[sobór konstantynopolitański I]] (381 r.) w [[Nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary|Nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary]]<ref>Por. M. Schmaus, Holy Spirit, w: Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology. K. Rahner SJ, C. Ernst OP, K. Smyth (red.), A. Darlap (red. odp.). Wyd. 4. T. 3. Londyn: Burns & Oats, 1973, s. 53–61. {{ISBN|0-85532-144-X}}.</ref>.

Jednorodzony Syn Ojca, który „stał się człowiekiem” w Jezusie Chrystusie, przez swą śmierć i zmartwychwstanie dokonał dzieła odkupienia człowieka i świata, dając ludziom, którzy wierzą, [[zbawienie]] i [[Życie pośmiertne|życie wieczne]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20150217143802/http://www.katechizm.opoka.org.pl/kkkI-2-2.htm | tytuł = Syn Boży stał się człowiekiem – Katechizm Kościoła Katolickiego | opublikowany = [[opoka.org.pl]] | data dostępu = 2013-12-15}}</ref>. Chrześcijanie oczekują powszechnego zmartwychwstania oraz [[Sąd ostateczny|sądu ostatecznego]], na którym nastąpi podział na zbawionych i potępionych<ref>{{Cytuj stronę | url = http://web.archive.org/web/20091015052700/http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TB/co_po_2_str.html | tytuł = o tym, co po drugiej stronie | opublikowany = [[opoka.org.pl]] | data dostępu = 2013-12-15}}</ref>.

W najbardziej elementarnej postaci doktryna ta została wyrażona w [[Chrześcijańskie wyznania wiary|symbolach wiary]]: nicejsko-konstantynopolitańskim, [[Apostolski symbol wiary|apostolskim]] i [[Atanazjański symbol wiary|atanazjańskim]]. Wyznacznikiem wiary chrześcijańskiej są orzeczenia siedmiu [[Sobór powszechny|soborów powszechnych]], na których sformułowano podstawowe dogmaty: o boskości Syna Bożego ([[sobór nicejski I]] – 325 rok), o boskości Ducha Świętego ([[sobór konstantynopolitański I]] – 381 rok), o godności Marii jako „[[Maria z Nazaretu|Theotokos, Matce Bożej]]” ([[sobór efeski]] – 431 rok)<ref>{{cytuj stronę|url = http://web.archive.org/web/20090918013125/http://liturgia.wiara.pl/?grupa=6&art=1136039525&dzi=1128706973|tytuł = Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi|opublikowany = liturgia.wiara.pl|data dostępu = 2010-09-26}}</ref> i o dwóch naturach Chrystusa ([[sobór chalcedoński]] – 451 rok). Ostatniego ze wspomnianych dogmatów nie przyjmują Kościoły tzw. [[monofizytyzm|monofizyckie]]<ref>Religie świata. Encyklopedia, red. J. Rawicz i in., Kraków [s.a.]. {{ISBN|83-89651-96-3}}. {{ISBN|84-9819-221-8}}.</ref>.

Podstawowym przykazaniem etycznym chrześcijan oprócz przykazań [[Dekalog]]u jest przykazanie miłości Boga oraz bliźniego (w tym nieprzyjaciół)<ref>[[Biblia]] – [https://web.archive.org/web/20140715010335/http://www.biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=265&werset1=37&werset2=40 Mt 22,37-40] ''Będziesz miłował Pana Boga twego całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą. To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego. Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy.''</ref><ref>''Zbliżył się także jeden z uczonych w Piśmie, który im się przysłuchiwał, gdy rozprawiali ze sobą. Widząc, że Jezus dobrze im odpowiedział zapytał Go: Które jest pierwsze ze wszystkich przykazań? Jezus odpowiedział: Pierwsze jest: Słuchaj Izraelu, Pan Bóg nasz, Pan jest jedyny. Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą. Drugie jest to: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego. Nie ma innego przykazania większego od tych'' (Mk 12, 28–31).</ref>. Miłość polega nie na akceptacji grzechu, ale nieżywieniu negatywnych uczuć względem źle czyniących, krzywdzących, nieszukaniu odwetu, ale pozostawieniu człowiekowi prawa do wyboru własnej drogi, do wolności, którą każdy powinien szanować, podobnie jak Bóg to czyni względem każdego człowieka<ref>[[Biblia]] [https://web.archive.org/web/20150615173145/http://www.biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=111 Kpł 19,18] ''Nie będziesz szukał pomsty, nie będziesz żywił urazy do synów twego ludu, ale będziesz miłował bliźniego jak siebie samego''.</ref>.

W myśl nauczania, w żadnym wypadku nie oznacza to wspierania drugiego człowieka w czynieniu zła. Jeżeli jednak zechce czynić dobro, jest bratem, któremu chrześcijanin winien nieść podstawową pomoc w zależności od możliwości, nie zaniedbując własnego zbawienia.
To dobro każdy chrześcijanin ma mnożyć w codziennym życiu, w każdym miejscu, w każdym czasie, dając przykład życia uczciwego, mówiąc prawdę, na zło odpowiadając [[życzliwość|życzliwą]] stanowczością, pokonując własny lęk, słabość, doskonaląc się w dobroci i życzliwości, odcinając się odważnie od wszelkich złych zachowań, nawet gdyby to miało kosztować ''wiele''<ref>{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20140419053058/http://liturgia.wiara.pl/doc_pr/440455.Czego-uczy-mnie-krzyz|tytuł = Czego uczy mnie krzyż?|opublikowany = [[wiara.pl]]|data dostępu = 2010-02-19}}</ref>.

