Wikipedia

Wikipedysta:Marcelus/Literatura

< Wikipedysta:Marcelus

Literatura w Polsce średniowiecznej jest to dorobek literacki powstały na ziemiach polskich w języku łacińskim i polskim między wiekiem X a XV.

Literatura polska epoki średniowiecza obejmuje okres pięciu wieków, a więc najdłuższy okres w dziejach polskiej literatury a zarazem najbardziej ubogi pod względem ilości tekstów literackich. Wiele dzieł to twórczość anonimowa, większość tekstów nie jest datowana, a więc czas ich powstania może być określony jedynie w przybliżeniu. Istnieje też spora liczba utworów, które nie zachowały się do naszych czasów.

Twórczość ustna przed przyjęciem chrześcijaństwa

edytuj

Nie zachowały się na żadne zabytki pisemne wprost przekazujące twórczość przedchrześcijańską na ziemiach polskich. Jednak niewątpliwie taka, w formie oralnej, istniała. Opisy Słowian u historyków i geografów wczesnośredniowiecznych duży nacisk kładą na rolę jaką wśród Słowian pełniła muzyka i śpiew[1]. Również źródła kościelne z późniejszego okresu, potępiające zwyczaj śpiewanie pieśni pogańskich w święta kościelne, a także pieśni ludowe odnotowywane w XIX wieku, zachowujące ślady dawnych wierzeń i guseł pogańskich, pozwalają zrekonstruować pogańską twórczość muzyczną na ziemiach polskich.

Wciąż dyskusyjna jest kwestia źródeł mitów etnogenetycznych zawartych w średniowiecznych kronikach polskich (podanie o Piaście i Popielu, historia Kraka i Wandy, opowieść o Lechu, Czechu i Rusie i in.). Niewykluczone, że przynajmniej w części noszą one znamię dawnych podań[2].

Okres do końca XII wieku

edytuj
 
Tzw. Dagome Iudex, regest pierwszego polskiego dokumentu wystawionego przez Mieszka I ok. 990 roku.

Kultura pisemna nastała w Polsce wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w 966 roku. Pierwszym zabytkiem pisanym jest tzw. Rocznik Jordana i Guadentego, prowadzony początkowo przez owych dwóch biskupów, zaginął zrabowany przez Czechów w 1039 roku. Był on kontynuacją Rocznika fuldajskiego, przywiezionego do Polski ok. 970 roku przez Jordana. Drugim chronologicznie zabytkiem jest dokument z 990/2 roku wystawiony przez księcia Mieszka I, w którym ofiarował on swe państwo Stolicy Apostolskiej. Oryginał pisma zaginął, treść dokumentu znamy jedynie z regestu sporządzonego, na podstawie wcześniejszego skrótu, przez kardynała Deusdedita w końcu wieku XI. Dopiero jednak w XII wieku nastąpi rzeczywisty rozwój dyplomatyki w Polsce.

Hagiografia

edytuj

Bardzo wcześnie zaczęły powstawać utworu hagiograficzne, związane z kultem pierwszych polskich świętych - Wojciecha i Pięciu Braci Męczenników. Żywot pierwszy (łac. Vita prior) św. Wojciecha został co prawda napisany w Rzymie przez italskiego benedyktyna Jana Kanapariusza w l. 998/9[3], lecz nie można o nim nie wspomnieć, gdyż wywarł on wpływ na całą polską hagiografię. Kolejny żywot św. Wojciecha łączy się z osobą Brunona z Kwerfurtu, niemieckiego benedyktyna i misjonarza, przebywającego w l. 1005-1006 i 1008-1009 w otoczeniu Bolesława Chrobrego[4], który pozostawił po sobie znaczną spuściznę literacką.

