Półwysep Krymski: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m →Lata 1917–1942: Link wew. |
m Wycofano edycję użytkownika 188.146.122.173 (dyskusja). Autor przywróconej wersji to Masti. Znacznik: Wycofanie zmian |
||
| (Nie pokazano 41 wersji utworzonych przez 33 użytkowników) | |||
Linia 1:
{{Inne znaczenia|Krymu jako półwyspu|[[Krym|inne znaczenia słowa „Krym”]]}}
{{Obiekt geograficzny infobox
|nazwa = Półwysep Krymski
|inne nazwy = Krym
|grafika = Satellite picture of Crimea, Terra-MODIS, 05-16-2015.jpg
|opis grafiki = Zdjęcie satelitarne półwyspu (2015)
|państwo = Krym
|powierzchnia = 27 tys. km²
|miejscowości = [[Sewastopol]], [[Symferopol]], [[Eupatoria]], [[Jałta]], [[Kercz]], [[Teodozja (miasto)|Teodozja]]
|wysokość = [[Roman-Kosz]], 1545
|wydarzenia = [[Wojna krymska]], [[Konferencja jałtańska]]
|znane =
|rodzaj = półwysep
|kod mapy = Europa
|współrzędne = 45.3°N 34.4°E
|mapa = Półwysep Krymski.png
|opis mapy = Mapa Półwyspu Krymskiego
|commons = Category:Crimea
}}
'''Półwysep Krymski''', '''Krym''' ({{ukr.|Кримський півострів}}, ''Krymśkyj piwostriw''; {{K|uk|Крим}}; {{ros.|Крымский полуостров}}, ''Krymskij połuostrow''; {{k|ru|Крым}}; {{w języku|crh|{{k|crh|Къырым ярымадасы|kursywa=nie}}}}, {{K|crh|Qırım yarımadası|kursywa=tak}}; {{k|crh|Къырым|kursywa=nie}}, {{k|crh|Qırım|kursywa=tak}}) – [[półwysep]] pomiędzy częścią północną [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] a częścią zachodnią [[Morze Azowskie|Morza Azowskiego]], zwany w starożytności [[Chersonez Taurydzki|Chersonezem Taurydzkim]] bądź Taurydą, połączony jest z lądem tylko wąskim [[Przesmyk Perekopski|Przesmykiem Perekopskim]], pomiędzy morzami [[Morze Czarne|
Krym ''[[de iure]]'' należy do [[Ukraina|Ukrainy]], ''[[de facto]]'' zaś w 2014 r. [[Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu]] ogłosiła deklarację niepodległości [[Autonomiczna Republika Krymu|Autonomicznej Republiki Krymu]], a następnie [[Krym (państwo nieuznawane)|Republika Krymu]], po przeprowadzeniu kontrowersyjnego [[Referendum na Krymie w 2014 roku|referendum]], została [[aneksja|anektowana]] przez [[Rosja|Rosję]] w postaci nowo powołanego [[Krymski Okręg Federalny|Krymskiego Okręgu Federalnego]] Rosji. Ze swojej strony [[Rada Najwyższa Ukrainy]] zadeklarowała wprowadzenie na Krymie prawa regulującego życie na terenach okupowanych<ref>{{Cytuj | url=http://wiadomosci.onet.pl/swiat/parlament-ukrainy-przyjal-ustawe-o-terytoriach-okupowanych/z57yp | tytuł=Parlament Ukrainy przyjął ustawę o terytoriach okupowanych – Wiadomości<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> | opublikowany=wiadomosci.onet.pl | język=pl | data dostępu=2020-07-09}}</ref>. Deklaracja niepodległości Krymu i wynikające z niej akty nie zostały uznane przez władze Ukrainy i większość społeczności międzynarodowej<ref>„Rezolucję ONZ o nieuznaniu aneksji Krymu przez Rosję poparło 100 spośród 193 krajów członkowskich ONZ. 11 było przeciw, a 58 wstrzymało się od głosu. Projekt jest podobny do tego, którego przyjęcie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ zablokowała 19 marca Rosja, mająca w Radzie prawo weta”. [https://archive.is/20140512161241/http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zgromadzenie-ogolne-onz-potepia-aneksje-krymu-przeciw-m-in-korea-polnocna-i-syria,412302.html ''Zgromadzenie Ogólne ONZ potępia aneksję Krymu''].</ref>. 19 grudnia 2016 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ poparło rezolucję w sprawie pogwałcenia praw człowieka na Krymie, rezolucja zawierała definicję Krymu jako «terytorium tymczasowo
