Porządek dorycki

Porządek dorycki (styl) – jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych. Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Walory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

Architektura dorycka w perspektywie, rycina Andrei Pozzo z 1707 roku.

Architektura dorycka wywodzi się prawdopodobnie z budownictwa drewnianego, gdzie punktem wyjścia był megaron, który w zmonumentalizowanej formie był centralną częścią pałaców mykeńskich. Wiele dekoracyjnych szczegółów w budownictwie kamiennym imituje elementy drewniane, np. tryglif nad każdą kolumną w budownictwie drewnianym pełnił rolę ochrony czoła belki stropowej i stanowił imitację zakończenia belki nośnej, umieszczane pod okapem regulae naśladują deseczki, guttae to imitacja drewnianych kołków łączących konstrukcje.

Konstrukcja

Porządek dorycki

Zasady ogólne

Tak zwana zasada tryglifu, rządząca porządkiem doryckim, stawiała budowniczym następujące wymogi:

• tryglif musi znaleźć się nad każdą kolumną i nad każdym interkolumnium;
• na krawędziach fryzu należy umieścić dwa, stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, nigdy metopy;
• każdy tryglif należy umieścić dokładnie nad środkiem kolumny i nad środkiem interkolumnium (z wyjątkiem kolumny i interkolumnium skrajnego, co wyraźnie uwidoczniono na rysunku powyżej).

Rozmiary poszczególnych elementów w stylu doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 12 modułów wysokości, kapitel i tryglif – 1 moduł, a metopa – 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. Witruwiusz, autor traktatu o architekturze w I wieku p.n.e. podawał, że modułem może być: długość fasady, średnica dolnego bębna kolumny, szerokość tryglifu. W XIX wieku uczeni niemieccy po przeprowadzeniu szeregu pomiarów geometrycznych zachowanych świątyń doszli do wniosku, że najłatwiej spełnić wymogi zasady tryglifów w oparciu o przyjęcie jako modułu wielkości równej szerokości tryglifu (1 metr). W oparciu o tę wielkość, znając liczbę kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.

Podstawą budowli doryckiej jest stereobat, który składa się z fundamentu i trójstopniowej krepidomy, której górna powierzchnia to stylobat. Na nim posadowione są kolumny.

Kolumna i belkowanie

Kolumny w tym porządku nie miały bazy i wsparte były bezpośrednio na stylobacie. Trzon kolumny zwykle lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis). Miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn i złudzenia wklęsłości, jakie powstaje, gdy linie boków trzonu są proste. Kolumny doryckie w niektórych budowlach nie posiadały entasis, przykładem mogą być kolumny zewnętrznej kolumnady tolosu w Epidauros (ok. 360 – 340 p.n.e.). Głowica ma bardzo prosty kształt, okrągłej, spłaszczonej "poduszki" (echinus), na której spoczywa kwadratowa płyta abakusa. Trzon pokrywało 16-20 żłobień z ostrymi zakończeniami (kanelury). Słabo zdobiony kapitel tworzyły tylko echinus i abakus. Zabiegi z poszerzeniem kolumn nie były jedynymi stosowanymi przez architektów greckich. Niwelacja złudzeń optycznych polegała także na pogrubieniu zewnętrznych kolumn przy jednoczesnym lekkim pochyleniu ich górnej części w kierunku osi elewacji, a także wybrzuszeniu stylobatu w części środkowej.
Stosunek średnicy do jej wysokości w kolumnach doryckich w Grecji wynosi 1:6,5 do 1:4,06, w Rzymie zaś 1:8 (kolumna rzymska jest smuklejsza). Stworzoną w Italii odmianą porządku doryckiego był porządek toskański – kolumna z bazą i gładkim trzonem, większe rozczłonkowanie kapitela, dodanie mu szyjki. Szyjka ta nazywana hypotrachelion oddzielała trzon od kapitelu. Czasem miejsce to podkreślano pierścieniem zw. anulusem. Mogła być oddzielona wyżłobionym rowkiem i zwieńczona trzema wąskimi pierścieniami (anuli). Kolumny doryckie pojawiły się w Grecji w VII wieku p.n.e. (według innych źródeł w VI wieku p.n.e.).

Belkowanie składało się z niezdobionego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz gzymsu (geison) zakończonego często simą (rynną) zdobioną rzygaczami i antefiksami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), która oddzielała architraw od fryzu umieszczano listewkę zwaną regula z 6 łezkami (guttae), natomiast nad fryzem dodawano podtrzymującą gzyms płytkę (mutulus) z łezkami w 3 rzędach.

Budowle przykrywał dwuspadowy dach, który w elewacjach szczytowych tworzył dwa tympanony. Szczyt i naroża zdobiły akroteria.

Zasięg i zastosowanie

Porządek dorycki wykształcił się na Peloponezie, rozpowszechnił się na terytoriach zamieszkiwanych przez Dorów, później wszędzie tam, gdzie dotarła grecka cywilizacja. Najciekawsze przykłady budowli doryckich zachowały się w Italii i na Sycylii.

Surowe reguły kanonu doryckiego były trudne do zastosowania w dużych budowlach, co doprowadziło do zaniechania stosowania tego porządku w okresie hellenistycznym, niemniej z tego czasu znamy jeszcze budowle w stylu doryckim, np. świątynia Ateny Nikeforos w Pergamonie czy Ateny Lindia w Lindos na Rodos.

Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r. p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpiejon), świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e. oraz Posejdona), także Hery (Herajon) w Olimpii. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach.

Zobacz też

• porządek joński
• porządek koryncki
• porządek toskański
• porządek kompozytowy
• porządek spiętrzony
• wielki porządek
• style architektoniczne