Wikipedia

Trzemeszno

miasto w województwie wielkopolskim
To jest stara wersja tej strony, edytowana przez Metoody (dyskusja | edycje) o 08:21, 30 kwi 2022. Może się ona znacząco różnić od aktualnej wersji.
Następująca wersja przejrzana tej strony, którą oznaczono 30 kwi 2022, była oparta na tej wersji.
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne miejscowości o tej nazwie.

Trzemeszno (niem. Tremessen) – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie gnieźnieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno.

Trzemeszno
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Plac św. Wojciecha
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

gnieźnieński

Gmina

Trzemeszno

Prawa miejskie

XIV wiek

Burmistrz

Krzysztof Dereziński

Powierzchnia

5,46 km²

Populacja (30.06.2016)
• liczba ludności
• gęstość


7788[1]
1426,4 os./km²

Strefa numeracyjna

+48 61

Kod pocztowy

62-240

Tablice rejestracyjne

PGN

Położenie na mapie gminy Trzemeszno
Mapa konturowa gminy Trzemeszno, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Trzemeszno”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Trzemeszno”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Trzemeszno”
Położenie na mapie powiatu gnieźnieńskiego
Mapa konturowa powiatu gnieźnieńskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Trzemeszno”
Ziemia52°33′40″N 17°49′20″E/52,561111 17,822222
TERC (TERYT)

3003094

SIMC

0929701

Urząd miejski
ul. Dąbrowskiego 2
62-240 Trzemeszno
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Prywatne miasto duchowne, własność opata kanoników regularnych w Trzemesznie pod koniec XVI wieku leżało w powiecie gnieźnieńskim województwa kaliskiego[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego. Położone jest nad jeziorami Klasztornym i Popielewskim na Pojezierzu Gnieźnieńskim.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 7840 mieszkańców[3].

Nazwa

Przypuszcza się, że nazwa klasztoru i miasta poszła od staropolskiej nazwy czeremchy, zwanej tu "trzemcha" (Trzemszno → Trzemeszno), która w znacznej ilości porastała brzegi pobliskiego Jeziora Popielewskiego[4].

Historia

Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie opactwa w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w latach 50. XX wieku. Sugerowały one powstanie w X wieku pierwszego opactwa, przypuszczalnie benedyktynów, zniszczonego w trakcie najazdu czeskiego w 1038 r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat 1987-1995 stanowczo odrzucają istnienie takiego opactwa.

 
Kościół w Trzemesznie na ryc. z ok. 1843

Klasztor kanoników regularnych św. Augustyna w Trzemesznie nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Tzw. falsyfikat trzemeszeński, czyli dokument księcia Mieszka III Starego dla zakonników trzemeszeńskich z datą 28 kwietnia 1145 r., jest falsyfikatem z pierwszej połowy XIII w. Na bazie spuścizny klasztornej oraz badań archeologicznych można stwierdzić, że fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII wieku. Istnieje teoria, że mogło to nastąpić w latach 1134-1138[5]. Była to fundacja Bolesława Krzywoustego, zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona Salomea z Bergu oraz książęta juniorzy: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko III Stary, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy.

Pierwsi zakonnicy do Trzemeszna przybyli prawdopodobnie z terenów południowych Rzeszy. Teza o pochodzeniu pierwszych zakonników z Italii (Werona) jest wymysłem historiografii nowożytnej. Związki afiliacyjne klasztoru trzemeszeńskiego z kongregacją kanoników regularnych z Arrovaise we Flandrii znajdują potwierdzenie źródłowe dopiero od 1320 r., choć nie można wykluczyć, że miały one miejsce od czasów fundacji. Klasztor trzemeszeński nie należał również od początku swojego istnienia do kongregacji laterańskiej kanoników regularnych, gdyż ta sformalizowała się na ziemiach polskich dopiero w pierwszej połowie XVI wieku.

