Trzemeszno: Różnice pomiędzy wersjami

|zarządzający = KrzysztofKacper Lipiński Dereziński

|rok = 3031.06 12.20162022

|liczba ludności = 77887355<ref name="populacja2016populacja2023">{{Polska w liczbach|id=Trzemeszno|nazwa=Trzemeszno w liczbach|data dostępu=12 stycznia 2016}}</ref>

|gęstość zaludnienia = 14261347,41

'''Trzemeszno''' ({{niem. ''|Tremessen''}}) – [[miasto]] w [[Województwo wielkopolskie|woj. wielkopolskim]], w [[Powiat gnieźnieński|powiecie gnieźnieńskim]], siedziba [[Trzemeszno (gmina)|gminy miejsko-wiejskiej Trzemeszno]].

Prywatne miasto duchowne, własność [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|opata kanoników regularnych w Trzemesznie]] pod koniec XVI wieku leżało w powiecie gnieźnieńskim [[Województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwa kaliskiego]]<ref>Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.</ref>. [[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miasto administracyjnie należało do [[Województwo bydgoskie (1975–1998)|woj. bydgoskiego]]. Położone jest nad jeziorami Klasztornym i [[Jezioro Popielewskie|Popielewskim]] na [[Pojezierze Gnieźnieńskie|Pojezierzu Gnieźnieńskim]].

Miejscowość ma metrykę [[Średniowiecze|średniowieczną]] i istnieje co najmniej od XII wieku. Nazwa wymieniona w 1145 jako Sciremusine r.w 1146, , Cremocen i Cremesen 1147, Tummtra, Schirmesti rSchirmest 1210, Trememo 1211, Chermmna i Chirmena r,w 1214, Cheremocen 1221, Chremessno 1224, Trzemeszyn 1233, Chremesen 1235, Cheremema 1251, Strzemesna 1378, Strzemesz 1399<ref name=SgKP/>. Przypuszcza się, że nazwa klasztoru i miasta poszła od [[Język staropolski|staropolskiej]] nazwy [[Czeremcha zwyczajna|czeremchy]], zwanej tu "trzemcha"„trzemcha” (''Trzemszno'' → ''Trzemeszno''), która w znacznej ilości porastała brzegi pobliskiego Jeziora Popielewskiego<ref>Maria Ziółkowska: ''Gawędy o drzewach'', Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1988, {{ISBN|83-205-4053-4}}, s. 56</ref>.

== Herb ==

Herb miasta wyobraża [[Święty Wojciech Sławnikowic|św. Wojciecha]] w ornacie, trzymającego w prawym ręku krzyż, a w lewym 2 włócznie i maczugę. Herb miasta nawiązuje do wydarzenia historycznego. Według przekazów decyzją króla polskiego [[Bolesław I Chrobry|Bolesława Chrobrego]] w mieście przez 5 lat przechowywano ciało [[Wojciech Sławnikowic|św. Wojciecha]] po wykupieniu go z rąk [[Prusowie|Prusów]]. Używany jest co najmniej od 1661 roku<ref name=SgKP/>.

Początki osadnictwa na tym terenie wiążą się z [[Krąg kultur pól popielnicowych|kręgiem kultur pól popielnicowych]]. W XIX wieku na obszarze Trzemeszna odkopano cmentarzysko z popielnicami, a wykopaliska znajdowały się w zbiorach [[Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk|Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk]]<ref name=SgKP/>. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły, że rozwój osady był ściśle związany z rozwojem klasztoru trzemeszeńskiego. Osada Trzemeszno otrzymała prawa miejskie ok. 1382. Do niedawna funkcjonowało mylne datowanie [[Klasztor|opactwa]] w Trzemesznie, oparte na badaniach archeologicznych przeprowadzonych w [[Lata 50. XX wieku|latach 50.]] [[XX wiek]]u. Sugerowały one powstanie w [[X wiek]]u pierwszego opactwa, przypuszczalnie [[Benedyktyni|benedyktynów]], zniszczonego w trakcie najazdu czeskiego w [[1038]] r. Obecnie nie ma na to żadnych dowodów, a badania archeologiczne z lat [[1987]]-–[[1995]] stanowczo odrzucają istnienie takiego opactwa.