== Statystyki ==
[[Plik:Christian Majority Countries.PNG|thumb|270px|Kraje z większością chrześcijańską]]
[[Plik:Percent of Christians by Country–Pew Research 2011.svg|thumb|270px|Chrześcijaństwo na świecie]]
[[Plik:Distribution of Catholics.png|thumb|270px|Katolicyzm na świecie]]
[[Plik:Countries by percentage of Protestants (2010).svg|thumb|270px|Protestantyzm na świecie (2010)]]
[[Plik:Orthodox Christians by country.png|thumb|270px|Chrześcijaństwo wschodnie na świecie]]

Chrześcijaństwo jest obecnie najliczniej reprezentowaną religią na świecie<ref name="cia">{{Cytuj stronę | url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html?countryName=World&countryCode=xx&regionCode=oc#xx | tytuł = CIA – The World Factbook – Religions | data = 2007 | język = en | opublikowany = [[Centralna Agencja Wywiadowcza|cia.gov]] | data dostępu = 2010-09-09 | archiwum = https://web.archive.org/web/20100424203345/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html?countryName=World&countryCode=xx&regionCode=oc&#xx | zarchiwizowano = 2010-04-24}}</ref>.

Dziś istnieje już 41 tys. odłamów i wspólnot kościelnych<ref>[http://christianity.about.com/od/denominations/p/christiantoday.htm Christianity Today – General Statistics and Facts of Christianity].</ref>. Liczbę tę zawyżają liczne niezależnie działające, choć pokrewne wspólnoty protestanckie; często wymienia się 21 nurtów (tradycji) protestanckich<ref>[http://orthodoxbridge.com/is-the-protestant-church-fragmented-a-response-to-pastor-doug-wilson-2-of-2/ Is the Protestant Church Fragmented? A Response to Pastor Doug Wilson (2 of 2)].</ref>.

Bardzo trudno jest szacować dokładną liczebność wyznawców chrześcijaństwa, ponieważ wiele z odłamów prowadzi w różny sposób statystyki członkostwa, które często nie pokrywają się z liczbą praktykujących. Na przykład [[katolicyzm]], gdzie się praktykuje [[chrzest]] niemowląt, uważa każdego ochrzczonego za swojego wyznawcę, nawet jeżeli został on członkiem innego wyznania bądź religii, a niekiedy nawet gdy dokonał oficjalnej [[apostazja|apostazji]]<ref>{{cytuj | tytuł = Kościół podaje 7% ochrzczonych z kapelusza! | data = 2014-12-29 | data dostępu = 2021-04-17 | opublikowany = wystap.pl | url = http://wystap.pl/kosciol-podaje-7-ochrzczonych-z-kapelusza/ | archiwum = https://web.archive.org/web/20141229024038/http://wystap.pl/kosciol-podaje-7-ochrzczonych-z-kapelusza/ | zarchiwizowano = 2014-12-29}}</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_wyzn_rel_stow_nar_i_etn_w_pol_2006-2008.pdf | tytuł = Wyznania religijne w Polsce 2006-2008 | opublikowany = stat.gov.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20120924095832/http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_wyzn_rel_stow_nar_i_etn_w_pol_2006-2008.pdf | zarchiwizowano = 2012-09-24}}, s. 9–10, 16-17, GUS, Warszawa 2010.</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20141226144848/http://www.deon.pl/religia/kosciol-i-swiat/komentarze/art,1159,czy-apostazja-wyklucza-z-kosciola.html|tytuł = Czy apostazja wyklucza z Kościoła|autor = Konrad Sawicki|opublikowany = [[deon.pl]]|data = 2013-05-09|data dostępu = 2013-05-10}}</ref>. W Europie Północnej, gdzie protestantyzm jest wciąż religią państwową lub zachował się zwyczaj płacenia podatku kościelnego, praktykuje zaledwie kilka procent z nominalnych członków Kościoła<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.livingchurch.org/church-sweden-nonbelievers | tytuł = Church of Sweden’s Nonbelievers | opublikowany = livingchurch.org | archiwum = https://web.archive.org/web/20150615014713/http://www.livingchurch.org/church-sweden-nonbelievers | zarchiwizowano = 2015-06-15}}.</ref>. W wielu krajach Ameryki Łacińskiej i Filipin obserwuje się też wzajemne podbieranie konwertytów i częste zmiany wyznań, co skutkuje bardzo niskim poziomem wierności nowemu odłamowi (na poziomie 20–30% w skali roku)<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.sltrib.com/ci_2890645 | tytuł = Salt Lake Tribune: Keeping members a challenge for LDS church | opublikowany = sltrib.com | archiwum = https://web.archive.org/web/20150519093849/http://www.sltrib.com/ci_2890645 | zarchiwizowano = 2015-05-19}}.</ref>.