Tzw. Żywot drugi (łac. Vita altera) Bruno zaczął pisać jeszcze w Rzymie w roku 1004, a ukończył w czasie drogi do Polski[5]. Przypuszczalnie Bruno napisał, niezachowaną do dziś, pasję św. Wojciecha, jeszcze przed podjęciem pracy nad żywotem[6]. W czasie pierwszego pobytu w Polsce spod pióra Brunona wyszedł Żywot Pięciu Braci Męczenników, opowiadający o męczeńskiej śmierci pięciu eremitów osadzonych przez Bolesława Chrobrego w pustelni w Kazimierzu Biskupim[7]. Podczas drugiego pobytu w Polsce Bruno napisał obszerną obronę Bolesława Chrobrego i jego racji stanu w formie listu adresowanego do cesarza Henryka II. Napisany wykwintnym językiem i wedle wszystkich reguł kompozycji List Brunona do króla Henryka (łac. Epistola Brunonis ad Henricum Regem) stanowi cenny zabytek średniowiecznej epistolografii[8].

Jeszcze w XI wieku powstał kolejny utwór poświęcony św. Wojciechowi, niezachowana do naszych czasów, Pasja św. Wojciecha, znana jedynie na podstawie skrótu dokonanego w Niemczech w postaci tzw. Pasji z Tegernsee. Datowany na l. 1170-1180 jest najstarszy zachowany polski żywot św. Wojciecha, nazywany od incipitu Tempore illo (Onego czasu), autorstwo przypisuje się kanonikowi regularnemu z Trzemeszna.

Literatura w okresie przed przyjęciem chrześcijaństwa

edytuj

Nie dochowały się żadne dokumenty, które mogłyby poświadczyć istnienie przedchrześcijańskiego piśmiennictwa na ziemiach polskich. Z pewnością istniała przedchrześcijańska twórczość oralna, odnotowywana przez etnografów. Były to pieśni, piosenki, legendy, podania, mity oraz bajki i baśnie ludowe. Echa ustnej twórczości w przekształconej formie zachowały się w ludowej twórczości na wiele wieków po zakończeniu epoki średniowiecza.

Leon Halban, Jan Dąbrowski, Wanda Moszczeńska, Aleksy Bachulski, Marian Serejski, Stanisław Zajączkowski, Teofil Modelski

Literatura w wiekach X/XI–XIII

edytuj

Okres ten to epoka panowania sztuki romańskiej, która trwała na ziemiach polskich dłużej niż na Zachodzie. Jej początek wiąże się z przyjęciem przez Polskę chrześcijaństwa (rok 966) i otwarcie się na wpływy kultury zachodniej. Choć sztuka romańska była na gruncie polskim przeszczepiona z zewnątrz, to jednak wytworzyła pewne cechy charakterystyczne tylko dla Polski. W tym okresie przy nowo budowanych klasztorach i katedrach powstawać zaczęły dwustopniowe szkoły: trivium (nauka gramatyki, dialektyki, retoryki łacińskiej) i quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Niektóre ze szkół dysponowały dość pokaźnymi bibliotekami, np. biblioteka w Krakowie, jak świadczy zachowany inwentarz z 1110 roku, posiadała w swoich zasobach m.in. dzieła pisarzy antycznych (Owidiusz, Stacjusz, Terencjusz, Persjusz, Salustiusz), kodeksy prawnicze, podręczniki i dzieła teologiczne. Wielu Polaków wyjeżdżało wtedy na studia za granice (m.in. do Bolonii i na Sorbonę).

