Armia tatuśka

Armia tatuśka (ang. Dad's Army) – brytyjski serial typu sitcom emitowany po raz pierwszy od 31 lipca 1968 do 13 listopada 1977 na antenie BBC1. Był pierwszym z czterech seriali stworzonych przez spółkę autorską Jimmy Perry & David Croft, a także pierwszym serialem z tzw. trylogii wojennej Davida Crofta, do której zaliczane są także It Ain’t Half Hot Mum i ’Allo ’Allo!. Powstało 80 odcinków podzielonych na dziewięć serii, z czego do dziś zachowało się 77 epizodów.

Armia tatuśka

Dad's Army

Gatunek	sitcom
Kraj produkcji	Wielka Brytania
Oryginalny język	angielski
Twórcy	Jimmy Perry David Croft
Główne role	Arthur Lowe John Le Mesurier Clive Dunn John Laurie James Beck Arnold Ridley Ian Lavender Bill Pertwee
Muzyka tytułowa	Who Do You Think You Are Kidding Mr. Hitler? (śpiewa Bud Flanagan)
Liczba odcinków	80
Liczba serii	9
Nagrody	1971: BAFTA dla najlepszego programu rozrywkowego
Produkcja
Produkcja	BBC
Reżyseria	David Croft Harold Snoad Bob Spiers
Scenariusz	Jimmy Perry David Croft
Muzyka	Derek Taverner
Czas trwania odcinka	30 min
Pierwsza emisja
Kraj oryginalnej emisji	Wielka Brytania
Data premiery	31 lipca 1968
Stacja telewizyjna	BBC
Lata emisji	1968–1977
Chronologia
Powiązane	It Ain’t Half Hot Mum ’Allo ’Allo!
Strona internetowa

Posłuchaj tego artykułu
	Plik audio został utworzony na podstawie wersji z 18 lutego 2012 i nie obejmuje późniejszych edycji.
Artykuły audio

Pomnik kapitana Mainwaringa, jednego z głównych bohaterów w serialu, w Thetford, gdzie realizowano zdjęcia

W 2000 uplasował się na trzynastym miejscu w plebiscycie na najwybitniejszą brytyjską produkcję telewizyjną XX wieku, przeprowadzonym wśród członków Brytyjskiego Instytutu Filmowego. Określono go wówczas „wzorcem brytyjskiego sitcomu”. Był dziesięciokrotnie nominowany do Nagrody Telewizyjnej BAFTA, otrzymał ją w roku 1971 w kategorii „Najlepszy program rozrywkowy”. Podczas premierowych emisji serialu osiągał on oglądalność dochodzącą do 18 milionów widzów. Powtórki emitowane ponad 30 lat po premierze serialu gromadziły nawet 7 milionów widzów. Wśród przyczyn jego popularności wymieniano m.in. trafne ukazanie w serialu – pomimo jego komediowego charakteru – bardzo głębokich i autentycznych podziałów klasowych, z jakimi brytyjskie społeczeństwo zmagało się w czasie wojny i jeszcze przez wiele lat po jej zakończeniu.

Fabuła

Akcja serialu rozgrywa się w czasie II wojny światowej, w fikcyjnej miejscowości Walmington-on-Sea, niewielkim miasteczku na południowym wybrzeżu Anglii. Serial rozpoczyna się od autentycznego wydarzenia historycznego, jakim było powołanie w 1940 roku tzw. Local Defence Volunteers (LDV, w wolnym tłumaczeniu: Lokalna Ochotnicza Służba Obronna), później przemianowanej na Home Guard, formacji paramilitarnej złożonej z mężczyzn, którzy pomimo mobilizacji nie są w stanie służyć w regularnej armii – głównie z powodu wieku lub złego stanu zdrowia. Mieli oni możliwość dobrowolnego wstąpienia do LDV, gdzie byli szkoleni i utrzymywani w gotowości na wypadek inwazji niemieckiej na Wyspy Brytyjskie, w czasie której mieli zajmować się dywersją i sabotażem oraz wspierać armię w walce z najeźdźcą. Służbę w LDV można było łączyć z normalną pracą zawodową lub nauką w szkole, bowiem związane z tym obowiązki wypełniało się popołudniami i wieczorami oraz w dni wolne. Serial opowiada o losach jednostki LDV z Walmington-on-Sea, złożonej głównie z niemłodych już panów, którzy jeśli w ogóle służyli kiedykolwiek w wojsku, to podczas I wojny światowej lub nawet wcześniej.

Główni bohaterowie

W nawiasach podano odtwórców ról.