== Przynależność polityczno-administracyjna ==
W 1954 został przekazany z [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjskiej FSRR]] do [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]] – najpopularniejsza wersja głosi, że z okazji trzechsetnej rocznicy [[Ugoda perejasławska|ugody perejasławskiej]], która zjednoczyła (według przyjętej w Związku Radzieckim interpretacji historii) Ukrainę z Rosją. W dokumentach dotyczących przekazania Krymu nie ma jednak o tym informacji. Istnieją różne wersje tłumaczące ten krok – według jednej Krym miał być osobistym darem I sekretarza KC [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego]] [[Nikita Chruszczow|Nikity Chruszczowa]] dla Ukrainy, co miało być „odkupieniem win” za jego działalność w tej republice w czasach stalinowskich. Inna sugeruje, że głównym powodem była gospodarka – nowi koloniści rosyjscy, przybyli na Krym po deportacji Tatarów, nie potrafili sobie poradzić w miejscowym klimacie. Według Chruszczowa ''potrzebni tam są ludzie, przywykli do ciepłego i suchego klimatu, tacy, którzy kochają sady i kukurydzę, a nie ziemniaki''<ref name="mw">{{Cytuj pismo |nazwisko = Bohun| imię = Tomasz| autor link = |tytuł = Chruszczow i Krym| czasopismo = Mówią Wieki| wolumin = Nr 4 (651)| wydanie = |strony = 88–91| miesiąc = kwiecień |rok = 2014 |issn =}}</ref> – czyli [[Ukraińcy]]. Według [[Siergiej Chruszczow|Siergieja Chruszczowa]], decyzja jego ojca była czysto administracyjna i dotyczyła dużej, jak na ZSRR, inwestycji związanej z budową kanału wodnego łączącego północny Krym ze [[Zbiornik Kachowski|zbiornikiem Kachowskim]] na [[Dniepr]]ze. Chodziło o uproszczone finansowanie przez jedną republikę kosztownych prac hydraulicznych<ref>{{Cytuj stronę |url = https://smotrim.ru/video/778212 |tytuł = Сергей Хрущев. Эфир от 19.03.2014 (wywiad dla telewizji rosyjskiej z 2014 roku) |data = 2014-03-19 |opublikowany = smotrim.ru |data dostępu = 2022-08-02}}</ref>. Forma przekazania Krymu Ukraińskiej SRR z jednej strony budzi wątpliwości co do jego zgodności z prawem (w warunkach radzieckich stanowiło to kwestię drugorzędną), zaś z drugiej – stała się podstawą dla poglądu (prezentowanego przez stronę rosyjską), że również po cesji samo miasto [[Sewastopol]] pozostało w granicach RFSRR; w praktyce
Zachodzące zmiany polityczne w ZSSR pod koniec lat 80. XX wieku i groźba jego rozpadu, zapoczątkowały rozmowy między RFSSR a USSR, co do przyszłości Krymu<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Andrzej Gil |tytuł = Kwestia krymska w relacjach ukraińsko-rosyjskich przed 2014 rokiem. Uwarunkowania i konteksty. |czasopismo = Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej |data = 2019 |data dostępu = 2023-10-09 |url = https://ies.lublin.pl/wp-content/uploads/2020/08/riesw_2019-2-09_0.pdf}}</ref>.
Rozważano różne rozwiązania – od autonomii w ramach Ukraińskiej SRR, do włączenia go w skład Rosyjskiej FSRR lub jako republiki związkowej w ramach ZSRR, a nawet jego pełnej niepodległości. Ostatecznie na sesji Obwodowej Rady Deputatów Krymu w Symferopolu, w dniu 12 listopada 1989, uchwalono deklarację, nadającą narodom Krymu prawo do utworzenia własnej państwowości w formie Krymskiej ASRR jako podmiotu Związku Radzieckiego.