Piśmiennictwo w tym okresie było przeważnie łacińskie. Jego zawiązki pojawiać się zaczęły już w czasach Bolesława Chrobrego. Są to utwory hagiograficzne: trzy żywoty św. Wojciecha oraz utwór Vita quinque fratrum. Teksty te zostały napisane przez cudzoziemców, którzy dostosowali je do wzorców religijnego żywotopisarstwa akcentując ówczesne ideały ascezy, pokory i wiary. Kontynuatorem tego typu literatury jest w XIII wieku Polak Wincenty z Kielc, autor dwóch poetyckich żywotów św. Stanisława. Najwybitniejszymi jednak tekstami łacińskimi z tego okresu są kroniki, związane z polską rzeczywistością omawiające polskie dzieje. Autorem pierwszej z nich jest cudzoziemiec Gall Anonim, który w swojej Kronice Polskiej tworzonej za rządów Bolesława Krzywoustego odmalował dzieje Bolesława Krzywoustego i jego piastowskich przodków. Kolejnym kronikarzem był biskup krakowski Wincenty Kadłubek, który pełnił funkcję kanclerza na dworze Kazimierza Sprawiedliwego. Stworzył on Kronikę w czterech księgach, opisującą dzieje polskie od czasów starożytnych.W przeciwieństwie do dzieła Galla Anonima w kronice Kadłubka wiele jest akcentów baśniowych i fantastycznych, szczególnie w księdze pierwszej opisującej m.in. rzekome zwycięstwa Polaków nad Aleksandrem Wielkim i Juliuszem Cezarem, jednak czasy późniejsze są u niego podobnie jak i u Galla Anonima raczej zgodne z rzeczywistością i stanowią doskonałe źródło historyczne. Cennymi źródłami historycznymi są także roczniki powstające także w tym okresie (np. Rocznik Świętokrzyski). Oprócz prozy łacińskiej powstaje wtedy także łacińska poezja. Są to utwory epigramatyczne, utwory epickie (np. Poemat o Piotrze Włostowiczu), liryka religijna, oraz wiersze o treści specjalnej (np. poemat lekarski dominikanina Mikołaja z Polski). Jednym z najstarszych utworów napisanym w języku polskim jest Bogurodzica, pierwsze dwie zwrotki powstały prawdopodobnie w połowie XII wieku, pierwszy jej zapis pochodzi z wieku XV-tego. Pełniła ona role nieoficjalnego hymnu państwowego, śpiewana była przez rycerstwo polskie m.in. podczas bitwy pod Grunwaldem. W języku polskim pisany były też Kazania świętokrzyskie – zbiór kazań z pierwszej połowy XIII wieku, arcydzieło polskiej prozy tego okresu.

Literatura w XIV wieku

edytuj

Pod koniec XIII wieku na ziemiach polskich kształtować się zaczęły początki sztuki gotyckiej. Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpił wielki rozwój gospodarczy, społeczny i cywilizacyjny kraju. W 1364 roku król założył Akademię Krakowską (dzisiejszy Uniwersytet Jagielloński), trzydziesty ósmy z kolei uniwersytet w Europie. Wiek XIV charakteryzuje się też rozwojem szkolnictwa parafialnego. Jednak rozkwit gospodarczy kraju stał się podstawą rozwoju literatury dopiero w następnym stuleciu. Piśmiennictwo tego okresu przedstawia się skromnie, nie było twórców pokroju Galla Anonima, czy Wincentego Kadłubka, ani utworów na miarę Bogurodzicy, czy Kazań Świętokrzyskich.

W XIV wieku nadal dominuje piśmiennictwo łacińskie. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Janko z Czarnkowa podkanclerzy Kazimierza Wielkiego, autor Kroniki Polskiej w której oprócz dawnych dziejów Polski, opisane były też tematy współczesne, wzbogacone materiałem anegdotycznym i elementami autobiograficznymi. W tym samym mniej więcej czasie powstała Kronika Wielkopolska nieznanego autora, opisująca dzieje władców Polski. Z poezji łacińskiej na uwagę zasługuje utwór świecki Pieśń o wójcie Albercie, pisana pod wpływem dramatycznych wydarzeń tego okresu (bunt wójta Alberta). Nadal powstawało wtedy wiele utworów o tematyce religijnej (m.in. hymn Gaude Mater Polonia).

Piśmiennictwo w języku polskim reprezentują przede wszystkim przekłady Pisma Świętego, modlitw i innych tekstów kościelnych (np. przekład psalmów Psałterz floriański). W końcu XIV wieku powstał też zbiór kazań (Kazania gnieźnieńskie) wzorowany na pismach łacińskich z tego okresu.