 
Napoleon Orda, Klasztor Kanoników Regularnych w Trzemesznie, 1880[6]

Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez Pałuki, Kujawy, okolicę Łęczycy i Sieradza, aż po Sandomierszczyznę. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach[7]. W czasie wojny trzynastoletniej Trzemeszno wystawiło w 1458 roku 10 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi Zamku w Malborku[8].

Badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. Osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382; do 1768 miasto leżało w województwie kaliskim, następnie w nowo powstałym woj. gnieźnieńskim.

W 1776 z inicjatywy opata Michała Kosmowskiego w mieście założono gimnazjum. Zostało rozwiązane w 1863 roku po gremialnym uczestnictwie uczniów w powstaniu styczniowym (ponownie otwarte trzy lata później). Obecnie nosi nazwę Zespołu Szkół Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego im. Michała Kosmowskiego[9].

 
Ulica św. Jana
 
Ulica Adama Mickiewicza

We wrześniu 1939 obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz[10]. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią Wehrmachtu i likwidując niemieckich spadochroniarzy[10]. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w Kruchowie, Jastrzębowie i Niewolnie. Ogółem poległo 50 obrońców Trzemeszna[11].

Demografia

  • Piramida wieku mieszkańców Trzemeszna w 2014 roku[1].


 

Edukacja

Osobny artykuł: Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie.

Szkołę miejską wspominają ustawy klasztorne już w XIV wieku. Nową szkołę oraz szpital założył opat Kosmowski, który wzniósł budynek przeznaczony na szkołę, mieszkania dla 12 alumnów i nauczycieli, a także aptekę, ogród oraz oficyny. Na utrzymanie ich przekazał dochody z dóbr Bieślin, Kamionek, Kozłówek, Ostrówek, Płaczkowo, święte i Targownica. W późniejszym czasie uzyskał pozwolenie papieskie, aby z dochodów opackich wypłacano rocznie 1000 złp. na utrzymanie 2 zakonników kształcących się w Krakowie, a 500 złp. na naprawę budynków szkolnych. W skutek tej fundacji utrzymywano bezpłatnie w zakładzie 12 alumnów pochodzenia szlacheckiego; czas pobytu ograniczono na 6 lat. Wolne utrzymanie i naukę w zakładzie miało także 8 ubogich uczniów, którzy mieszkali z alumnami. Do szkoły mogły uczęszczać bezpłatnie także inne dzieci. Nauczycielami byli przeważnie zakonnicy. Fundacją uzyskała potwierdzenia papieskie w 1774 i 75 r. , sejmowe uchwałą 13 kwietnia 1775, arcybiskupie w 1776, a po rozbiorze Rzpltej królewskie pruskie po 1794[12].

Uroczyste otwarcie szkoły i alumnatu odbyło się na dniu 4 maja 1776 r. ; pierwszymi nauczycielami byli kś. Kajetan Grochowski, Antoni Poniatowski i Józef Baczyński. Szkoła miewała do 300 uczniów. Uczył się w niej m.in. Jędrzej Śniadecki. Po śmierci Kosmowskiego rząd pruski powierzył zarząd szkoły magistratowi miejskiemu, a zaraz potem, w r. 1805 mianował na rektora zakładu niemieckiego nauczyciela, dra Haege, za którego szkoła upadła. W r. 1808 jego następca, rektor Meissner, zastawszy w szkole tylko 10 uczniów, starał się ją na nowo podnieść. W 1815 rząd zajął się reorganizacyą szkoły. W 1831 przekształcono ją na progimnazjum, w 1839 na gimnazjum, które zostało zamknięte w 1863. Alumnat urządzony był na 30 uczniów, poświęcających m stanowi duchownemu. Od 1839 roku wydawano drukiem programy szkolne[12].

