Naranjo
Naranjo – prekolumbijskie stanowisko archeologiczne położone we wschodniej części departamentu Petén w Gwatemali, ok 50 km na wschód od miasta Tikál, między rzekami Mopan i Holmul.
Jest częścią Parku Narodowego Yaxha-Nakum-Naranjo.
Opis
edytujStanowisko zajmuje obszar 8 km² i jest drugim pod względem wielkości miastem Majów w Gwatemali[1]. W centrum znajduje się 389 budynków i ponad 900 wokół niego[2]. Ośrodek składa się z sześć kompleksów architektonicznych[2], dwóch boisk do gry w piłkę, piramid, pałaców, schodów hieroglificznych przy tzw. Strukturze B-18, oraz Grupy E (unikalnego kompleksu budynków cywilnych i obrzędowych, stanowiącego centralny element miasta)[2][3].
Największym obiektem jest tzw. Struktura C-9, triadyczna piramida położona na szczycie wzgórza[4].
Historia
edytujHistorię miasta częściowo zrekonstruowano na podstawie inskrypcji oraz badań, które wykazały, że rozwijało się ono od ok. 500 roku p.n.e. do 950 roku n.e. a szczyt osiągnęło w późnym okresie klasycznym[5].
Najstarszym odnotowanym wydarzeniem jest ceremonia zakończenia k’atuna 9.2.0.0.0 w 475 roku n.e. (jednego z okresów w kalendarzu Majów), któremu przewodził niewymieniony z imienia władca[5] wspomniana na Steli 41[6].
Dwóch innych władców wspomnianych na naczyniach ceramicznych to Naatz Chan Ahk, panujący ok. 400 roku, oraz rządzący sto lat później K’inich Tajal Chaak[5].
Inskrypcja z Ołtarza 1 wymienia też Pik Chan Ahkula, przypuszczalnie ojca Aj Wosaaj Chan K’inicha, który wstąpił na tron w 546 roku jako chłopiec. Stela 25 zawiera informacje, że jego intronizacja odbyła się pod auspicjami Tuun K’ab’ Hixa, króla Kaan. Oznacza to, że w tym czasie Naranjo znajdowało się prawdopodobnie pod jego dominacją. Tekst z Ołtarza 1 odnotowuje również, że Aj Wosaaj Chan K’inich był trzydziestym piątym władcą i miał wywodzić się od mitycznego boga-założyciela miasta. Podczas swoich rządów rozwijał infrastrukturę poprzez brukowanie dróg. Panował przez co najmniej sześćdziesiąt dziewięć lat, a ostatnią wzmiankę o nim zawiera Stela 25 z 615 roku, opisująca obchody jego wstąpienia na tron[5].
Po śmierci władcy Naranjo uwikłało się w serię wojen. Jego następca usiłował uniezależnić się od Kaan (Calakmul), co doprowadziło do tego, że jego sojusznik Caracol dwukrotnie najechał miasto w 626 roku. Jednak Calakmul nie podjął w związku z tym żadnych działań i zdołał je odzyskać kilka lat później w 631 roku[5].
W 682 roku do Naranjo przybyła Wak Chanil Ajaw, aby z rozkazu swojego ojca B’alaj Chan K’awiila (władcy Dos Pilas) ustanowić nową dynastię. W ten sposób miasto miało stać się częścią sojuszu Calakmul-Dos Pilas. Chociaż nigdy oficjalnie nie została władczynią, to najprawdopodobniej pełniła rolę regentki i sprawowała władzę w imieniu swojego syna K’ahk’ Tiliw Chan Chaaka, który objął tron w 693 roku w wieku pięciu lat. Pomiędzy 693 a 698 rokiem Naranjo przeprowadziło serię co najmniej ośmiu ataków, prawdopodobnie pod przywództwem Wak Chanil Ajaw, pokonując Tikál i Ucanal[7]. W 706 roku dorosły już K’ahk’ Tiliw Chan Chaak rozpoczął kolejną serię walk, które doprowadziły do pokonania w 710 roku Yaxha. Wak Chanil Ajaw zmarła w 741 roku, a trzy lata później Tikal pokonało Naranjo. Jego władca Yax Mayuy Chan Chaak został wzięty do niewoli i prawdopodobnie złożony w ofierze podczas obchodów zwycięstwa w Tikal. Chociaż doprowadziło to do kolejnego kryzysu politycznego, to jeden z późniejszych władców Itzamnaaj K’awiil był w stanie prowadzić skuteczne kampanie przeciwko Yaxha[5].