Literatura w XV wieku

edytuj

Wiek XV to okres rozkwitu literatury średniowiecznej, a zarazem pojawiania się nowych renesansowych pierwiastków, więc okres współistnienia i ścierania się różnych tendencji ideowych, światopoglądowych i artystycznych. Na sam początek tego okresu (rok 1400) przypada reforma Akademii Krakowskiej, która stała się dzięki niej uczelnią o europejskim poziomie. Z jej działalnością wiązały się nazwiska wybitnych profesorów i wykładowców, takich jak Paweł Włodkowic, Jakub z Paradyża, Stanisław ze Skarbimierza, Paweł z Worczyna, Wojciech z Brudzewa, czy Jan z Ludziska – pierwszy polski humanista. Dzięki tej uczelni podniósł się poziom kulturalny, wzrosła liczba szkół i ich poziom.

Piśmiennictwo polskie podobnie jak w wiekach poprzednich miało charakter łaciński i polski, ale zmienił się stan posiadania literatury pisanej w języku narodowym na jej korzyść. Wzrosła liczba utworów oraz nastąpiło ich zróżnicowanie w treści. Wiek XV przyniósł upowszechnienie kultury i pisma, czemu sprzyjał rozwój sztuki drukarskiej, który rozpoczął się w latach siedemdziesiątych. Twórcami i odbiorcami nie byli już tylko duchowni.

W poezji pisanej w języku polskim nadal rozwijała się poezja religijno-kościelna kontynuująca motywy wczesnego średniowiecza. Przede wszystkim były to wiersze dydaktyczno-religijne, takie jak Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Skarga umierającego. Powstawały wtedy bardzo liczne pieśni maryjne, przede wszystkim najpiękniejszy średniowieczny utwór polski Żale Matki Boskiej pod krzyżem, jak również pieśni wielkanocne, pieśni postne, pieśni pasyjne (m.in. Żołtarz Jezusów Władysława z Gielniowa), kolędy oraz legendy o świętych. Z tych ostatnich najwybitniejsza jest Legenda o świętym Aleksym. Oprócz poezji o tematyce religijnej wzrosła w tym okresie ilości i poziom utworów o tematyce świeckiej. Motywy świeckie pojawiają się wraz z religijnymi w takich utworach jak wspomniana wyżej Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, czy Pieśni Sandomierzanina. Żywy był też nurt poezji epickiej opiewający ważne wydarzenia i postacie historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego nieznanego autora, czy Pieśń o Wiklefie Jędrzeja Gałki z Dobczyna). Poezję świecką interesowały też tematy obyczajowe (m.in. O zachowaniu się przy stole Przecława Słoty). Do nurtu poezji obyczajowej należy też pierwsza polska satyra – Satyra na leniwych chłopów.

Z obfitej poezji polskiej pisanej w języku łacińskim, zachowało się około 80 utworów. Najwybitniejszymi twórcami tego typu poezji byli m.in. Adam Świnka, autor epitafium na śmierć Zawiszy Czarnego oraz Stanisław Ciołek, autor paszkwilów, panegiryków oraz interesującego wiersza Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae). Z anonimowej twórczości łacińskiej zwracają uwagę zręcznie napisane wiersze miłosne, m.in. List żaka do panny (Epistola ad dominicellam).

W XV wieku powstawały też wybitne dzieła prozatorskie, zarówno pisane w języku polskim jak i łacińskim. Najwybitniejszym dziełem pisanym po polsku był apokryf Rozmyślanie przemyskie, czyli Żywot najświętszej rodziny. Powstały też wtedy wybitne przekłady Pisma Świętego (m.in. Biblia królowej Zofii i Psałterz puławski. Najwybitniejszym jednak prozaikiem tego okresu był piszący po łacinie Jan Długosz, autor dzieła Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, najwybitniejszej polskiej kroniki.