=== Nurty i denominacje ===
Według badań PEW Forum, z chrześcijaństwem identyfikuje się blisko 32% ludności świata (według raportu z 2011 r.<ref name="pew2011">{{Cytuj stronę | url = http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf | tytuł = PEW Forum: Global Christianity. A Report on the Size and Distribution of the World’s Christian Population | opublikowany = pewforum.org | archiwum = https://web.archive.org/web/20130805020311/http://www.pewforum.org/files/2011/12/Christianity-fullreport-web.pdf | zarchiwizowano = 2013-08-05}}.</ref>). Według sprawozdania organizacji spośród blisko 2,2 miliarda chrześcijan wyróżnia się:
* ok. 1,1 mld [[katolicyzm|katolików]] (50,1% wszystkich chrześcijan i 15,9% światowej populacji),
* ok. 800 mln [[protestantyzm|protestantów]] (odpowiednio 36,7% i 11,6%), w tym:
** ok. 279 mln [[Pentekostalizm|zielonoświątkowców]];
** ok. 215 mln [[Ewangelikalizm|ewangelikalnych]];
** ok. 85 mln [[Anglikanizm|anglikanów]]<ref>{{Cytuj |autor = CNN Library |tytuł = Episcopal Church Fast Facts |czasopismo = CNN |data dostępu = 2018-09-20 |url = https://edition.cnn.com/2013/10/28/world/episcopal-church-fast-facts/index.html}}</ref>;
** ok. 80 mln [[Kalwinizm|ewangelików reformowanych]]<ref>{{Cytuj |tytuł = How many Christians are Calvinists? – Quora |data dostępu = 2018-09-20 |opublikowany = quora.com |url = https://www.quora.com/How-many-Christians-are-Calvinists |język = en}}</ref>;
** ok. 77 mln [[Luteranizm|luteranów]];
** ok. 74 mln [[Metodyzm|metodytów]];
** ok. 72 mln [[baptyzm|baptystów]] (według danych samego Kościoła około 100 mln<ref>{{Cytuj |tytuł = Krótka informacja o Kościele Baptystycznym |url = http://baptysci.pl/kosciol/1141-krotka-informacja-o-kosciele-baptystycznym |data = 2008-10-02 |archiwum = https://web.archive.org/web/20160306085731/http://baptysci.pl/kosciol/1141-krotka-informacja-o-kosciele-baptystycznym |data dostępu = 2014-07-07 |zarchiwizowano = 2016-03-06}}</ref>);
** ok. 21 mln [[Adwentyzm|adwentystów]] (99% z nich zrzesza [[Kościół Adwentystów Dnia Siódmego]])<ref>{{Cytuj |tytuł = Seventh-day Adventist World Church Statistics 2016, 2017 |data = 2018-01-12 |data dostępu = 2018-09-19 |opublikowany = adventist.org |url = https://www.adventist.org/en/information/statistics/article/go/-/seventh-day-adventist-world-church-statistics-2016-2017/ |język = en}}</ref>;
* ok. 260 mln [[prawosławie|prawosławnych]] i wiernych [[Kościoły orientalne|kościołów orientalnych]] (odpowiednio 11,9% i 3,8%);
* ok. 16,4 mln [[Mormonizm|mormonów]] (głównie [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]] i [[Społeczność Chrystusa]]) – 0,7%;
* ok. 8,7 mln [[Świadkowie Jehowy|Świadków Jehowy]]<ref>{{Cytuj |url = https://www.jw.org/pl/świadkowie-jehowy/faq/ilu-swiadkow-jehowy-na-swiecie/ |tytuł = Ilu świadków Jehowy jest na całym świecie? |opublikowany = jw.org |data dostępu = 2021-07-03}}</ref> (0,4%);
* ok. 2 mln członków [[Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki|Stowarzyszenia Nauki Chrześcijańskiej]] (0,1%);
* wspólnoty chrześcijańskie niezarejestrowane;
* różnego rodzaju sekty pochodzenia chrześcijańskiego<ref>J. Gründler, ''Sects, Christian'', w: {{Cytuj |tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology |inni = [[Karl Rahner|K. Rahner SJ]], Cornelius Ernst, K. Smyth (red.) |opis= tom 6| wydawca = Burns & Oats |miejsce = Londyn |data = 1970 |s = 51–61 |isbn = 0-223-97683-0}}</ref>.

Należy wziąć pod uwagę, że 305 mln chrześcijan należy do różnych ruchów charyzmatycznych wewnątrz swoich odłamów (np. [[ruch Odnowy w Duchu Świętym]] wewnątrz katolicyzmu), stąd często można spotkać wyższe wartości chrześcijan charyzmatycznych<ref name=pew2011 />.

Najwięcej chrześcijan (36,8%) żyje w obu Amerykach, z tym że dystrybucja jest różna dla każdej grupy odłamów. Najwięcej chrześcijan żyje w Stanach Zjednoczonych (246,8 mln), Brazylii (175,8 mln) i Meksyku (107,8 mln). Krajami posiadającymi najliczniejszą mniejszość chrześcijańską są Chiny (67 mln), Indie (31,9 mln) i Indonezja (21,2 mln)<ref name=pew2011 />.

Katolicyzm jest najbardziej na świecie rozpowszechnionym odłamem chrześcijaństwa, obecnym przede wszystkim w Ameryce (47,5% wszystkich katolików), Europie (23,9%), Afryce Subsaharyjskiej (16,1%) i w niektórych krajach Azji (przede wszystkim Filipiny, Timor Wschodni i Liban, duże mniejszości także w Chinach, Wietnamie, Korei i Indonezji)<ref name=pew2011 />. Ponad 12% populacji katolików mieszka w Brazylii (3/4 miejscowych chrześcijan). Polska jest ósmym na świecie i trzecim w Europie krajem pod względem populacji katolickiej. 

Jeden na pięciu protestantów mieszka w Stanach Zjednoczonych (blisko 160 mln), jeden na trzech w Afryce Subsaharyjskiej (najwięcej w Nigerii – 59,7 mln). Historycznie odłamy protestantyzmu dominują także w Europie Północnej. W Ameryce Łacińskiej i Azji można spotkać spore mniejszości protestanckie (największe w Chinach, Brazylii i Indiach)<ref name=pew2011 />.

Wyznawcy [[Kościoły wschodnie|kościołów wschodnich]] dominują w Europie Wschodniej, Azji północnej, w Etiopii, i są najliczniejszą grupą chrześcijan na Bliskim Wschodzie. Ponad 100 mln [[Prawosławie|prawosławnych]] mieszka w Rosji. Krajem z największą liczbą wyznawców [[Kościoły orientalne|Kościołów orientalnych]] jest Etiopia (36 mln). Jedynie jeszcze w Erytrei i Armenii wyznawcy Kościołów orientalnych są największą grupą religijną<ref name=pew2011 />.

Według Międzynarodowego Biuletynu Badań Misyjnych (International Bullettin of Missionary Research) dziennie przybywa 80 tysięcy chrześcijan<ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.fronda.pl/a/ubywa-ateistow-chrzescijanie-rozwijaja-sie-najszybciej,12303.html | tytuł = Fronda: Ubywa ateistów. Chrześcijanie rozwijają się najszybciej | opublikowany = fronda.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20150615172311/http://www.fronda.pl/a/ubywa-ateistow-chrzescijanie-rozwijaja-sie-najszybciej,12303.html | zarchiwizowano = 2015-06-15}}.</ref>.

