Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (De morte prologus, Dialogus inter Mortem et Magistrum Polikarpum) – średniowieczny wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, powstały najprawdopodobniej na początku XV wieku. Znany współcześnie z dwóch przekazów. Pierwszy, rękopiśmienny (tzw. przekaz płocki) zapisany został w należącym do Mikołaja z Mirzyńca kodeksie powstałym w latach 1463-1465[1]. Rękopis ten zaginął podczas II wojny światowej. Przekaz płocki zawierał większą część utworu, pozbawiony był jednak zakończenia. W 1925 roku Jan Łoś zrekonstruował je na podstawie staroruskiego przekładu z XVI wieku[1]. Drugi przekaz to kompletna wersja drukowana dzieła, wydana nakładem Macieja Szarffenberga w Krakowie w 1542 roku, odkryta przez prof. Wiesława Wydrę w 2017 roku.
Historia
Utwór nieznanego autora powstał w oparciu o łacińskie dzieło Dialogus magistri Policarpi cum Morte, pochodzące z XIV wieku[2].
Niepełny tekst dzieła był znany z rękopisu z około 1463 roku ze zbiorów Biblioteki Seminaryjnej w Płocku, który zaginął podczas II wojny światowej[2].
1 lipca 2018 roku Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu poinformował, że prof. Wiesław Wydra odnalazł w Bibliotece Uniwersyteckiej w Erlangen[3] nieznane drukowane wydanie utworu pochodzące z 1542 roku, które w odróżnieniu od znanej dotąd wersji zachowało się w całości. Pełna treść utworu zawiera 916 wersów[4]. Jest to druk Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania, książki wyborne ku polepszeniu żywota ludzkiego użyteczne, w których ukazuje srogości i gorzkość jej. Teraz nowo nieco przydano wydany przez Macieja Scharffenberga w 1542 roku[2]. Oprócz tekstu Rozmowy… edycja zawiera dialog Śmierci z Kmotrem[2]. Według Wiesława Wydry autorem tejże wersji drukowanej może być Mikołaj Rej[2].
7 listopada 2018 roku ukazała się książka „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania…”. Nieznany drukowany przekaz „Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią” z 1542 r., która jest przygotowaną przez prof. Wydrę edycją krytyczną odnalezionego druku[5]. Publikacja składa się z trzech części – krytycznego wstępu, transkrypcji odnalezionego druku (na stronach nieparzystych transkrypcja, na stronach parzystych aparat krytyczny) oraz zestawienia przekazu drukowanego z rękopiśmiennym przekazem płockim[1]. Po wewnętrznej stronie tylnej okładziny książki umieszczone zostało – w formie osobnej, 40-stronicowej broszury – faksymile Scharffenbergowego druku w skali 1:1 (105 × 155 mm[3]).
Dzięki przekazowi drukowanemu czytelnik poznaje więcej postaci biorących udział w „tańcu Śmierci” (jak podaje prof. Wydra – są to m.in. „szewc, krawiec, ślosarz, »baby, co czarują«”)[1]. Dodany dialog Śmierci z Kmotrem jest opowieścią Śmierci o tym, jak pewnego razu wóz, którym jechała, utknął w błocie. Przechodzący obok Kmotr pomógł jej się z niego wydostać i zaprosił ją na chrzciny swego dziecka. Podczas zabawy Śmierć rozpoczęła taniec z kosą, pozbawiając życia wielu współbiesiadników. Po biesiadzie Kmotr poprosił ją o to, by pozwoliła mu żyć na świecie wiecznie i nigdy po niego nie przyszła. Śmierć, wyjaśniwszy, że tego uczynić nie może, obiecała mu, że przyjdzie po niego dopiero w późnej starości. Dialog kończy humorystyczna sytuacja, w której Kmotr (już jako starzec) przebiera się za cielę, każe się przywiązać do kołka i ukrywa przed Śmiercią wśród zwierząt hodowlanych. Śmierć nie daje się oszukać i rozpoznaje swego rozmówcę[1].
