Stefan Mossor
Stefan Adolf Mossor (ur. 23 października 1896 w Krakowie, zm. 22 września 1957 w Warszawie[1]) – generał dywizji ludowego Wojska Polskiego, teoretyk sztuki wojennej, twórca jednego z planów wojny obronnej Polski z Niemcami, zastępca szefa Sztabu Generalnego WP (1946–1949), więzień stalinowski.
Stefan Mossor, 1947 | |
generał dywizji | |
Data i miejsce urodzenia |
23 października 1896 |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Przebieg służby | |
Lata służby |
1914–1957 |
Siły zbrojne | |
Formacja | |
Jednostki |
6 Pułk Strzelców Konnych |
Stanowiska |
zastępca dowódcy pułku |
Główne wojny i bitwy | |
Odznaczenia | |
|
Życiorys
edytujMłodość
edytujUrodził się w rodzinie inteligenckiej 23 października 1896. Jego rodzicami byli Kazimierz i Józefa Konstancja Kretschmer[2]. Miał dwóch braci Stanisława i Tadeusza (1898–1929)[3]. Był wychowywany w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Naukę w szkole średniej rozpoczął w jednym z lwowskich gimnazjów. W latach 1908–1914 kontynuował naukę w Jarosławiu. Kształcił się w tamtejszym C.K. I Gimnazjum, kończąc VII klasę w 1914 (w jego klasie był Stanisław Trojan)[4][5][6]. Przed wybuchem I wojny światowej dostał się na studia na Akademię Leśną w Wiedniu[7].
I wojna światowa
edytujPo wybuchu I wojny światowej został skierowany do hufca zapasowego, przemianowanego następnie na 2 pułk piechoty[8]. Został przetransportowany w kierunku Rusi Zakarpackiej. Oddział, w którym służył, pierwszą bitwę stoczył 23 października na terenie Galicji[9]. 29 października jego oddział stoczył bitwę pod Mołotkowem[10], w trakcie której Stefan Mossor został ranny[11]. Za zasługi podczas bitwy został awansowany do stopnia chorążego[10]. 4 listopada postrzelił się w dłoń i został oddelegowany do pełnienia funkcji telefonisty. Cztery dni później został odesłany do szpitala[10]. 4 grudnia 1914 wstąpił do kawalerii. W lipcu 1915 roku służył w 2 szwadronie 2 pułku ułanów. Był żołnierzem pododdziału, który przebył kampanię karpacką. Wiosną 1915 walczył na Bukowinie. 13 czerwca 1915 szwadron przeprowadził szarżę pod Rokitną[10]. Następnie trafił do Rarańczy, gdzie nastąpił zastój w walkach. 30 września świętował rocznicę wymarszu z Krakowa. W październiku został przerzucony na Wołyń[12]. Podczas pierwszej dekady listopada służył na rzecz walczącego pod Lisowem i pod Kostiuchnówką 3 pułku II Brygady[12]. Podczas jednego z patroli doznał kontuzji lub został ranny. Na początku grudnia 1915 znalazł się w szpitalu[13]. 10 lutego 1916 odszedł do Stacji Zbrojnej Legionów Polskich do Przemyśla[13]. Został wycofany do strefy przyfrontowej. 10 października przybył pod Baranowicze. Po ogłoszeniu aktu 5 listopada odbył kolejną podróż na ziemie Królestwa Polskiego[13]. Pełnił służbę w oddziale sztabowym. W lutym 1917 został patrolowym. 12 marca został oddelegowany do 6 szwadronu 2 pułku ułanów. Wykonywał zadania służby garnizonowej. W maju został awansowany do stopnia kaprala[13]. Po kryzysie przysięgowym pozostał w szeregach 2 pułku ułanów i stanął w Medyce[14]. Na początku 1918 znalazł się w szpitalu[15]. 25 stycznia pełnił służbę w 1 szwadronie będącym pododdziałem pieszym 2 pułku ułanów[15]. W lutym 1918 doszło do buntu, na skutek którego Mossor został internowany i odesłany do Włoch przez Austriaków[15]. Według dokumentów znalazł się w miejscowości Moline, został wcielony do 6 pułku ułanów i dowodził plutonem[15]. W marcu otrzymał urlop do Jarosławia. W sierpniu został wysłany do szkoły oficerów kawalerii w Stockerau[15]. W kolejnym miesiącu przebywał w rodzinnych stronach[3]. Podczas walk z Ukraińcami zaciągnął się do nowo utworzonego szwadronu, a także przedarł się przez zajętą przez Ukraińców wieś Potylicz. Po wykonaniu rozkazu dowódca wystąpił o nadanie mu Orderu Virtuti Militari[16].