== Kryteria przynależności ==
=== Pierwsze wieki ===
{{Zobacz też|Pierwotne chrześcijaństwo}}
Historycznie w ciągu pierwszych sześciu wieków istnienia chrześcijaństwa [[Tradycja apostolska|przekaz]] wiary był podstawowym kryterium przynależności. Czystość wiary, [[kerygmat]], był strzeżony bardzo ściśle jako wyraz jedności uczniów Chrystusa i Kościołów lokalnych w całej «oikumene» – w całym [[Kościół (teologia)|Kościele powszechnym]]<ref>Por. M.-J. le Guillou, ''Church – I-History of Ecclesiology'', w: {{Cytuj książkę | tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology| inni = [[Karl Rahner|K. Rahner SJ]], C. Ernst, K. Smyth (red.) | tom = 1| wydawca = Burns & Oats| miejsce = Londyn | rok = 1973 |wydanie = 5 | strony = 314 | isbn = 0-85532-142-3}}</ref>. Chrześcijanie przekazywali swoim uczniom dokładnie to, co przejęli od tych, którzy im głosili wiarę. Tak rozumiał swoją misję apostolską [[Paweł z Tarsu|św. Paweł]]:
{{Cytat
 |treść = (1) Przypominam, bracia, [[Ewangelia|Ewangelię]], którą wam głosiłem, którąście przyjęli i w której też trwacie. (2) Przez nią również będziecie zbawieni, jeżeli ją zachowacie tak, jak wam rozkazałem... Chyba żebyście uwierzyli na próżno. (3) Przekazałem wam na początku to, co przejąłem; że Chrystus umarł – zgodnie z [[Stary Testament|Pismem]] – za nasze grzechy, (4) że został pogrzebany, że [[zmartwychwstanie|zmartwychwstał]] trzeciego dnia, zgodnie z Pismem; (5) i że ukazał się [[Piotr Apostoł|Kefasowi]], a potem [[Apostoł#Dwunastu apostołów Jezusa|Dwunastu]], (6) później zjawił się więcej niż pięciuset braciom równocześnie; większość z nich żyje dotąd, niektórzy zaś pomarli. (7) Potem ukazał się [[Jakub Sprawiedliwy|Jakubowi]], później wszystkim apostołom. (8) W końcu, już po wszystkich, ukazał się także i mnie jako poronionemu płodowi. (9) Jestem bowiem najmniejszy ze wszystkich apostołów i niegodzien zwać się apostołem, bo prześladowałem Kościół Boży. (10) Lecz za łaską Boga jestem tym, czym jestem, a dana mi łaska Jego nie okazała się daremna; przeciwnie, pracowałem więcej od nich wszystkich, nie ja, co prawda, lecz łaska Boża ze mną. (11) Tak więc czy to ja, czy inni, tak nauczamy i tak wyście uwierzyli. (12) Jeżeli zatem głosi się, że Chrystus zmartwychwstał, to dlaczego twierdzą niektórzy spośród was, że nie ma zmartwychwstania? (13) Jeśli nie ma zmartwychwstania, to i Chrystus nie zmartwychwstał. (14) A jeśli Chrystus nie zmartwychwstał, daremne jest nasze nauczanie, próżna jest także wasza wiara. (15) Okazuje się bowiem, żeśmy byli fałszywymi świadkami Boga, skoro umarli nie zmartwychwstają, przeciwko Bogu świadczyliśmy, że z martwych wskrzesił Chrystusa ([[1. List do Koryntian|1 Kor]] 15, 1-15; tł. [[Biblia Tysiąclecia|BT]]).
}}
Chrześcijaństwo rozumiało samo siebie jako wspólnotę wyznającą tę samą wiarę, jako Kościół mający następujące cechy: ''jedność, świętość, katolickość (powszechność) i apostolskość ([[Sukcesja apostolska]])'' – ''ecclesia una, sancta, catholica, apostolica'' (Credo Nicejsko-konstantynopolitańskie, 381 r.)<ref>Por. H. Küng, ''Council – I-Theology'', w: {{Cytuj książkę | tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology| inni = [[Karl Rahner|K. Rahner SJ]], Cornelius Ernst, K. Smyth (red.) | tom = 2 |wydanie = 5| wydawca = Burns & Oats| miejsce = Londyn | data= 1970 | strony = 9 | isbn = 0-85532-142-3}}</ref>. 

W odniesieniu do osób i grup wyznających wiarę w sposób uznany przez Kościół za [[Herezja|heterodoksalny]] stosowano [[Anatema|anatemę]], która oznaczała usunięcie z Kościoła, równoznaczne z utratą prawa do używania nazwy „chrześcijański” przez owe osoby czy wspólnoty<ref>Por. J.N. Gignac, ''Anatema'', w: [http://en.wikisource.org/wiki/Catholic_Encyclopedia_%281913%29/Anathema Catholic Encyclopedia (1913)]: ''...anatema była głównie ogłaszana przeciwko heretykom. Wszystkie synody i sobory, od [[Sobór nicejski I|soboru nicejskiego I]] do [[Sobór watykański I|Watykańskiego I]], formułowały swoje kanony dogmatyczne następująco: „Jeśli ktoś mówi... niech będzie «anatema»'' (''wyłączony ze społeczności wierzących'')”. ''Jednak, chociaż w ciągu pierwszych wieków anatema zdawała się nie być czymś różnym od orzeczenia o ekskomunice, na początku VI w. zrobiono rozróżnienie pomiędzy jednym a drugim''.</ref>.
Podstawowe prawdy [[dogmat]]yczne na temat tajemnicy Chrystusa i Osób Trójcy Świętej zostały zdefiniowane na pierwszych czterech [[Sobór powszechny|soborach powszechnych]]: [[Sobór nicejski I|nicejskim I]] (325), [[Sobór konstantynopolitański I|konstantynopolitańskim I]] (381), [[Sobór efeski|efeskim]] (431) i [[Sobór chalcedoński|chalcedońskim]] (451)<ref>O. Engels, ''Council – II. History'', w: {{Cytuj książkę | tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology| inni = [[Karl Rahner|K. Rahner SJ]], Cornelius Ernst, K. Smyth (red.) | tom = 2 |wydanie = 5| wydawca = Burns & Oats| miejsce = Londyn | data= 1970 | strony = 12 | isbn = 0-85532-142-3}}</ref>.