Decyzję tę potwierdzono w referendum, zorganizowanym 20 stycznia 1990, w którym zadano pytanie: „Czy jesteś za odtworzeniem Krymskiej ASRR jako podmiotu ZSRR i uczestnika związkowej umowy?”. Wzięło w nim udział 1 441 019 osób (81,37% ogółu uprawnionych), spośród których odpowiedzi na „Tak” udzieliło 1 343 255 (92,26% głosujących)<ref name=":0" />.
5 marca 2014 roku parlament lokalny Krymu ogłosił zamiar przeprowadzenia 16 marca 2014 regionalnego referendum (nieuznawanego przez władze Ukrainy) w sprawie poszerzenia autonomii Krymu<ref>[http://www.rmf24.pl/raport-ukraina/fakty/news-parlament-krymu-chcemy-do-rosji-referendum-juz-16-marca,nId,1353099 ''Parlament Krymu: Chcemy do Rosji! Referendum już 16 marca''].</ref>, jednak już 11 marca połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepodległości obu jednostek jako [[Krym (państwo nieuznawane)|Republiki Krymu]]. W deklaracji powołano się wprost na przypadek [[Kosowo|Kosowa]] i wyrok z 22 lipca 2010, w którym [[Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości]] uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa nie narusza prawa międzynarodowego<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.unian.ua/politics/895070-rada-krimu-priynyala-deklaratsiyu-pro-nezalejnist.html |tytuł = Рада Криму прийняла „декларацію про незалежність” |data = 2014-03-11 |opublikowany = Unian |data dostępu = 2014-03-11}}</ref>.▼
W rezultacie 12 lutego 1990 Rada Najwyższa Ukraińskiej SRR uchwaliła prawo „Про відновлення Кримської Автономної Радянської Соціалістичної Республіки”, na mocy którego miały powstać na Krymie miejscowe organy władzy ustawodawczej i wykonawczej.
17 marca 2014 nieuznawane przez Ukrainę władze Autonomicznej Republiki Krymu ogłosiły Krym niepodległym państwem oraz zwróciły się do [[Rosja|Rosji]] o przyjęcie w jej skład. Tego samego dnia prezydent Rosji [[Władimir Putin]] podpisał dekret o uznaniu Krymu za suwerenne i niepodległe państwo. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopol o włączeniu ich do Rosji jako nowych podmiotów federacji<ref>{{Cytuj stronę |url = http://kremlin.ru/news/20604 |tytuł = Подписан Договор о принятии Республики Крым в Российскую Федерацию |opublikowany = Администрация Президента РФ. |data dostępu = 2014-03-19}}</ref>. Umowa ta weszła w życie z dniem ratyfikacji<ref>{{Cytuj stronę |url = http://kremlin.ru/news/20605 |tytuł = Договор между Российской Федерацией и Республикой Крым о принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых субъектов |opublikowany = Администрация Президента РФ. |data dostępu = 2014-03-19}}</ref>, co nastąpiło 21 marca 2014 roku<ref>{{Cytuj stronę |url = http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d4cb13cb6fed5b3081.pdf |tytuł = Федеральный закон «О ратификации Договора между Российской Федерацией и Республикой Крым о принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых субъектов», принятому Государственной Думой 20 марта 2014 года, одобренному Советом Федерации 21 марта 2014 года |data = 2014-03-21 |opublikowany = Администрация Президента РФ |data dostępu = 2014-03-21}}</ref>. Tego samego dnia dokonano odpowiednich zmian w [[Konstytucja Rosji|Konstytucji Rosji]], dopisując do niej dwa nowe podmioty federacji – [[Krym (jednostka administracyjna Rosji)|Republikę Krymu]] i miasto federalnego znaczenia Sewastopol<ref>{{Cytuj stronę |url = http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d4cb13aebe4745e230.pdf |tytuł = Федеральный