Zabytki[13]

Zabytki
 
Bazylika Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła
 
Wnętrze bazyliki
 
Detale bramy wjazdowej alumnatu Kosmowskiego, u szczytu widoczne herby Polski i Litwy, herb szlachecki Ciołek króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i polska korona królewska
 
Wieża ciśnień
 
Dawny szpital św. Łazarza
 
Dawny browar klasztorny
  • Kościół klasztorny kanoników regularnych w Trzemesznie i zespół klasztorny – nieaktualne obecnie co do oceny wyników badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1945-1950 ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli[10]. Według ostatnich badań archeologicznych z lat 1987-1995 odrzucono wcześniejszą tezę o istnieniu pierwszej X-wiecznej świątyni benedyktyńskiej[10]. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w XII wieku za Bolesława Krzywoustego i była to opisana dalej trójnawowa bazylika wzniesiona dla Kanoników Regularnych Laterańskich z Flandrii[10]. Budowlą tą był kościół romański sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z transeptem, z prosto zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą zachodnią[10]. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi kapitelami, dolna część murów wieży południowej i empory[10]. Kościół ten został przebudowany w stylu gotyckim w XV w. Obecna późnobarokowa świątynia pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat 1762-1781 (konsekracja w 1791 r.), której projekt jest przypisywany Efraimowi Szregerowi[10].
  • Budynki późnobarokowe, fundacji opata Michała Kosmowskiego:
    • budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, obecnie liceum, zbudowany w latach 1773-1775[10];
    • późnobarokowy szpital, zbudowany 1787-1791, mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej[10];
    • browar klasztorny, w końcu XIX w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę[14].
  • Wieża ciśnień, wybudowana w latach 1906-1908
  • Dawny kościół szpitalny pw. Ducha Świętego, istniejący już w średniowieczu, pierwotnie drewniany, wzmiankowany jako kaplica w 1640, obecny z 1840 r., gruntownie przebudowany w czasie II wojny światowej
  • Zabudowa miejska - najstarsze budynki konstrukcji szkieletowej przy pl. Powstańców Wielkopolskich i ul. Wiosny Ludów z 4. ćwierci XVIII w., ponadto domy późnoklasycystyczne z pocz. XIX w. oraz kamienice eklektyczne i secesyjne.

Cmentarz parafialny w Trzemesznie

 
Brama cmentarza w Trzemesznie

Cmentarz znajduje się przy ul. ks. Marcelego Kowalskiego i Wiosny Ludów[15]. Dawniej na terenie cmentarza znajdował się ogród klasztorny i do dnia dzisiejszego nie zachował się żaden dokument, informujący o likwidacji ogrodu i założeniu w tym miejscu cmentarza[16]. Jest on obecnie jedynym czynnym cmentarzem, przeznaczonym do grzebania wszystkich mieszkańców Trzemeszna i okolicy[16]. Na trzemeszeńskiej nekropolii znajduje się wiele pomników, upamiętniających osoby związane z historią miasta, m.in.:

  • Pomnik Klemensa Tomczeka – wybitnego geologa i podróżnika, współorganizatora pierwszej polskiej wyprawy do Afryki[16]
  • Grób żołnierza Kościuszki[16]
  • Grób Grzegorza Klejpady, żołnierza Kościuszki, zmarłego 24 maja 1867 roku[16]
  • Kamień „Ojcu Syn z Syberyi” – pomnik postawił swemu ojcu, po powrocie z 20-letniego zesłania na Syberii, uczestnik powstania styczniowego Franciszek Wlekliński[16]
  • Pomnik Poległym 1848 r. – grobowiec z okresu Wiosny Ludów w którym spoczywa 11 powstańców[16]
  • Obelisk „Poległym męczennikom więzień, łagrów i zesłania” – obelisk jest wyrazem pamięci ofiar represji stalinowskich wobec oficerów, żołnierzy i obywateli polskich, którzy zginęli lub cierpieli w okresie II wojny światowej na terenie byłego Związku Radzieckiego[16]
  • Płyta poświęcona mjr. Mieczysławowi Paluchowi (1888-1942) – pamiątkowa płyta granitowa, poświęcona jednemu z głównych organizatorów przygotowań, a potem dowódcy powstania wielkopolskiego[16]
  • Pomnik – Mogiła zbiorowa poległych w latach 1939-1944: w mogile spoczywa 60 osób, które zginęły, stawiając opór najeźdźcom hitlerowskim; tablicę odsłonięto 15 lipca 1960 roku w 15. rocznicę wyzwolenia Polski spod okupacji hitlerowskiej[16]
 