Sobory te, niektóre [[Wyznanie|wyznania]], które współcześnie zalicza się do chrześcijańskich, uznały za niechrześcijańskie, jako zaprzeczające jakiejś istotnej prawdzie wiary chrześcijańskiej. [[Arianizm|Arianie]] zostali wyłączeni z chrześcijaństwa przez [[sobór nicejski I]], [[Pelagianizm|pelagianie]] przez synody w [[Kartagina|Kartaginie]], a następnie razem z [[Nestorianizm|Nestorianami]] przez [[sobór efeski]].

=== Konsekwencje Wielkiej schizmy i reformacji ===
W związku z [[Wielka schizma wschodnia|podziałem chrześcijaństwa]] na [[prawosławie]] i [[Kościół katolicki|katolicyzm]], które w 1054 r. wzajemnie obłożyły się anatemami, a następnie wskutek rozbicia Kościoła katolickiego w czasie [[Reformacja|reformacji]] w XVI w., autorytet [[Magisterium Kościoła]] w obrębie całego chrześcijaństwa uległ dewaluacji. Odtąd poszczególne Kościoły i wspólnoty wyznaniowe strzegły własnej ortodoksji w ramach własnej [[Jurysdykcja|jurysdykcji]] kościelnej.

Współcześnie wszystkie trzy wielkie nurty chrześcijaństwa: [[Kościół katolicki|katolicyzm]], [[prawosławie]] i tradycyjne wyznania [[protestantyzm|protestanckie]], jak [[luteranizm]], [[kalwinizm]] i [[anglikanizm]], przyjmują nauczanie chrystologiczne i trynitarne pierwszych czterech soborów powszechnych za wyznacznik przynależności do chrześcijaństwa. Chodzi przede wszystkim o wiarę w dwie natury Chrystusa: boską i ludzką, oraz o uznanie współistotności trzech Osób Boskich: Ojca, Syna i Ducha Świętego. Wiarę tę wyznaje się przy [[Chrzest|chrzcie]].

Religioznawcy i eklezjolodzy stosują tu najczęściej następujące kryteria:
* dogmatykę, czyli naukę danego Kościoła;
* kryteria historyczne;
* [[obrządek]] (który wiąże się z tradycją [[liturgia|liturgiczną]]);
* stosunek do innych Kościołów (pozostawanie w [[Unia kościelna|unii]], w [[schizma|schizmie]]).
{{Osobny artykuł|Kościoły chrześcijańskie}}

=== Związki wyznaniowe nie uznające soborów powszechnych ===
Wobec [[wyznanie|związków wyznaniowych]], które nie uznają ustaleń soborów powszechnych, powyższe kryteria są niemożliwe do zastosowania.
Dotyczy to zwłaszcza powstałych w XIX w. z nurtu protestanckiego takich grup religijnych, jak [[mormonizm|mormoni]] oraz [[Świadkowie Jehowy]] i inne wyznania wywodzące się z [[Badacze Pisma Świętego|Badaczy Pisma Świętego]]. Uznają synostwo Boże Jezusa Chrystusa, lecz nie uznają dogmatu o [[Trójca Święta|Trójcy Świętej]].

Nie wszystkie wyznania uznające się za chrześcijańskie mają ramy organizacyjne czy choćby sprecyzowaną doktrynę, wobec czego ich klasyfikacja nie może być doskonała i w pełni obiektywna. Stosuje się podziały na podstawie stosunku danego wyznania do konkretnej kwestii teologicznej (typu „a – nie-a”, np. [[monofizytyzm]] – [[diofizytyzm]], [[Trójca Święta|trynitaryzm]] – [[antytrynitaryzm]] itd.), ale żaden taki podział nie jest wyczerpujący, ponieważ pozostawia wiele wyznań, dla których dana kwestia jest obojętna. Istnieją również poglądy teologiczne, które wymykają się wszelkim klasyfikacjom, ponieważ zajmują pozycję całkowicie autonomiczną. Dlatego w klasyfikacji wyznań chrześcijańskich często stosowany jest podział oparty na tradycji.

Podobny problem odrzucenia klasycznych kryteriów przynależności do chrześcijaństwa występuje w nowych, [[synkretyzm|synkretycznych]] ruchach religijnych, które też uważają się za chrześcijańskie.

== Klasyfikacja wyznań chrześcijańskich ==
Chrześcijanie wierzą w jeden [[Kościół (teologia)|Kościół]] powszechny ustanowiony przez Jezusa, jako wspólnotę ludzi wierzących i dążących do zbawienia. Część z nich uważa, że owym Kościołem jest zgromadzenie, do którego należą (chrześcijanie ekskluzywni), a inna część, że Kościołem tym jest niewidzialna wspólnota ludzi połączonych wspólną wiarą, należących do różnych wyznań (chrześcijanie inkluzywni). W skrajnym ujęciu pierwsze podejście skłania do odmawiania innym wyznaniom prawa do nazywania się chrześcijańskimi oraz [[prozelityzm]]u – nakłaniania innowierców do przyjęcia swoich wyznawanych wartości i wynikających z nich zasad moralnych. Drugie skłania do prawidłowo pojmowanego [[ekumenizm]]u oraz dostrzegania w innych wyznaniach inspirujących wartości. Ponieważ w ramach chrześcijaństwa funkcjonuje wiele [[wyznanie|wyznań]], te wewnętrzne podziały mogą być przez wiernych traktowane albo jako największa rana współczesnego chrześcijaństwa, albo jako jego bogactwo i wartość.