• Kapitan George Mainwaring (Arthur Lowe) – dowódca miejscowej jednostki LDV, w cywilu dyrektor tutejszego banku. Niezwykle pompatyczny i apodyktyczny snob, mający o sobie wielkie mniemanie, choć tak naprawdę maskujący tymi cechami kompleksy związane ze stosunkowo niskim pochodzeniem społecznym. Uwielbia akcentować swoją władzę, w praktyce często jego dowodzenie jest raczej nieporadne.
• Sierżant Arthur Wilson (John Le Mesurier) – bezpośredni podwładny Mainwaringa zarówno w jednostce LDV, w której jest zastępcą dowódcy, jak i w banku, gdzie pracuje jako główny kasjer. Pochodzi z wyższej klasy średniej, jest niezwykle uprzejmy i stonowany, nawet w czasie prowadzenia musztry. Często kwestionuje nazbyt pochopne rozkazy kapitana, choć zawsze czyni to bardzo łagodny i niekonfliktowy sposób. Mieszka pod jednym dachem z szeregowym Pike'iem, zaś jego nieformalny związek z matką szeregowca jest tajemnicą poliszynela.
• Kapral Jack Jones (Clive Dunn) – weteran wojen kolonialnych w Sudanie pod koniec XIX wieku, w chwili rozpoczęcia serialu ma ponad 70 lat, a mimo to wśród kolegów z oddziału wyróżnia go dyscyplina, żołnierska bystrość i zapał do walki. W cywilu jest miejscowym rzeźnikiem.
• Szeregowy Joe Walker (James Beck) – początkowo jedyny członek oddziału, który ze względu na swój wiek powinien zostać zmobilizowany i trafić na front, od czego jednak zdołał wyłgać się z powodu ciężkiej alergii. Poza służbą w LDV zajmuje się handlem na czarnym rynku wszelkimi towarami, jakich brakuje w sklepach wskutek wojennych trudności.
• Szeregowy Frank Pike (Ian Lavender) – najmłodszy członek oddziału, na początku serialu ma 17 lat i jest za młody, by służyć w normalnym wojsku, później udaje mu się uniknąć powołania ze względów medycznych. Pracuje jako pomocnik w banku, jest maminsynkiem pod ogromnym wpływem nadopiekuńczej matki, do mieszkającego z nimi sierżanta Wilsona zwraca się „wujku”, nie do końca rozumiejąc faktyczny charakter relacji sierżanta z jego matką. Nie grzeszy inteligencją.
• Szeregowy James Frazer (John Laurie) – nieco nieokrzesany Szkot, weteran bitwy jutlandzkiej, w czasie której był kucharzem na jednym z okrętów. Obecnie trudni się wyrobem trumien.
• Szeregowy Charles Godfrey (Arnold Ridley) – emerytowany sprzedawca w domu towarowym o dość powikłanej wojennej przeszłości. W czasie I wojny światowej należał początkowo do szeroko pogardzanego w społeczeństwie ruchu obdżektorów, ale później wykazał się bohaterstwem podczas bitwy nad Sommą, za co dostał prestiżowy medal. W oddziale LDV jest medykiem, cieszy się opinią bardzo dobrotliwego dziadka.
• Strażnik William Hodges (Bill Pertwee) – główny lokalny antagonista oddziału, a zwłaszcza jego dowódcy. Jest szefem innego miejscowego oddziału, zajmującego się pilnowaniem, aby nikt nie wyłamywał się z zaciemnień ogłaszanych na wypadek nalotów.