Pod koniec XV wieku pojawiają się pisarze i uczeni, których twórczość znamionuję początek epoki renesansu, tacy jak Grzegorz z Sanoka, Filip Kallimach (z pochodzenia Włoch), Konrad Celtis (z pochodzenia Niemiec) oraz Jan Ostroróg - autor dzieła Memoriał o uporządkowaniu Rzeczpospolitej (Monumentum de rei publicae ordinationemz). Z pisarzy przełomu XV i XVI wieku warto wymienić też Jana z Szamotuł i Mikołaja z Wilkowiecka, autora pierwszego polskiego dramatu Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim, który choć napisany został w epoce renesansu, to jednak duchem tkwi w tradycji średniowiecznej.

Znane postacie okresu średniowiecza, twórcy, pisarze i poeci

edytuj

Lista pism i ksiąg polskiego piśmiennictwa średniowiecznego (w porządku chronologicznym)

edytuj
Tytuł Język Gatunek Autor Data powstania Miejsce tworzenia Uwagi
Rocznik Jordana i Gaudentego łacina rocznik - 970 Poznań/Gniezno Kontynuacja Rocznika fuldajskiego, zrabowany w 1039 r.
Vita prior łacina vita/passio Jan Kanapariusz 998/999 Rzym Żywot św. Wojciecha
Vita altera łacina vita/passio Bruno z Kwerfurtu 1004 Rzym Żywot św. Wojciecha
Księga męczeństwa św. Wojciecha łacina passio Bruno z Kwerfurtu? po 1003 Rzym Zaginiona
Żywot Pięciu Braci Męczenników łacina vita/passio/miracula Bruno z Kwerfurtu 1005/1006 Polska (Gniezno?)
List Brunona do króla Henryka łacina list Bruno z Kwerfurtu 1008/1009 Polska (Gniezno?)
Rocznik Rychezy/Rocznik dawny/Rocznik kapitulny krakowski rocznik łacina - 1013 Gniezno/Kraków W 1034 wywieziony z kraju przez Rychezę, powrócił do kraju w ok. 1038, kontynuowany w Krakowie do XII w., kiedy zaginął
Pasja św. Wojciecha łacina passio ? XI w. Polska (Gniezno?)
Tempore illo łacina vita kanonik trzemeszeński 1170-1180 Polska (Gniezno?) Żywot św. Wojciecha
Modlitewnik Gertrudy łacina modlitewnik Gertruda Mieszkówna 1075-1086 Ruś Zbiór modlitw spisanych ręką księżniczki polskiej Gertrudy, córki Mieszka II, na kartach tzw. Kodeksu Gertrudy - psałterza przywiezionego do Polski przez Rychezę i ofiarowanego przez nią córce Gertrudzie w posagu w 1043.
Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum łacina kronika/gesta Anonim, tzw. Gallem lub Pielgrzymem 1113-1116 Gniezno Kronika spisana na dworze Bolesława Krzywoustego, przez nie znanego bliżej mnicha benedyktyńskiego o romańskim pochodzeniu. Dzieło prócz prozy epickiej zawiera również fragmenty poetyckie i listy.
Lista biskupa Mateusza do Bernarda z Clairvaux łacina list Mateusz, biskup krakowski 1147 Kraków List Mateusza krakowskiego i Piotra Włostowica do Bernarda z Clairvaux z prośbą o przybycie do Polski i przewodzenia misji chrystianizacyjnej na Rusi
Carmen Mauri łacina poemat epicki niejaki mnich Maur 1153-1163[9] Wrocław Zaginiony poemat opiewający losy komesa Piotra Włostowica, ofiary knowań Agnieszki, żony Władysława Wygnańca.
Kronika polska łacina kronika/dialog Mistrz Wincenty, zw. Kadłubkiem 1190-1208 Kraków Kronika napisana przez Mistrza Wincentego, późniejszego biskupa krakowskiego, w czasie pisania urzędnika kancelarii księcia Kazimierza Sprawiedliwego, będącego bohaterem centralnym ostatniej księgi. Składa się z czterech ksiąg, z czego trzy pierwsze skomponowane są w formie dialogu pomiędzy biskupem krakowskim Mateuszem i Janem, arcybiskupem gnieźnieńskim. Dzieło zawiera również wstawki wierszowane.