Klasyczny podział dzieli chrześcijaństwo na trzy główne odłamy:
* [[katolicyzm]] – obejmujący przede wszystkim [[Kościół katolicki]] wraz z obrządkami – łacińskim, [[Kościoły greckokatolickie|greckokatolickim]] i innymi wschodnimi, wyznania [[starokatolicyzm|starokatolickie]], w tym [[mariawityzm]], oraz nurty [[tradycjonalizm|tradycjonalistyczne]] i [[katolicki liberalizm|liberalne]];
* [[Kościoły wschodnie]] – do której zaliczamy [[Cerkiew prawosławna|prawosławie]] w tym [[staroobrzędowcy]] oraz [[Kościoły orientalne]] i [[Kościoły asyryjskie|asyryjskie]];
* [[protestantyzm]] – szereg wyznań wywodzących się z XVI-wiecznej [[reformacja|Reformacji]], w tym [[luteranizm]], [[kalwinizm]], [[baptyzm]], [[metodyzm]], [[adwentyzm]] i [[pentekostalizm]], a także protestancki nurt [[anglikanizm]]u. Do Kościołów protestanckich zalicza się też najstarsze z nich, jeszcze przedreformacyjne zbory [[Waldensi|waldensów]] i [[Husytyzm|husytów]], istniejące od czasów średniowiecznych myślicieli: [[Valdès|Piotra Waldo]] i [[Jan Hus|Jana Husa]]; od tego ostatniego wyłoniła się też [[Bracia czescy|Jednota bratři českých]] („bracia czescy”), która w czasach reformacji przyłączyła się do protestantyzmu.
Ponadto często wyróżnia się jeszcze:
* [[anglikanizm]] (obejmujący m.in. [[Kościół episkopalny|Kościoły episkopalne]]) często wyróżnia się jako czwarty nurt chrześcijaństwa, „drogę środka” (''via media'') między katolicyzmem a protestantyzmem, będący w komunii zarówno [[starokatolicyzm|kościołami starokatolickimi]] (nurt katolicki), jak i [[luteranizm|luterańskimi]] w ramach [[Wspólnota Porvoo|Wspólnoty Porvoo]] (nurt protestancki);
* wyznania [[antytrynitaryzm|antytrynitarne]] – nie uznające doktryny o [[Trójca Święta|Trójcy Świętej]];
* niezarejestrowane wspólnoty żyjące na wzór pierwszych chrześcijan<ref>{{Cytuj |tytuł = O nas |data dostępu = 2022-09-10 |opublikowany = Chrześcijanie |url = https://www.chrzescijanie.info.pl/chrzescijanie/ |język = pl}}</ref>.

Ze względu na mnogość istniejących wyznań chrześcijańskich nie można mówić o jednolitym przywództwie wśród chrześcijan.

== Inne wspólnoty wywodzące się z chrześcijaństwa ==
Na świecie istnieje również wiele religii wywodzących się historycznie z chrześcijaństwa (założycielami byli członkowie różnych Kościołów chrześcijańskich), ale częściowo lub całkowicie odchodzących od podstawowych doktryn, właściwych chrześcijaństwu.

Przykładem może być [[antropozofia]] [[Rudolf Steiner (filozof)|Rudolfa Steinera]], przyjmująca reinkarnację. Z kolei w Stanach Zjednoczonych powstał [[Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich]], którego wyznawcy nazywani są [[mormonizm|mormonami]], gdyż obok Biblii uznają jeszcze [[Księga Mormona|Księgę Mormona]] – według wyznawców tej religii jej autorami są Żydzi, którzy wywędrowali z Jerozolimy do Ameryki w VI wieku przed Chrystusem<ref>{{Cytuj książkę | autor = Craig S. Campbell| tytuł = Images of the New Jerusalem: Latter Day Saint Faction Interpretations of Independence, Missouri| wydawca = University of Tennessee Press| miejsce = Knoxville| rok = 2004| isbn = 1-57233-312-X| strony = 30}}</ref>.

== Chrześcijaństwo a masoneria ==
Nauka chrześcijańska, w której Jezus Chrystus jest sprawcą zbawienia<ref>{{Cytuj |autor =* List do Hebrajczyków 7, *22-25 |tytuł = BIBLIJNI.pl - Hbr, 7, 11-28 |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = BIBLIJNI.pl |url = https://www.biblijni.pl/Hbr,7,11-28}}</ref>, jest nie do pogodzenia z deistyczną masońską koncepcją samozbawienia<ref>{{Cytuj |autor = Micha Brumlik |tytuł = Gnostycy : marzenie o samozbawieniu człowieka |data = 1999 |data dostępu = 2022-02-05 |isbn = 83-85732-63-2 |miejsce = Gdynia |wydawca = Uraeus |oclc = 749464512}}</ref>. Kościół katolicki, Kościoły wschodnie i konserwatywne Kościoły protestanckie mają do wolnomularstwa stosunek negatywny<ref>{{Cytuj |tytuł = Dołączenie do nich to ekskomunika. Dlaczego Kościół ostrzega przed masonerią? |data = 2018-04-16 |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = Średniowieczny.pl |url = http://sredniowieczny.pl/masoneria-dokumenty-kosciola/ |język = pl}}</ref>. W praktyce zakazy przynależności są często łamane. Wśród duchownych Kościołów liberalnych zdarzają się masoni. Zarzuca się im chęć zatarcia różnic między chrześcijaństwem a innymi religiami oraz zniszczenia tradycyjnych Kościołów. Istnieje pogląd, że [[mormonizm]] zrodził się z inspiracji masońskiej. Według jednej z legend masońskich sam Jezus miałby być masonem<ref>Christopher Knight, Robert Lomas, ''Klucz Hirama'', rozdział ''Chrystus wolnomularz'', Constanti, 2006.</ref>.