Klasztor [[Kanonicy regularni|kanoników regularnych św. Augustyna]] w Trzemesznie nie posiadał dokumentu fundacyjnego. Tzw. [[falsyfikat trzemeszeński]], czyli dokument księcia [[Mieszko III Stary|Mieszka III Starego]] dla zakonników trzemeszeńskich z datą 28 kwietnia 1145 r., jest falsyfikatem z pierwszej połowy XIII w. Na bazie spuścizny klasztornej oraz badań archeologicznych można stwierdzić, że fundacja klasztoru nastąpiła w pierwszej połowie XII wieku. Istnieje teoria, że mogło to nastąpić w latach 1134-11381134–1138<ref>P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 92.</ref>. Była to fundacja [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]], zaś po jego śmierci uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona [[Salomea z Bergu]] oraz książęta juniorzy: [[Bolesław IV Kędzierzawy|Bolesław Kędzierzawy]], [[Mieszko III Stary]], [[Henryk Sandomierski]], [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierz Sprawiedliwy]].

[[Plik:Album widokow przedstawiajacych miejsca historyczne Ksiestwa Poznanskiego i Prus Zachodnich 1880 (5414251) (cropped).jpg|mały|prawo|[[Napoleon Orda]], Klasztor Kanoników Regularnych w Trzemesznie, 1880<ref>{{Cytuj | autor = Napoleon Orda | tytuł = Album widoków historycznych Polski : poswięcony rodakom. Seria 5, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich | data = 1880 | miejsce = W Warszawie | wydawca = lit. M. Fajansa | url = https://polona.pl/item/album-widokow-historycznych-polski-poswiecony-rodakom-seria-5-album-widokow,NTQxNDU2Nw/}}</ref>]]

Pierwotny kościół kanoników regularnych w Trzemesznie nosił wezwanie św. Wojciecha. Zagadkowe pozostaje jego rzekome drugie wezwanie (NMP), które wspomniane jest tylko w jednym dokumencie trzemeszeńskim. Największą liczbę posiadłości klasztor trzemeszeński pozyskał w XII i XIII w. Sięgały one od okolic Trzemeszna, przez [[Pałuki]], [[Kujawy]], okolicę [[Łęczyca|Łęczycy]] i [[Sieradz]]a, aż po [[Ziemia sandomierska|Sandomierszczyznę]]. W XIV w. liczba posiadłości klasztoru spadła prawie o połowę i ustabilizowała się w następnych wiekach<ref>P. H. Dorszewski, Uposażenie i działalność gospodarcza klasztoru kanoników regularnych w Trzemesznie do początku XVI wieku, Olsztyn 2013, s. 145-190145–190.</ref>.

W 1360 spaliła się prawie cała osada. Kronika klasztorna odnotowuje także późniejsze pożary w 1405, 1420, 1522, 1548. W początku 1397 odbywały się w mieście [[sąd ziemski|sądy ziemskie]] pod przewodnictwem kasztelana poznańskiego [[Domarad]]a. W czasie [[Wojna trzynastoletnia|wojny trzynastoletniej]] Trzemeszno wystawiło w [[1458]] roku 10 pieszych na odsiecz oblężonej polskiej załogi [[Zamek w Malborku|Zamku w Malborku]]<ref>Kodex dyplomatyczny Wielkiej Polski; Codex diplomaticus Majoris Poloniae zawierający bulle papieżów, nadania książąt, przywileje miast, klasztorów i wsi, wraz z innemi podobnéj treści dyplomatami, tyczącemi się historyi téj prowincyi od roku 1136 do roku 1597; zebrany z materyałow przez Kaźmierza Raczyńskiego byłego Generała W. Polskiego i Marszałka nadwornego koronnego przysposobionych; wydany przez Edwarda Raczyńskiego, Poznań 1840, s. 181.</ref>. Miasto odwiedzali władcy Polski. W 15241292 miastoprzebywał pociągniętew zostałonim [[Przemysł II]], a także kilkukrotnie gościł król polski [[Władysław II Jagiełło|Władysław Jagiełło]], który w 1386 ustanowił targi wtorkowe oraz zatwierdził kupno [[Daniszewo|Daniszewa]]. W 1388 nadał różne swobody posiadłościom klasztornym i przeniósł do obowiązkuTrzebiatowa dostarczaniaz [[Wielatowo|Wielatowa]] komorę celną. Archiwa klasztorne odnotowują także przywilej na jarmarki wydany przez tego króla z 1400. Po [[Bitwa pod Grunwaldem|zwycięstwie pod Grunwaldem]] w 1410 Jagiełło przebywał w mieście podróżując z [[Gniewków|Gniewkowa]] do [[podwodaGniezno|podwódGniezna]]<ref name=SgKP/>.