Dwudziestolecie międzywojenne
edytujPo odzyskaniu niepodległości służył w Wojsku Polskim. W styczniu 1919 został awansowany na stopień oficerski[16]. Został przydzielony na etat w 11 pułku ułanów w szwadronie zapasowym pułku znajdującym się w Mińsku Mazowieckim[17]. Półtora miesiąca później przydzielono go do Armii Polskiej we Francji pod dowództwem generała Józefa Hallera[17]. 7 lipca zameldował się w dowództwie i sztabie armii w Krakowie[17]. W czerwcu zajął się formowaniem V dywizjonu syberyjskiego. Podczas wojny polsko-bolszewickiej dowodził 1 szwadronem 4 pułku strzelców konnych[18].
Rok 1921 rozpoczął jako student Politechniki Lwowskiej[19]. Zostały mu zaliczone 4 semestry. Jako rezerwista na własną prośbę poddał się weryfikacji. Został zweryfikowany jako porucznik, następnie powrócił do 6 pułku strzelców konnych w Hruszowie[19]. Pod koniec lutego ubiegał się o przeniesienie z 6 pułku strzelców konnych do 3 pułku szwoleżerów. 20 kwietnia tego samego roku otrzymał przydział do pułku szwoleżerów[20]. Na skutek reorganizacji Mossor trafił do Płocka[21]. 11 maja został czasowo zastępcą dowódcy 2 szwadronu. 17 stycznia 1922 został przeniesiony na stanowisko pełniącego obowiązki dowódcy 3 szwadronu. 8 marca objął również adiunkturę pułku[22]. 3 sierpnia 1922 otrzymał awans na rotmistrza z lokatą 329[23]. 4 listopada tego samego roku ożenił się z Marią Topczewską[24]. Następnie został oddelegowany do Centralnej Szkoły Jazdy do Grudziądza[24].
W latach 1921–1927 dowodził szwadronem w 3 pułku Szwoleżerów Mazowieckich w Suwałkach. W latach 1927–1928 był słuchaczem Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie. Po pierwszym roku nauki, w drodze wyróżnienia, w stopniu majora, skierowany z dniem 25 października 1928 na dwuletni normalny kurs w École Supérieure de Guerre w Paryżu[25]. Po ukończeniu studiów i uzyskaniu tytułu naukowego oficera dyplomowanego z 1 listopada 1930 został przydzielony do Wyższej Szkoły Wojennej na stanowisko wykładowcy[26]. W styczniu 1934 został przeniesiony do 10 pułku strzelców konnych w Łańcucie na stanowisko zastępcy dowódcy pułku[27]. 15 września 1935 powrócił do Wyższej Szkoły Wojennej[28].
We wrześniu 1937 marszałek Edward Śmigły-Rydz, na prośbę gen. bryg. Tadeusza Kutrzeby, przydzielił go do jego sztabu na stanowisko I oficera sztabu generała do prac przy GISZ. Od 14 listopada 1937 do 10 stycznia 1938 pod kierownictwem generała Kutrzeby opracował Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom (do czasu odnalezienia i opublikowania rękopisu studium, nazywanego wówczas „memorandum gen. Kutrzeby”, jego autorstwo przypisywano mylnie Tadeuszowi Kutrzebie). Był autorem publikacji Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny (3 wydania: 1938, 1945, 1986).
W lutym 1939 został odznaczony francuskim Krzyżem Oficerskim Legii Honorowej[29]. 10 marca 1939 został odsunięty od planowania operacyjnego i objął stanowisko dowódcy 6 pułku strzelców konnych[30]. 27 sierpnia został przydzielony do Armii „Łódź”[31].
II wojna światowa
edytujUczestnik wojny obronnej w 1939 w stopniu podpułkownika dyplomowanego, jako dowódca 6 pułku strzelców konnych im. Hetmana Wielkiego Koronnego Stanisława Żółkiewskiego w Kresowej Brygadzie Kawalerii. 11 września został wzięty do niewoli niemieckiej. Został skierowany do Rawy Mazowieckiej, a następnie do obozu przejściowego w Görlitz[32] (Stalag VIII A). Przez pierwszy miesiąc do połowy października pełnił rolę starszego bloku A[32]. Następnie trafił do obozu II A w Prenzlau[32]. Pod koniec lutego 1941 został przeniesiony do Neubrandenburga[33].