== Prześladowania chrześcijan ==
{{Osobny artykuł|Prześladowania chrześcijan}}
Współcześnie w wielu krajach świata dochodzi do prześladowań chrześcijan z powodu wyznawanej przez nich wiary. Według raportu<ref>Raport dotyczy okresu 2009–2010.</ref> organizacji [[Pomoc Kościołowi w Potrzebie]] chrześcijanie są dyskryminowani w ponad 70 krajach świata. Według tego opracowania prześladowania dotyczą ok. 200 mln osób, zaś rocznie ginie ok. 170 tys. osób. Najtrudniejsze warunki panują w takich krajach, jak [[Afganistan]], [[Erytrea]], [[Chińska Republika Ludowa]], [[Korea Północna]], [[Mjanma]], [[Pakistan]], [[Nigeria]]<ref name="przegląd">{{Cytuj stronę | url = http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/masakry-chrzescijan | tytuł = Masakry Chrześcijan | opublikowany = przeglad-tygodnik.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20131109164937/http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/masakry-chrzescijan | zarchiwizowano = 2013-11-09}} [[Przegląd]], Nr 11/2010. [[International Standard Serial Number|ISSN]] [http://worldcat.org/issn/1509-3115 1509-3115].</ref>, [[Sudan]], [[Wietnam]] i [[Zimbabwe]]<ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.rp.pl/artykul/600743-Raport--170-tys--chrzescijan-rocznie-oddaje-zycie-za-wiare.html|tytuł=170 tys. chrześcijan oddaje życie za wiarę|autor=|data=2011-01-27|opublikowany=rp.pl|data dostępu=2011-01-27|archiwum=https://web.archive.org/web/20160808180042/http://www.rp.pl/artykul/600743-Raport--170-tys--chrzescijan-rocznie-oddaje-zycie-za-wiare.html|zarchiwizowano=2016-08-08}}</ref>. Przedstawiciele organizacji Pomoc Kościołowi w Potrzebie twierdzą, że obecnie chrześcijaństwo jest najbardziej prześladowaną religią na świecie<ref name="przegląd" /><ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.rp.pl/artykul/222545.html|tytuł=Giną za wiarę w Chrystusa|autor=[[Ewa Katarzyna Czaczkowska|Ewa K. Czaczkowska]]|data=2008-11-21|opublikowany=rp.pl|data dostępu=2011-01-27}}</ref><ref>{{Cytuj stronę|url=http://www.rp.pl/artykul/950582-Egipt---plaza-i-gwalty-na-chrzescijankach.html|tytuł=Egipt – plaża i gwałty na chrześcijankach|autor=[[Ewa Katarzyna Czaczkowska|Ewa K. Czaczkowska]]|data=2012-11-10|opublikowany=rp.pl|data dostępu=2012-11-10}}</ref>.

W 2011 roku – według agencji informacyjnej Idea oraz Dzieła Pomocy Prześladowanym Chrześcijanom „Open Doors” – na całym świecie jest prześladowanych 100 mln chrześcijan<ref>{{Cytuj stronę | url = http://wiadomosci.onet.pl/swiat/chrzescijanie-sa-najbardziej-przesladowana-grupa-r,1,4905136,wiadomosc.html | tytuł = Chrześcijanie są najbardziej prześladowaną grupą religijną świata – Onet Wiadomości<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany = wiadomosci.onet.pl | archiwum = https://web.archive.org/web/20111116000900/http://wiadomosci.onet.pl/swiat/chrzescijanie-sa-najbardziej-przesladowana-grupa-r,1,4905136,wiadomosc.html | zarchiwizowano = 2011-11-16}}.</ref>. Takie same dane podał w 2010 roku [[Frankfurter Allgemeine Zeitung]], dodając, że sytuacja chrześcijan jest najtrudniejsza w krajach takich jak [[Iran]], [[Arabia Saudyjska]], [[Somalia]], [[Malediwy]], Afganistan, [[Jemen]], [[Mauretania]], [[Laos]] i [[Uzbekistan]]<ref>{{Cytuj stronę |url=http://www.rp.pl/artykul/424202-FAZ--chrzescijanie-sa-przesladowani.html |tytuł=FAZ: chrześcijanie są prześladowani |autor= |data=2010-01-24 |opublikowany=rp.pl |data dostępu=2011-01-27 |archiwum=https://web.archive.org/web/20170427100504/http://www.rp.pl/artykul/424202-FAZ--chrzescijanie-sa-przesladowani.html |zarchiwizowano=2017-04-27}}</ref>. Zjawisko spotkało się m.in. z odpowiedzią [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]] w postaci rezolucji [[Parlament Europejski|Parlamentu Europejskiego]], która potępiła akty przemocy wobec wyznawców wszelkich religii<ref>{{Cytuj stronę |url=http://www.rp.pl/artykul/423266-UE-broni-nekanych-za-wiare-.html |tytuł=UE broni nękanych za wiarę |autor=Anna Słojewska |autor2=Wojciech Lorenz |data=2010-01-22 |opublikowany=rp.pl|data dostępu=2011-01-27}}</ref>.

W 2011 roku [[Obserwatorium Nietolerancji i Dyskryminacji Chrześcijan w Europie]] opublikowało raport na temat dyskryminacji chrześcijan w Europie w latach 2005–2010<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko=Dziedzina |imię=Jacek |tytuł=Sól w oku |url=http://goscniedzielny.wiara.pl/index.php?grupa=6&cr=0&kolej=0&art=1297113869&dzi=1207812935&katg= |czasopismo=Gość Niedzielny |wolumin=nr 5 rok LXXXVIII |strony=32–34 |issn=0137-7604 |data=6 lutego 2011}}</ref><ref>[http://www.intoleranceagainstchristians.eu Strona z raportem]/.</ref><ref>{{Cytuj stronę |url=http://www.wiadomosci24.pl/artykul/chrzescijanie_dyskryminowani_w_europie_181134.html |tytuł=Chrześcijanie dyskryminowani w Europie |data=2011-02-07 |data dostępu=2011-02-09}}</ref>. Tematyka współczesnych prześladowań poruszana jest w audycji Kirche in Not<ref>[http://warszawa.radioplus.pl/Program/Warszawa/KIRCHE-IN-NOT Podstrona audycji Kirche in Not].</ref>. 

Swoją opinię o dyskryminacji chrześcijan (głównie katolików) w Polsce przygotował dla ONZ Instytut Ordo Iuris<ref>[https://ordoiuris.pl/wolnosci-obywatelskie/liczne-akty-nienawisci-wobec-chrzescijan-opinia-ordo-iuris-dla-onz Liczne akty nienawiści wobec chrześcijan. Opinia Ordo Iuris dla ONZ]</ref>.