Od 1600 rozpoczęto zapis historii miasta w księgach miejskich. W czasie [[Potop szwedzki|potopu szwedzkiego]] miasto zajęli [[Szwedzi]]. 24 sierpnia 1656 [[Stefan Czarniecki]] napadł na szwedzkie wojska stacjonujące w mieście zmuszając je do poddania się. Do 1768 miejscowość leżała w [[Województwo kaliskie (I Rzeczpospolita)|województwie kaliskim]], następnie w nowo powstałym [[Województwo gnieźnieńskie|woj. gnieźnieńskim]]. Po rozbiorach Polski miasto wraz z całą Wielkopolską znalazło się pod zaborem pruskim<ref name=SgKP/>.

Po [[Rozbiory Polski|rozbiorach Polski]] miejscowość znalazła się w [[Zabór pruski|zaborze pruskim]] i leżała w [[Wielkie Księstwo Poznańskie|Wielkim Księstwie Poznańskim]]. W 1794 w czasie [[Insurekcja kościuszkowska|insurekcji kościuszkowskiej]] zajął je generał [[Antoni Józef Madaliński|Antoni Madaliński]]. W XIX-wiecznym [[Słownik geograficzny Królestwa Polskiego|Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego]] wymieniona jest jako miasto położone w [[Powiat mogilnicki|powiecie mogilnickim]], dekanacie zbarskim przy [[Kolej|drodze żelaznej]] poznańsko-toruńskiej. 1200 kroków od miasta znajdował się [[dworzec kolejowy]], oraz mączkarnia. W północnej części znajdował się dworek zwany Exnershof, a na południu [[wiatrak]]i zbożowe. Miasto miało wówczas kościół parafialny, kilka kaplic katolickich, kościół protestancki, synagogę, progimnazyum, stację telefoniczną, urząd pocztowy, księgarnię, aptekę. Było siedzibą sądu okręgowego, komisarza obwodowego policji oraz urzędnika stanu cywilnego. W mieście był także lekarz i 3 rzeźników. Każdego roku odbywały się 4 [[jarmark]]i. W 1816 miasto liczyło 1488 mieszkańców w tym 1413 wyznawało katolicyzm, 46 judaizm, a 29 protestantyzm. Pod koniec XIX wieku ludność miasta przekroczyła 4000 osób. Znajdowało się w nim 40. warsztatów sukienniczych. LudnośćMieszkańcy zajmowałazajmowali się głównie uprawą roli, drobnym handlem oraz przemysłem<ref name=SgKP/>.

Podczas [[Wiosna Ludów|Wiosny Ludów]] na terenie Wielkopolski wybuchło [[Powstanie wielkopolskie (1848)|powstaniapowstanie wielkopolskiegowielkopolskie]], które objęło także Trzemeszno. 10 kwietnia 1848 miała tu miejsce potyczka[[Bitwa w Trzemesznie|bitwa z wojskiem pruskim]]<ref name=SgKP/>{{odn|Rakowski|1900}}.

We [[Kampania wrześniowa|wrześniu 1939]] obroną Trzemeszna kierował dowódca Straży Porządkowej, rzeźnik Andrzej Marchlewicz<ref name=":1" />. Jego oddział stawiał opór Niemcom do 11 września, atakując straż przednią [[Wehrmacht]]u i likwidując niemieckich spadochroniarzy<ref name=":1" />. Oddział ten toczył walki w okolicznych miejscowościach, m.in. w [[Kruchowo|Kruchowie]], [[Jastrzębowo|Jastrzębowie]] i [[Niewolno|Niewolnie]]. Ogółem poległo 50 obrońców Trzemeszna<ref>Jerzy Ślaski, "Polska„Polska Walcząca"Walcząca”, Instytut Wydawniczy "PAX"„PAX”, {{ISBN|83-211-1428-8}}, s. 94-9594–95</ref>.