Znaczenie
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest uznawana za najcenniejszy zabytek średniowiecznej poezji świeckiej w języku polskim. Wpływ na to ma:
- obszerność dzieła (498 wersów w wersji rękopiśmiennej, 916 wersów w wersji drukowanej),
- motyw danse macabre ukazany w utworze,
- moralistyczno-dydaktyczny cel dzieła: przygotowanie człowieka do śmierci,
- forma dialogu,
- sceny obyczajowe z życia przedstawicieli różnych stanów.
Wzory
Nieznany polski autor, pisząc Rozmowę..., wzorował się na XII-wiecznym wierszu Dialogus mortis cum homine i innych łacińskich redakcjach utworu krążących w odpisach. Mimo tego polska wersja jest dość oryginalna.
Uczestnicy dialogu
- Polikarp – osoba uczona, której mądrość jest często podkreślana w tekście.
- Śmierć – chudy, blady, łysy, pożółkły, bez nosa i warg, odsłaniający żebra, nagi, przepasany chustą gnijący trup kobiety. W ręku trzyma kosę. Jej wygląd przypomina o tym, jak znikome i krótkie jest życie, a także ukazuje bardzo realistyczny wygląd ludzkiego ciała po śmierci.
- Kmotr – (tylko w przekazie drukowanym[1]) młody człowiek, który spotyka uwięzioną w błocie Śmierć, pomaga jej i zaprasza na chrzciny.
Portret Śmierci średniowiecznej
- została poczęta wraz z zerwaniem przez Ewę owocu z drzewa poznania dobra i zła, a narodziła się w momencie skosztowania wcześniej wspomnianego owocu przez pierwszego mężczyznę – Adama,
- wykonuje zadanie otrzymane od Boga i niczym nie można jej przekupić,
- ma niewyobrażalną władzę, pod którą uginają się najwięksi,
- wie, że dosięgnie ostatecznie każdego człowieka,
- podczas Sądu Ostatecznego będzie prowadziła grzeszników do piekła, po czym zniknie,
- jest tylko siłą roboczą, bo decyzje o śmierci podejmuje Bóg,
- jest postacią odrażającą, a mimo to niektórzy chcą, a wręcz pragną się z nią spotkać,
- jedyną osobą, która oparła się jej kosie, był Chrystus, posiadający boską moc.
Humor w utworze
Cechą, która wyróżnia tekst polski spośród innych, jest humor. Utwór satyrycznie ukazuje: mnichów i plebanów, karczmarzy oszukujących ludzi przy nalewaniu piwa, tłuste kobiety, nieuczciwych lekarzy, przekupnych i niesprawiedliwych sędziów. W części utworu zawierającej rozmowę Śmierci z Kmotrem, poznaną dzięki odkryciu drukowanego przekazu, komiczny charakter ma m.in. scena, w której Kmotr – próbując uciec przed Śmiercią – goli się na łyso, każe się przywiązać do kołka i udaje zwierzę.
Przypisy
- ↑ a b c d e f Wiesław Wydra (wyd.), „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania... Nieznany drukowany przekaz Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią z 1542 r., Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 2018, ISBN 978-83-65666-44-4.
- ↑ a b c d e Prof. Wydra o swoim odkryciu: to najprawdziwszy biały kruk. [w:] niezależna.pl [on-line]. 2018-07-03. [dostęp 2018-07-05].
- ↑ a b w, Niezwykłe odkrycie - Wydawnictwo PSP [online], psp.amu.edu.pl [dostęp 2018-11-08] (pol.).
- ↑ Maciej Grzenkowicz Odnaleziono pełną wersję "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią". Jest o połowę dłuższa, niż sądzono
- ↑ Ukazało się książkowe wydanie odnalezionej "Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią", „Onet Kultura”, 7 listopada 2018 [dostęp 2018-11-08] (pol.).
Bibliografia
- Polska poezja świecka XV wieku, oprac. M. Włodarski, Wrocław - Warszawa - Kraków 1997, BN I, 60.
- „Śmierci z Mistrzem dwojakie gadania…”. Nieznany drukowany przekaz „Rozmowy mistrza Polikarpa ze Śmiercią” z 1542 r., wydał Wiesław Wydra, Poznań 2018.