== Kobiety w chrześcijaństwie ==

Podstawowa chrześcijańska wizja kobiety, jej ról w rodzinie, społeczeństwie i Kościele, podkreśla jej równość z mężczyzną w odniesieniu do godności ludzkiej i zbawienia. Według Biblii zarówno mężczyzna, jak i kobieta zostali stworzeni na Boży obraz, mieli udział w relacji z Bogiem, a także współdzielili odpowiedzialność za dar życia i wychowywanie potomstwa oraz panowanie nad stworzeniem:<blockquote>''A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam. Niech panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem, nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!» Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę. Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: «Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi'' 

/Księga Rodzaju 1,26-28/<ref>{{Cytuj |autor =  |tytuł = Rdz 1,26-28 - wBiblii.pl |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = wBiblii |url = https://wbiblii.pl/szukaj/Rdz+1,26-+28 |język = pl}}</ref>

''Oto rodowód potomków Adama. Gdy Bóg stworzył człowieka, na podobieństwo Boga stworzył go; stworzył mężczyznę i niewiastę, pobłogosławił ich i dał im nazwę "ludzie", wtedy gdy ich stworzył.''                                                                                                                                 /Księga Rodzaju 5, 1-2/<ref>{{Cytuj |autor =  |tytuł = Rdz 5,1-2 - wBiblii.pl |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = wBiblii |url = https://wbiblii.pl/szukaj/Rdz+5,1-2 |język = pl}}</ref> 

''Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie.''                                                                                                                                                                       /List do Galatów 3, 28/<ref>{{Cytuj |autor =  |tytuł = Ga 3,28 - wBiblii.pl |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = wBiblii |url = https://wbiblii.pl/szukaj/Ga%203,28 |język = pl}}</ref> 

''Potem Pan Bóg rzekł: «Nie jest dobrze, żeby mężczyzna był sam, uczynię mu zatem odpowiednią dla niego pomoc». Ulepiwszy z gleby wszelkie zwierzęta lądowe i wszelkie ptaki powietrzne, Pan Bóg przyprowadził je do mężczyzny, aby przekonać się, jaką on da im nazwę. Każde jednak zwierzę, które określił mężczyzna, otrzymało nazwę "istota żywa"*. I tak mężczyzna dał nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom powietrznym i wszelkiemu zwierzęciu polnemu, ale nie znalazła się '''pomoc odpowiednia''' dla mężczyzny''                                                                                         /Księga Rodzaju 2, 18-20/<ref>{{Cytuj |autor = wBiblii.pl |tytuł = Rdz 2,18-20 - wBiblii.pl |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = wBiblii |url = https://wbiblii.pl/szukaj/Rdz+2,+18-+20 |język = pl}}</ref></blockquote>Adam nie znajduje odpowiedniej pomocy w zwierzętach, staje się nią kobieta. Według R. Davida Freedmana etymologiczne tłumaczenie zwrotu z Rdz 2, 20 „pomoc odpowiednia” (hebr. ''ezer kenegdo'') powinno brzmieć "moc/siła odpowiadająca" mężczyźnie, co uwypukla równość i stosowność kobiety, dzięki którym uśmierzy ona samotność mężczyzny<ref>{{Cytuj |tytuł = ezer kenegdo |data dostępu = 2022-02-05 |opublikowany = godswordtowomen.org |url = https://godswordtowomen.org/ezerkenegdo.htm}}</ref>. Jednocześnie chrześcijaństwo wskazuje oczywisty fakt, że obie [[Płeć|płcie]] nie są identyczne. Różnice dają możliwość wzajemnego  uzupełniania się, komplementarności<ref>Por. {{Cytuj książkę | autor = Bristow P. | tytuł = Sexuality, Gender and Feminism| strony = 294–384 | isbn = 978-1-871217-98-8}}</ref>.

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
{{Wikicytaty|dopełniacz=o chrześcijaństwie}}
{{Commonscat|Christianity}}
{{Wikisłownik|chrześcijaństwo}}
{{Wikibooks|Historia powszechna/Początki chrześcijaństwa|Początki chrześcijaństwa}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology|inni = [[Karl Rahner|K. Rahner SJ]], Cornelius Ernst, K. Smyth (red.) | autor r = Gründler J.| rozdział = Sects, Christian | tom = 6| wydawca = Burns & Oats| miejsce = Londyn | rok = 1970 | strony = 51–61 | isbn = 0-223-97683-0}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = Encyclopaedia Britannica | rozdział = Christianity| tom = 5| miejsce = Londyn-Chicago-Genewa-Sydney-Toronto| rok = 1964| strony = 693–700}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology| inni = K. Rahner SJ, Cornelius Ernst, K. Smyth (red.) |rozdział = Bible – B. Theology |autor r = [[Karl Rahner|K. Rahner]]| tom = 1 |wydanie = 5| wydawca = Burns & Oats| miejsce = Londyn | rok = 1970 | strony = 172 | isbn = 0-85532-142-3}}
* {{Cytuj|tytuł = Religie świata |data = 2006 |isbn = 83-01-14645-1 978-83-01-14645-0 |inni = Bartłomiej Kaczorowski (red.) |miejsce = Warszawa |wydawca = PWN |oclc = 69272298}}
* {{Cytuj książkę |autor = Tenże | tytuł = Christian Ethics and the Human Person. Truth end Relativism in Contemporary Moral Theology | autor r = Bristow P.| rozdział = Sexuality, Gender and Feminism | wydawca = Family Publications – Maryvale Institute | miejsce = Oxford | rok = 2009 | isbn = 978-1-871217-98-8 | strony = 384}}
* {{Cytuj książkę | autor = Tenże | autor link = Edyta Stein | tytuł = Pisma Zebrane | autor r = Stein E.| rozdział = The Significance of Woman’s Intrinsic Value in National Life |tom=2| strony = 255–258| wydawca = ICS Publications | miejsce = Washington | rok = 1996}}

{{Religie abrahamiczne}}
{{Religioznawstwo}}
{{Sobory}}
{{Chrześcijańskie wyznania wiary}}
{{Drzewo denominacji chrześcijańskich}}
{{Chrześcijaństwo}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Chrześcijaństwo| ]]