W czasie pobytu w oflagu w Neubrandenburgu 17 kwietnia 1943 wraz z grupą polskich oficerów został przywieziony przez Niemców do Katynia, gdzie zostały odkryte masowe groby ofiar zbrodni katyńskiej[34]. Został tam zapoznany z masowymi grobami polskich oficerów więzionych wcześniej w obozie w Kozielsku[35]. Na podstawie tego pobytu Stefan Mossor sporządził raport z 23 sierpnia 1943, który przekazał Naczelnemu Wodzowi[36]. Po powrocie z Katynia odsunął się od życia obozowego. 11 czerwca został przeniesiony do Oflagu 8 we Frauenbergu pod Lübben[37]. Po przyjeździe podjął starania o odesłanie do Neubrandenburga, przestał wychodzić na apele. 4 sierpnia 1943 został odesłany do Neubrandenburga[38]. W styczniu 1944 został przeniesiony do Oflagu II D Gross-Born[39]. Zabezpieczając się przed zarzutami o kolaborację z Niemcami, sporządził i zakopał na terenie obozu odpisy memoriałów[40]. Obóz Gross Born opuścił jako ostatni[41].
Po II wojnie światowej
edytujW lutym 1945 zgłosił się do służby w ludowym Wojsku Polskim. Obejmował kolejno stanowisko zastępcy szefa sztabu 1 Armii WP, potem zastępcy dowódcy 12 Dywizji Piechoty[42]. Z początkiem czerwca 1945 został mianowany pułkownikiem i przeniesiony do Warszawy, gdzie został zastępcą szefa I Oddziału Sztabu Generalnego, a potem przewodniczącym Komisji Weryfikacyjnej Wojska Polskiego. We wrześniu 1945 został szefem gabinetu ministra obrony narodowej, zostając awansowany do stopnia generała brygady[42]. Wtedy też ożenił się po raz drugi z Reginą, z którą miał syna Romana (ur. 1946)[43][44][45]. Został również członkiem komitetu redakcyjnego Bellony[46]. W styczniu 1946 objął stanowisko zastępcy szefa Sztabu Generalnego[47]. W tym samym miesiącu ukazała się książka Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny[48]. Od 1947 był członkiem Polskiej Partii Robotniczej[49]. W lutym 1947 przeprowadzał inspekcje w Wojewódzkich Komitetach Bezpieczeństwa w Katowicach, Krakowie i Lublinie, po których zaproponował, aby jeszcze wiosną 1947 rozpocząć akcję przesiedleń ludności ukraińskiej na Ziemie Zachodnie[50]. Propozycję tę powtórzył 27 marca na posiedzeniu Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, aby ludność ukraińską z województwa rzeszowskiego wysiedlić na zachód Polski. Mossor był dowódcą powołanej w celu przesiedlenia ludności ukraińskiej Grupy Operacyjnej „Wisła” liczącej 19 335 żołnierzy, około 700 milicjantów, kilkudziesięciu funkcjonariuszy UB, oddział Służby Ochrony Kolei liczący 874 ludzi, jedna eskadra 10 samolotów Po-2, 1 Douglas, 4 pociągi pancerne 10 drezyn pancernych[51]. Kiedy 24 kwietnia 1947 prezydium rządu podjęło uchwałę w sprawie Akcji „Wisła” – otrzymał od ministra obrony narodowej marszałka Michała Roli-Żymierskiego nominację na Pełnomocnika Rządu do Spraw Akcji Przesiedlenia Ludności Ukraińskiej i Walki z UPA[50][52]. Chociaż w dyrektywie nr 7 marszałek Żymierski jasno poinstruował gen. Mossora, że głównym celem Akcji „Wisła” są przesiedlenia, a bezpośrednia walka z UPA jest celem ubocznym, drugorzędnym to w rezultacie tej akcji UPA straciła około 70% stanu osobowego i bazę zaopatrzeniową (praktycznie całą siatkę cywilną) na Rzeszowszczyźnie[53]. W uznaniu zasług został 22 lipca 1947 mianowany został generałem dywizji, po czym objął stanowisko dowódcy V Okręgu Wojskowego w Krakowie. Pod koniec 1949 został przeniesiony na stanowisko szefa Biura Studiów przy MON[42].
Generał w okresie powojennym często uczestniczył w oficjalnych uroczystościach[54]. Zgodnie z jego wytycznymi zostały zmienione metody walki z podziemiem antykomunistycznym[55].