Obelisk poświęcony ofiarom cywilnym II wojny światowej
  • Pomnik ku czci poległych w Powstaniu Wielkopolskim – pomnik był miejscem pochówku 16 powstańców; w okresie okupacji pomnik został zburzony, pozostała jedynie tablica z nazwiskami poległych i zmarłych powstańców oraz znajdujący się na jego szczycie krzyż[16]
  • Mauzoleum Powstańców Wielkopolskich, odsłonięte 28 grudnia 2008 roku, w trakcie uroczystości 90. rocznicy Powstania Wielkopolskiego. Po raz pierwszy monument postawiono w 1926 roku z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Marcelego Kowalskiego, który pragnął uczcić pamięć powstańców wielkopolskich. Uroczystości poświęcenia dokonał jako pierwszy arcybiskup August Hlond. Trumny ze zwłokami powstańców, pochowane poprzednio w innym miejscu, zostały uroczyście przeniesione do Mauzoleum. Trzy lata później uroczystego poświęcenia Mauzoleum dokonał biskup Antoni Laubitz. Pomnik w 1939 roku rozebrali okupanci hitlerowscy. Po zniszczeniu Mauzoleum w jego miejsce postawiono symboliczny krzyż, który znajdował się tam aż do odbudowy Mauzoleum w roku 2008[16]
  • Płyta za naszą i waszą wolność - pomnik, który upamiętnia 17 żołnierzy radzieckich poległych na terenie Trzemeszna. Znajduje się na placu Michała Kościeszy Kosmowskiego w Trzemesznie, gdzie 2 maja 1945 roku w zbiorowej mogile były złożone zwłoki żołnierzy, które następnie ekshumowano i przewieziono do Mogilna[16]

Komunikacja

Przez miasto przebiega droga krajowa nr 15: (Wrocław)-Trzebnica-Krotoszyn-Września-Gniezno-Trzemeszno-Toruń-Ostróda-(Olsztyn)[10].

Wielkim wydarzeniem dla mieszkańców Trzemeszna było włączenie w 1872 r. do sieci kolejowej[10].

W Trzemesznie znajduje się stacja kolejowa na linii Poznań-Gniezno-Inowrocław-Gdańsk/Olsztyn[10].

Działa również komunikacja autobusowa do okolicznych miejscowości, obsługiwana przez GPKS Gniezno, a także zamiejscową bazę PPKS Inowrocław w Mogilnie[10].

Urodzeni w Trzemesznie

W mieście urodzili się:

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Trzemeszno w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  2. ↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.
  3. ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 102. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].
  4. ↑ Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, ISBN 83-205-4053-4, s. 56
  5. ↑ P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 92.
  6. ↑ Napoleon Orda, Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich, W Warszawie: lit. M. Fajansa, 1880.
  7. ↑ P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 145-190.
  8. ↑ Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.
  9. ↑ 404 [online], www.zsgimlotrzemeszno.webd.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Trzemeszno, powiat gnieźnieński, województwo Wielkopolskie, gmina Trzemeszno [online], infopolska.com.pl [dostęp 2022-03-29].
  11. ↑ Jerzy Ślaski, "Polska Walcząca", Instytut Wydawniczy "PAX", ISBN 83-211-1428-8, s. 94-95
  12. ↑ a b Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, hasło „Trzemeszno”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892. s. 567-572. [dostęp 2022-04-30].
  13. ↑ Lista opracowana na podstawie: Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, s. 92-113
  14. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. XI, Dawne województwo bydgoskie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, s. 112-113.
  15. ↑ Redaktor dyżurny, Cmentarz Parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Trzemeszno [online], www.cmentarze24.pl [dostęp 2022-03-29] (pol.).
  16. ↑ a b c d e f g h i j k l m Dawne tereny klasztorne w Trzemesznie [online], www.parki.org.pl [dostęp 2022-03-29].
  17. ↑ Sikorski 1903 ↓.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Trzemeszno&oldid=67057204”