Odcinki

Seria 1

№	Nr	Tytuł	Reżyseria	Scenariusz	Premiera
1	1	The Man and the Hour	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	31 lipca 1968
W całej Wielkiej Brytanii zostaje ogłoszona decyzja o utworzeniu ochotniczej służby paramilitarnej LDV. Pan Mainwaring, dyrektor banku w miasteczku Walmington-on-Sea, postanawia założyć lokalny oddział LDV. Nadaje sam sobie stopień kapitana i mianuje się dowódcą oddziału, zaś na swego zastępcę nominuje głównego kasjera banku, pana Wilsona, tytułowanego odtąd sierżantem. Wkrótce do oddziału zapisują się liczni ochotnicy, w dużej części bardzo leciwi.
2	2	Museum Piece	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	7 sierpnia 1968
Oddział zmaga się z brakiem jakiejkolwiek broni, podczas ćwiczeń zamiast karabinów trzeba używać drewnianych kijów. Aby temu zaradzić, zdesperowany Mainwaring postanawia wykraść zabytkową broń z lokalnego muzeum historycznego. Musi jednak przechytrzyć opiekującego się zbiorami, bardzo sędziwego muzealnika, którym jest ojciec kaprala Jonesa.
3	3	Command Decision	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	14 sierpnia 1968
Do oddziału zgłasza się dystyngowany pułkownik, który jest gotów własnym sumptem wyposażyć go w broń, ale za cenę przejęcia dowództwa. Mainwaring zgadza się dla dobra wspólnego. Wkrótce jednak obiecana przez oficera dostawa okazuje się zawierać stare muszkiety, a sam pułkownik stara się zrobić z oddziału jednostkę konną.
4	4	The Enemy Within the Gates	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	28 sierpnia 1968
Członkowie oddziału wyruszają na poszukiwania niemieckich dywersantów, skuszeni nagrodą finansową za każdego schwytanego nieprzyjaciela. Żołnierze biorą jednak za Niemca każdą osobę mówiącą z cudzoziemskim akcentem. W efekcie pojmany zostaje także polski oficer służący w brytyjskim sztabie.
5	5	The Showing Up of Corporal Jones	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	4 września 1968
Major, sprawujący pieczę nad oddziałem z ramienia dowództwa, dochodzi do wniosku, że kapral Jones jest już za stary nawet na służbę w Home Guard. Leciwy Jones nie zgadza się z tą decyzją, wobec czego sprawę ma rozstrzygnąć test sprawnościowy. Cały oddział stara się dyskretnie pomóc koledze przejść przez tę próbę.
6	6	Shooting Pains	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	11 września 1968
Oddział zostaje wstępnie wybrany na asystę honorową premiera Wielkiej Brytanii, który ma odwiedzić okolicę. Szybko jednak wychodzi na jaw, że ludzie kapitana Mainwaringa fatalnie strzelają. Ostatecznie muszę rywalizować o zaszczyt spotkania z szefem rządu w zawodach strzeleckich z inną jednostką Home Guard.

Seria 2

№	Nr	Tytuł	Reżyseria	Scenariusz	Premiera
7	1	Operation Kilt	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	1 marca 1969
Oddział bierze udział w ćwiczeniach symulujących ewentualną inwazję wojsk niemieckich, rywalizując m.in. z jednostką szkockich górali.
8	2	The Battle of Godfrey's Cottage	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	8 marca 1969
W ramach kolejnych ćwiczeń, oddział trenuje szybkie przegrupowanie na wypadek ataku nieprzyjaciela. Umocnionym punktem, w którym ma się odbyć koncentracja sił, jest położona nieco na uboczu chata, zamieszkana przez szeregowca Ridleya i jego bliskich. W wyniku nieporozumienia dwie części oddziału toczą ze sobą bratobójczy bój o ten strategiczny przyczółek.
9	3	The Loneliness of the Long Distance Walker	David Croft	Jimmy Perry, David Croft	15 marca 1969
Szeregowy Walker otrzymuje powołanie do regularnej armii. Członkowie oddziału martwią się, jak poradzą sobie bez dostarczanych przez niego czarnorynkowych produktów. W akcję ratowania Walkera angażuje się osobiście kapitan Mainwaring. Odcinek nie zachował się w archiwum BBC (patrz sekcja „Utracone odcinki”), dostępny tylko jako tekst scenariusza.
10	4	Sgt. Wilson’s Little Secret	Harold Snoad	Jimmy Perry, David Croft	22 marca 1969
Mama szeregowego Pike’a mówi swemu synowi, że w ich domu pojawi się wkrótce mały przybysz. Gdy dowiaduje się o tym sierżant Wilson, którego nieformalny związek z panią Pike jest tajemnicą poliszynela, sądzi, że jego partnerka zaszła w ciążę. Aby uniknąć jeszcze większego skandalu, zaczyna planować ślub. Ostatecznie okazuje się jednak, że przybyszem jest dziecko ewakuowane ze strefy nalotów i wzięte przez panią Pike na przechowanie.
11	5	A Stripe for Frazer	Harold Snoad	Jimmy Perry, David Croft	29 marca 1969
Odcinek zachowany tylko w wersji audio. Mainwaring otrzymuje możliwość, aby awansować jednego ze swych ludzi na kaprala. Wstępnie myśli o szeregowym Frazerze. W czasie okresu próbnego okazuje się jednak, że z odrobiną władzy ten stary szkocki żołnierz staje się nieznośny dla kolegów.
12	6	Under Fire	Harold Snoad	Jimmy Perry, David Croft	5 kwietnia 1969
Odcinek zachowany tylko jako tekst scenariusza. Szeregowy Frazer chwyta osobę podejrzaną o szpiegostwo, która okazuje się jednak być naturalizowanym Brytyjczykiem, lojalnym poddanym Jego Wysokości. Na domiar złego, to krewny strażnika Hodgesa, który nie przepuści żadnej okazji, by dowieść niekompetencji Home Guard.