Schyłek miasta rozpoczął się około 810 roku w wyniku długotrwałej suszy oraz niepokojów politycznych. Ostatnia udokumentowana data pochodzi z 849 roku. Prawdopodobnie niedługo potem miasto zostało opuszczone[8].
Grabieże i ochrona
edytujStanowisko zostało po raz pierwszy zmapowane i sfotografowane w 1905 roku przez niemiecko-austriackiego badacza Teoberto Malera. W 1908 roku odkopał schody hieroglificzne z tzw. Struktury B-18, których części znajdują się w Muzeum Brytyjskim w Londynie. W 1910 roku dalsze badania przeprowadzili Sylvanus G. Morley i Oliver Ricketson[4].
Ponieważ obszar nie był chroniony w latach 20. XX wieku wiele zabytków i rzeźb zostało skradzionych. Sytuacja pogorszyła się w latach 60. kiedy wiele dużych rzeźb zostało roztrzaskanych przez szabrowników, aby wywieźć je z kraju[4].
W latach 1972–1973 Departament Zabytków Przedhiszpańskich IDAEH zabrał z Naranjo 19 steli w celu ich ochrony przed szabrownikami[4].
Przez kilka lat od 1997 do 2001 roku teren znajdował się pod kontrolą rabusiów. W latach 2002–2004 rozpoczęto projekt oceny skali grabieży, w wyniku którego odkryto około 270 tuneli i rowów[1]. Również w 2002 roku gwatemalskie Ministerstwo Kultury i Sportu zainicjowało projekt konserwatorski miasta, a w 2006 roku Naranjo zostało dodane do listy World Monuments Watch[4].
Władcy
edytuj
Chronologia władców Naranjo:[5][6]
| Imię | Data panowania |
|---|---|
| Tzik’in Bahlam | ? |
| Naatz Chan Ahk | ? |
| nieznany władca | 475 |
| K’inich Tajal Chaak | ok. 500 |
| Aj Wosal Chan K’inich | 546-615 |
| nieznany władca | 626 |
| K’uxaj | 631 |
| K’ahk’ Xiiw Chan Chaak | 644-680 |
| Wak Chanil Ajaw | 682 |
| K’ahk’ Tiliw Chan Chaak | 693-728 |
| Yax Mayuy Chan Chaak | ?-744 |
| K’ahk’ Yipiiy Chan Chaak | 746-? |
| K’ahk’ Ukalaw Chan Chaak | 755-780 |
| Bat K’awiil | ? |
| Itzamnaaj K’awiil | 784-810 |
| Waxaklajuun Ub’aah K’awiil | 814-? |
Przypisy
edytuj- ↑ a b Archaeological Research and Rescue Project at Naranjo: Emerging Documentation in Naranjo's, Palacio de la Realeza, Petén, Guatemala. famsi.org. [dostęp 2022-10-31]. (ang.).
- ↑ a b c Naranjo. wmf.org. [dostęp 2022-10-31]. (ang.).
- ↑ Astronomical aspects of Group E-type complexes and implications for understanding ancient Maya architecture and urban planning. ncbi.nlm.nih.gov. [dostęp 2022-10-31]. (ang.).
- ↑ a b c d e The Cultural Triangle: Yaxhá-Nakum-Naranjo National Park (Guatemala). lacgeo.com. [dostęp 2022-10-31]. (ang.).
- ↑ a b The PARI Journal, Volume VII, No.4, Spring 2007. mesoweb.com.
- ↑ Los Gobernantes de Naranjo [online], www.mesoweb.com [dostęp 2023-02-28] (hiszp.).
- ↑ James D. Nations: The Maya Tropical Forest: People, Parks, and Ancient Cities. University of Texas Press, 2010, s. 37. ISBN 978-0-292-77877-1.