13 maja 1950 aresztowany pod zarzutem antypaństwowego „spisku w wojsku” (m.in. wraz ze gen. Stanisławem Tatarem i Jerzym Kirchmayerem)[56]. Oskarżano go o to, że w czasie II wojny światowej działał na szkodę państwa i narodu polskiego, sporządzając memoriały, w których „nakreślił projekt faszystowskiej Polski pod protektoratem hitlerowskich Niemiec”, a po 1945 prowadził – wraz z gen. Tatarem, gen. Kirchmayerem, gen. Hermanem, płk. Utnikiem, płk. Jureckim, płk. Nowickim oraz kmdr ppor. Wackiem – działalność szpiegowską skierowaną przeciwko państwu ludowemu[42]. 13 sierpnia 1951 w tzw. „procesie generałów” Najwyższy Sąd Wojskowy, w składzie ppłk Roman Waląg, ppłk Roman Bojko i mjr Teofil Karczmarz, uznał go winnym zarzucanych czynów i skazał na dożywotnie więzienie i degradację[57]. W 1951 wszystkie jego prace zostały wycofane z polskich bibliotek oraz objęte cenzurą[58]. W więzieniu poddawany brutalnym torturom, jednak śledczym nie udało się go złamać i zmusić do obciążenia zarzutami innych, przede wszystkim gen. Wacława Komara i marsz. Żymierskiego. Karę Mossor odbywał w Zakładzie Karnym we Wronkach[59]. 10 grudnia 1955 Rada Państwa skorzystała z prawa łaski i zamieniła karę dożywocia na 15 lat więzienia. Najwyższy Sąd Wojskowy udzielił Mossorowi rocznej przerwy w odbywaniu kary i 13 grudnia 1955 opuścił więzienie[60]. 24 kwietnia 1956 jego sprawa została wznowiona, w efekcie czego postępowanie zostało umorzone, a generała prawnie zrehabilitowano[42]. Po przemianach polskiego października, w listopadzie 1956 powrócił do służby wojskowej, obejmując ponownie stanowisko szefa Biura Studiów przy MON[42].
Zmarł na serce w Warszawie 22 września 1957[61], został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach kwatera A30 2 półkole grób 11[62]. Dowództwo LWP reprezentowali na pogrzebie wiceminister obrony narodowej gen. Janusz Zarzycki i szef Sztabu Generalnego gen. Jerzy Bordziłowski, gen. bryg. Adam Czaplewski oraz gen. bryg. Wojciech Jaruzelski[63]. Z powodu wizyty w Chinach w uroczystościach nie wziął udziału minister obrony narodowej gen. Marian Spychalski[64].
Życie prywatne
edytujMieszkał w Warszawie. Był dwukrotnie żonaty, od 1922 z Marią z domu Topczewską (zmarłą w 1940), z którą miał syna, a od 1945 z Reginą Ramułt z domu Boufałł (1912–1996), z którą miał syna i córkę oraz pasierba[65]
Ordery i odznaczenia
edytuj- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari (21 lipca 1946)[66]
- Krzyż Niepodległości (6 czerwca 1931)[67]
- Order Krzyża Grunwaldu III klasy (1945)
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1937)[68]
- Krzyż Walecznych (trzykrotnie, po raz 1 i 2 w 1923)[69]
- Złoty Krzyż Zasługi (11 listopada 1934)[70]
- Srebrny Krzyż Zasługi (10 listopada 1928)[71]
- Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
- Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
- Medal za Warszawę 1939–1945 (1946)
- Medal za Odrę, Nysę, Bałtyk (1946)
- Srebrny Medal za Długoletnią Służbę (1938)
- Odznaka Grunwaldzka
- Komandor Orderu Legii Honorowej (Francja)
- Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja, 1939)
- Order Partyzanckiej Gwiazdy I klasy (Jugosławia, 1947)
- Krzyż Wojenny Czechosłowacki 1939 (Czechosłowacja)
- Krzyż Zasługi II klasy (Węgry, 1935)
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Stefan Adolf Mossor [online], Sejm-Wielki.pl [dostęp 2019-07-16] .
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 19.
- ↑ a b Pałka 2008 ↓, s. 33.
- ↑ Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Jarosławiu za rok szkolny 1914. Jarosław: 1914, s. 58.
- ↑ Księga pamiątkowa poświęcona zjazdowi jubileuszowemu z okazji 50-lecia istnienia Gimnazjum I. w Jarosławiu 1884-1934. Jarosław: 1934, s. 150.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 21.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 24.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 25.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 26.
- ↑ a b c d Pałka 2008 ↓, s. 28.