Produkcja

Geneza

Pomysłodawcą serialu był Jimmy Perry, wówczas aktor i jednocześnie dyrektor teatru w Watford, współpracujący także z telewizją. Jego agentką była wówczas Ann Croft, żona Davida Crofta, wówczas już jednego z najbardziej renomowanych producentów i reżyserów seriali komediowych BBC, niemającego jednak poważniejszych doświadczeń w pisaniu ich. Perry napisał wstępne wersje scenariuszy kilku pierwszych odcinków i poprosił swoją agentkę o przekazanie ich mężowi do oceny. Croft zajął się castingiem do serialu (m.in. zablokował pomysł, aby Perry występował w nim jako aktor), zgodził się także produkować go i reżyserować oraz – po raz pierwszy w swej karierze – być również współscenarzystą. Za trzeciego głównego twórcę koncepcji Armii bywa uważany Michael Mills, ówczesny dyrektor ds. komedii w BBC, który wniósł do projektu Crofta i Perry’ego wiele istotnych poprawek.

Zdjęcia

Zdjęcia plenerowe do serialu były realizowane we wschodniej Anglii, przede wszystkim w Thetford, które „grało” serialowe miasteczko, i okolicach. Od roku 2010 upamiętnia to pomnik kapitana Mainwaringa, jaki znajduje się w mieście. Oprócz tego w Thetford urządzono muzeum serialu, prowadzone przez liczące ponad 1700 członków, istniejące od 1993 roku, oficjalne stowarzyszenie jego miłośników. W mieście i okolicach wytyczono również specjalny szlak turystyczny, prowadzący przez miejsca znane z ekranu.

Zdjęcia studyjne realizowano w BBC Television Centre w Londynie. Pierwsze dwie serie powstały na taśmie czarno-białej. Począwszy od serii trzeciej Armia... była pokazywana w kolorze.

Muzyka

Muzykę tytułową serialu stanowi piosenka Who Do You Think You Are Kidding Mr. Hitler? (w wolnym tłumaczeniu: Kogo pan próbuje oszukać, panie Hitler?), której w czołówce towarzyszyła żartobliwa animacja oparta na mapie działań wojennych z 1940 roku (inwazja na Francję, ewakuacja wojsk brytyjskich przez Dunkierkę itd.). Muzykę napisał Derek Taverner, słowa Jimmy Perry, a śpiewał Bud Flanagan, dla którego było to jedno z ostatnich nagrań przed śmiercią.

Utracone odcinki

Armia tatuśka jest jednym z najbardziej znanych brytyjskich seriali dotkniętych problemem tzw. utraconych odcinków (lost episodes). Do połowy lat 70. programy i seriale telewizyjne były uważane w Wielkiej Brytanii za produkt na tyle „jednorazowy”, iż ze względów ekonomicznych oraz z braku miejsca w magazynach (a nośniki zajmowały wówczas znacznie więcej miejsca na półkach niż dziś), większość odcinków była kasowana jakiś czas po emisji. Nie dbano o zachowanie chociaż jednej kopii. W efekcie odtworzenie w całości wielu brytyjskich seriali z lat 50., 60. czy wczesnych 70. jest dziś bardzo trudne, a często wręcz niemożliwe. Od 2001 roku Archiwum BBC prowadzi specjalną akcję, w ramach której poszukuje ocalałych kopii utraconych odcinków w archiwach innych nadawców oraz w kolekcjach prywatnych.

W przypadku Armii tatuśka za utraconą uważana była początkowo cała druga seria, powstała w 1968 roku i licząca sześć odcinków. Trzy z nich udało się odnaleźć w wyniku wspomnianej akcji. Szanse na znalezienie pozostałych, zwłaszcza w jakości nadającej się do emisji, uważa się już dziś za bardzo znikome, bo sprawdzono wszystkie miejsca, gdzie mogły zostać zachowane. Dotyczy to odcinków trzeciego, piątego i szóstego drugiej serii.

Powiązania

Na kanwie serialu telewizyjnego Armia tatuśka powstały liczne produkcje dla innych rodzajów mediów. W roku 1971 nakręcono film kinowy, zaś w latach 1975–1976 większość obsady zagrała w opartej na serialu sztuce teatralnej. W 2004 roku została ona ponownie wystawiona, oczywiście już w nowej obsadzie. Na podstawie Armii... powstały także dwa seriale radiowe dla BBC Radio 4. Pierwszy z nich został zrealizowany na podstawie scenariuszy telewizyjnych, zaadaptowanych na potrzeby słuchowiska. Drugi pojawił się na antenie w kilka lat po zakończeniu produkcji telewizyjnej i stanowił jej sequel, opowiadając o powojennych losach bohaterów.

Linki zewnętrzne

• Armia tatuśka w bazie IMDb (ang.)
• Armia tatuśka w bazie Filmweb
• Armia tatuśka w bazie TV.com (ang.)
• Armia tatuśka w bazie British Comedy Guide
• Nieoficjalna strona serialu. perryandcroft.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-15)].
• Armia tatuśka na oficjalnej stronie Davida Crofta