Legenda o Helgundzie i Walgierzu Wdałym łacina poemat ? 2 poł. XII Kraków Domniemany poemat stanowiący podstawę dla analogicznej historii opowiedzianej w Kronice Wielkopolskiej.
Miracula sancti Stanislai łacina miracula -[10] przed 1252 Kraków Miracula św. Stanisława
Relatio fratris Benedicti Poloni łacina relacja Benedykt Polak po 1247 Rzym Relacja z
Vita minor łacina vita/passio Wincenty z Kielczy ok. 1253 Kraków Żywot św. Stanisława
Vita maior łacina vita/passio/miracula Wincenty z Kielczy 1257-1261 Kraków/Racibórz Żywot św. Stanisława
Post mortem vero ipsius łacino passio ? 2 poł. XIII Gniezno Pasja św. Wojciecha
In partibus Germaniae locus est łacina vita/miracula ? przed 1295 Gniezno Żywot św. Wojciecha
Guade mater Polonia łacina vita/miracula Wincenty z Kielczy - - -
Dies adest celebris łacina vita/miracula Wincenty z Kielczy - - -
Rocznik kapitulny krakowski łacina vita/miracula Wincenty z Kielczy? 1266 Kraków Kopia Rocznika dawnego powstała i kontynuowana w kręgu kapituły katedralnej krakowskiej.
Kronika dominikańska łacina vita/miracula Wincenty z Kielczy? - - -
Miracula sanctae Kyngae łacina miracula ? ok. 1290 ? Miracula św. Kingi
Miracula sanctae Hedwigis łacina miracula ? ? Śląsk Miracula św. Jadwigi Śląskiej
Vita sanctae Hedwigis łacina vita/miracula franciszkanin 1267-1300 Śląsk Żywot św. Jadwigi Śląskiej
Miracula sanctae Kyngae łacina miracula ? 1307-1312 i 1329 ? Miracula św. Kingi
Vita et miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis łacina vita/miracula ? 1 poł. XIV Śląsk Żywot św. Kingi
De vita et miracula sancti Iacchonis łacina vita/miracula Stanisław z Krakowa przed 1365 Kraków Żywot św. Jacka
Vita sanctae Salomeae łacina vita/miracula ? ? ? Żywot św. Salomei
Translatio sancti Floriani łacina translatio ? ? ? Opis translacji św. Floriana
  1. ↑ Teofilaktos Simokattes, Hermenryk Augieński, Widukind, Ibrahim ibn Jakub przez Al-Bakriego, potem Thietmar, Gall Anonim i Kosmas; Michałowska T., Średniowiecze, s. 53-54.
  2. ↑ Michałowska T., Średniowiecze, s. 56.
  3. ↑ Michałowska T., Średniowiecze, s. 77.
  4. ↑ Michałowska T., Średniowiecze, s. 82.
  5. ↑ Michałowska T., Średniowiecze, s. 83.
  6. ↑ Istnienie utworu jest domniemane; Michałowska T., Średniowiecze, s. 85.
  7. ↑ Michałowska T., Średniowiecze, s. 85.
  8. ↑ Michałowska T., Średniowiecze, s. 88-89.
  9. ↑ Istnieje również sugestia datowania dzieła na l. 1270-1290; zob. Michałowska T., Leksykon..., s. 147.
  10. ↑ Cuda zostały spisane przed komisją papieską pod przewodnictwem Jakuba z Velletri; Michałowska T., Średniowiecze, s. 185.

Wiersze, pieśni i inne utwory poetyckie

edytuj

Inne pisma z tego okresu

edytuj

Zobacz też

edytuj

Bibliografia

edytuj
  • Historia literatury polskiej w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978.
  • Teresa Michałowska, Leksykon. Literatura polskiego średniowiecza, Warszawa 2011, ISBN 978-83-01-16675-5.
  • Teresa Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 2000, ISBN 83-01-12851-8.

Linki zewnętrzne

edytuj
Epoki literackie w historii literatury polskiej

*

be-x-old:Польская літаратура (сярэднявечча)

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:Marcelus/Literatura&oldid=59646174”