W 1811 roku w mieście mieszkało 1367 mieszkańców; w 1816 -– 1488, w 1831 -– 1793, w 1843 -– 3182, w 1858 -– 3452, 1861 -– 3964, w 1871 liczyło 241 [[Piechota dymowa|dymów]] oraz 4207 mieszkańców, a w 1885 liczyło 250 dymów i zamieszkane było przez 4120 mieszkańców<ref name=SgKP/>.

* Piramida wieku mieszkańców Trzemeszna w 2014 roku<ref name="populacja2016" />.

Szkołę miejską wspominają ustawy klasztorne już w XIV wieku. Nową szkołę oraz szpital założył opat [[Michał Mateusz Kosmowski|Michał Kosmowski]], który wzniósł budynek przeznaczony na szkołę, mieszkania dla 12 [[Alumnat – Zakład Dla Inwalidów Wojennych w Tykocinie|alumnów]] i nauczycieli, a także [[Apteka|aptekę]], ogród oraz [[Oficyna|oficyny]]. Na utrzymanie ich przekazał dochody z dóbr [[Bieślin]], [[Kamionek]], [[Kozłówek]], [[Ostrówek]], [[Płaczkowo]], [[święte]] i [[Targownica]]. W późniejszym czasie uzyskał pozwolenie papieskie, aby z dochodów opackich wypłacano rocznie 1000 złp. na utrzymanie 2 zakonników kształcących się w [[Kraków|Krakowie]], a 500 złp. na naprawę budynków szkolnych. W skutekWskutek tej fundacji utrzymywano bezpłatnie w zakładzie 12 alumnów pochodzenia szlacheckiego; czas pobytu ograniczono na 6 lat. Wolne utrzymanie i naukę w zakładzie miało także 8 ubogich uczniów, którzy mieszkali z alumnami. Do szkoły mogły uczęszczać bezpłatnie także inne dzieci. Nauczycielami byli przeważnie zakonnicy. Fundacją uzyskała potwierdzenia papieskie w 1774 i 75 r. , sejmowe uchwałą 13 kwietnia 1775, arcybiskupie w 1776, a po rozbiorze Rzpltej królewskie pruskie po 1794<ref name=SgKP/>.

Uroczyste otwarcie szkoły i alumnatu odbyło się na dniu 4 maja 1776 r. ; pierwszymi nauczycielami byli kś. [[Kajetan Grochowski]], [[Antoni Poniatowski]] i [[Józef Baczyński]]. Szkoła miewała do 300 uczniów. Uczył się w niej m.in. [[Jędrzej Śniadecki]]. Po śmierci Michała Kosmowskiego rząd pruski powierzył zarząd szkoły magistratowi miejskiemu, a zaraz potem, w r. 1805 mianował na rektora zakładu niemieckiego nauczyciela, dra Haege, za którego szkoła upadła. W r. 1808 jego następca, rektor Meissner, zastawszy w szkole tylko 10 uczniów, starał się ją na nowo podnieść. W 1815 rząd zajął się reorganizacyąreorganizacją szkoły. W 1831 przekształcono ją na progimnazjum, w 1839 na [[gimnazjum]], które zostało zamknięte w 1863. Alumnat urządzony był na 30 uczniów, poświęcających m stanowi duchownemu. Od 1839 roku wydawano drukiem programy szkolne<ref name=SgKP/>.

== Zabytki<ref>Lista opracowana na podstawie: ''Katalog zabytków sztuki w Polsce'', t. XI, ''Dawne województwo bydgoskie'', z. 10, ''Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice'', s. 92-11392–113</ref> ==