- ↑ Sprawozdanie Dyrekcyi C. K. Gimnazyum w Jarosławiu za rok szkolny 1916. Jarosław: 1916, s. 11.
- ↑ a b Pałka 2008 ↓, s. 29.
- ↑ a b c d Pałka 2008 ↓, s. 30.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 31.
- ↑ a b c d e Pałka 2008 ↓, s. 32.
- ↑ a b Pałka 2008 ↓, s. 36.
- ↑ a b c Pałka 2008 ↓, s. 37.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 38.
- ↑ a b Pałka 2008 ↓, s. 43.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 44.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 45.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 46.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 48.
- ↑ a b Pałka 2008 ↓, s. 50.
- ↑ Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 14 z 05.11.1928 r., s. 370.
- ↑ Dziennik Personalny M.S.Wojsk. Nr 1 z 28.01.1931 r., s. 13.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 2 z 26 stycznia 1934 roku, s. 10.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 31 sierpnia 1935 roku, s. 98.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 117.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 119.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 122.
- ↑ a b c Pałka 2008 ↓, s. 141.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 147.
- ↑ Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów. Londyn: Gryf, 1982, s. 193.
- ↑ Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów. Londyn: Gryf, 1982, s. 196, 198.
- ↑ Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów. Londyn: Gryf, 1982, s. 199.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 157.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 159.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 160.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 166.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 171.
- ↑ a b c d e f Stefan Mossor. Generał, teoretyk wojskowości [online] [dostęp 2019-07-16] (pol.).
- ↑ Dane osoby z katalogu osób „rozpracowywanych”. katalog.bip.ipn.gov.pl. [dostęp 2019-07-16].
- ↑ Resortowa rodzina Turczyńskich. niezalezna.pl, 2 stycznia 2014. [dostęp 2015-01-01].
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 182.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 201.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 207.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 200.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 203.
- ↑ a b Pałka 2008 ↓, s. 254.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 254–255.
- ↑ Pamięci gen. Stefana Mossora [online], www.mysl-polska.pl [dostęp 2019-07-16] .
- ↑ Droga donikąd. Działalność OUN i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973.
- ↑ Piotr Różański,Oficerowie II RP kontra wykleci Fokus Historia 2018 Nr 4.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 232.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 335.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 358.
- ↑ Cenzura PRL. Wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu 1 X 1951 r. posł. Zbigniew Żmigrodzki. Nortom: Wrocław, 2002, s. 29. ISBN 83-85829-88-1.
- ↑ Jan Łożański: W więzieniach PRL. Powojenne wspomnienia kuriera z Sanoka. Brzozów-Rzeszów: Muzeum Regionalne PTTK im. Adama Fastnachta w Brzozowie, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich – Instytut Pamięci Narodowej w Rzeszowie, 1991, s. 65. ISBN 83-900130-0-2.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 373.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 391.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 393.
- ↑ Królikowski 2010 ↓, s. ?.
- ↑ Pałka 2008 ↓, s. 392.
- ↑ Janusz Królikowski , Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943−1990, t. III, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010, ISBN 978-83-7611-801-7, OCLC 833638240 . , s. 26.
- ↑ M.P. z 1947 r. nr 11, poz. 27 „za bohaterskie czyny w walce z niemieckim najeźdźcą, oraz za wybitne zasługi położone przy organizacji i odbudowie Odrodzonego Wojska Polskiego”.
- ↑ M.P. z 1931 r. nr 132, poz. 199 „za pracę w dziele odzyskania niepodległości”.
- ↑ M.P. z 1937 r. nr 260, poz. 410 „za zasługi w służbie wojskowej”.
- ↑ Dziennik Personalny Ministra Spraw Wojskowych nr 40 z 22 czerwca 1923.
- ↑ M.P. z 1934 r. nr 259, poz. 338 „za zasługi na polu akcji przeciwpowodziowej w 1934 roku”.
- ↑ M.P. z 1928 r. nr 260, poz. 636 „w uznaniu zasług, położonych w poszczególnych działach pracy dla wojska”.
Bibliografia
edytuj- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
- Janusz Królikowski: Generałowie i admirałowie Wojska Polskiego 1943–1990 (A–H). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010. ISBN 978-83-7611-801-7.
- Marek Jabłonowski, Piotr Stawecki: Studium planu strategicznego Polski przeciw Niemcom Kutrzeby i Mossora. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1987. ISBN 83-211-0863-6.
- Jarosław Pałka: Generał Stefan Mossor (1896–1957). Biografia wojskowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2008. ISBN 978-83-7399-320-4.