* [[Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Michała Archanioła w Trzemesznie|Kościół klasztorny kanoników regularnych]] w Trzemesznie i zespół klasztorny – nieaktualne obecnie co do oceny wyników badania archeologiczne przeprowadzone w latach [[1945]]-–[[1950]] ujawniły istnienie pod obecnym kościołem reliktów budowli<ref name=":1" />. Według ostatnich badań archeologicznych z lat [[1987]]-–[[1995]] odrzucono wcześniejszą tezę o istnieniu pierwszej [[X wiek|X-wiecznej]] świątyni benedyktyńskiej<ref name=":1" />. Potwierdzono, że pierwsza budowla powstała w [[XII wiek]]u za [[Bolesław III Krzywousty|Bolesława Krzywoustego]] i była to opisana dalej trójnawowa [[bazylika]] wzniesiona dla [[Kanonicy regularni|Kanoników Regularnych]] [[Kanonicy laterańscy|Laterańskich]] z [[Flandria (region)|Flandrii]]<ref name=":1" />. Budowlą tą był [[Kościół (budynek)|kościół]] [[Architektura romańska|romański]] sprzed połowy XII w., trójnawowa bazylika z [[transept]]em, z prosto zamkniętym [[prezbiterium]] i dwuwieżowądwu wieżową [[Fasada|fasadą]] zachodnią<ref name=":1" />. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi [[kapitel]]ami, dolna część murów wieży południowej i [[Empora|empory]]<ref name=":1" />. Kościół ten został przebudowany w stylu [[Gotyk|gotyckim]] w [[XV wiek|XV w]]. Obecna [[Barok|późnobarokowa]] świątynia pw. [[Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny|Wniebowzięcia NMP]] i [[Archanioł Michał|św. Michała Archanioła]] jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat [[1762]]-–[[1781]] ([[Poświęcenie kościoła|konsekracja]] w [[1791]] r.), której projekt jest przypisywany [[Efraim Szreger|Efraimowi Szregerowi]]<ref name=":1" />.

* Budynki późnobarokowe, fundacji opata [[Michał Mateusz Kosmowski|Michała Kosmowskiego]]:
** budynek dawnego alumnatu i szkoły dla młodzieży, obecnie [[Liceum Ogólnokształcące im. Michała Kosmowskiego w Trzemesznie|liceum]], zbudowany w latach [[1773]]-–[[1775]]<ref name=":1" />;

** późnobarokowy szpital, zbudowany [[1787]]-–[[1791]], mieścił również sierociniec, dom starców i alumnat dla młodzieży nieszlacheckiej<ref name=":1" />;

** browar klasztorny, w końcu [[XIX wiek|XIX]] w. przebudowany i rozbudowany o neogotycką wieżę<ref>''Katalog zabytków sztuki w Polsce'', t. XI, ''Dawne województwo bydgoskie'', z. 10, ''Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice'', s. 112-113112–113.</ref>.

* Wieża ciśnień, wybudowana w latach 1906-19081906–1908

* Zabudowa miejska -– najstarsze budynki konstrukcji szkieletowej przy pl. Powstańców Wielkopolskich i ul. Wiosny Ludów z 4. ćwierci XVIII w., ponadto domy późnoklasycystyczne z pocz. XIX w. oraz kamienice eklektyczne i secesyjne.

* Płyta poświęcona mjr. [[Mieczysław Paluch|Mieczysławowi Paluchowi]] (1888-1942) – pamiątkowa płyta granitowa, poświęcona jednemu z głównych organizatorów przygotowań, a potem dowódcy powstania[[Powstanie wielkopolskie|Powstania wielkopolskiegoWielkopolskiego]]<ref name=":0" />

* Płyta za naszą i waszą wolność -– pomnik, który upamiętnia 17 żołnierzy radzieckich poległych na terenie Trzemeszna. Znajduje się na placu [[Michał Mateusz Kosmowski|Michała Kościeszy Kosmowskiego]] w Trzemesznie, gdzie 2 maja 1945 roku w zbiorowej mogile były złożone zwłoki żołnierzy, które następnie ekshumowano i przewieziono do [[Mogilno|Mogilna]]<ref name=":0" />

== Urodzeni w Trzemesznie ==

* [[Jan Kiliński]] -– bohater narodowy, [[pułkownik]] [[Insurekcja kościuszkowska|powstania kościuszkowskiego]].;

* [[August Adam Jeske]] -– polski pedagog, dziennikarz, pisarz, autor podręczników oraz popularyzator wiedzy{{odn|Sikorski|1903}}.

* {{Cytuj książkę |nazwisko= Sikorski |imię=Saturnin |tytuł= [[Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana]], t. 31-32, Instygator -– Joel Manuel |data= 1903| wydawca= Drukarnia Aleksandra Tadeusza Jezierskiego| miejsce= Warszawa|strony= 911-912| odn=tak}}

* [[Czesław Łuczak]] (red.), "Dzieje„Dzieje Trzemeszna"Trzemeszna”, Poznań 2002.