конституционный закон «О принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых субъектов – Республики Крым и города федерального значения Севастополя», одобренному Государственной Думой 20 марта 2014 года, Советом Федерации 21 марта 2014 года |data = 2014-03-21 |opublikowany = Администрация Президента РФ| data dostępu = 2014-03-21}}</ref>, które włączono do nowo utworzonego [[Krymski Okręg Federalny|Krymskiego Okręgu Federalnego]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://news.kremlin.ru/media/events/files/41d4cb1349c4325d7681.pdf |tytuł = Указ Президента Российской федерации «Об образовании Крымского федерального округа» |data = 2014-03-21 |opublikowany = Администрация Президента РФ |data dostępu = 2014-03-21}}</ref>. Zarówno deklaracja niepodległości Krymu, jak i następne akty nie zostały uznane przez władze Ukrainy i społeczność międzynarodową<ref>[http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zgromadzenie-ogolne-onz-potepia-aneksje-krymu-przeciw-m-in-korea-polnocna-i-syria,412302.html ''Zgromadzenie Ogólne ONZ potępia aneksję Krymu''].</ref>. Tylko mały skrawek Krymu – północna część [[Mierzeja Arabacka|Mierzei Arabackiej]] – pozostał pod kontrolą Ukrainy.▼
Umowa, jaką 19 listopada 1990 zawarły obie radzieckie republiki: rosyjska i ukraińska, zawierała punkt 6, który mówił, że umawiające się strony uznają wzajemnie swoją terytorialną całość w ramach istniejących obecnie w ZSRR granic wewnętrznych – nie dotyczą gdyby USSR wyszła z ZSRR i uzyskała niepodległość. Już w Rosji, 23 stycznia 1992 Rada Najwyższa podjęła uchwałę o zbadaniu konstytucyjności przekazania Krymu Ukraińskiej SRR w 1954. Ostatecznie 21 maja 1992 przyjęła uchwałę, w której uznała decyzję o przekazaniu Krymu z RFSRR do USRR, podjętą 5 lutego 1954, za nieważną od momentu jej podjęcia.
W odpowiedzi na to w dniu 29 kwietnia 1992 r. Rada Najwyższa w Kijowie przyjęła prawo „О статусе Автономной Республики Крим”, w którym poważnie ograniczono jego samodzielność<ref name=":0" />.
30 lipca 1992 doszło jednak do wypracowania kompromisu w postaci przyjęcia prawa „О разграничении полномочий между органами государственной власти Украины и Республики Крым”, w którym Krym uzyskał dużą niezależność od kijowskiego centrum.
W styczniu 1994 wybory prezydenckie na Krymie wygrał Jurij Mieszkow, związany politycznie z Blokiem Rosja i Republikańską Partią Krymu. Z jego inicjatywy, Rada Najwyższa Krymu postanowiła wrócić do wariantu konstytucji w brzmieniu sprzed uzgodnionych ze stroną ukraińską poprawek. Nowo wybrany ukraiński prezydent, Leonid Kuczma, zdecydowanie jednak wystąpił przeciwko tym zmianom. Z jego inicjatywy 17 marca 1995, Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła dwie ustawy: o zmianie konstytucji i niektórych ustaw. Zgodnie z ich postanowieniami, Republika Krymu nabywała status administracyjno-terytorialnej autonomii, w ramach Ukrainy, a krymska konstytucja musiała być zatwierdzona przez Radę Najwyższą w Kijowie. Miasto Sewastopol otrzymało status administracyjnej jednostki, wydzielonej ze składu autonomii Krymu, a podległej bezpośrednio władzy centralnej w Kijowie<ref name=":0" />.
Kolejne decyzje prezydenta Kuczmy, dążącego do realnego ograniczenia autonomii Krymu, 28 czerwca 1996 doprowadziły do uchwalenia nowej konstytucji Ukrainy, w której zawarto zasady funkcjonowania Półwyspu Krym. Powstała administracyjna jednostka pod nazwą Autonomiczna Republika Krym. Posiadała ona swój parlament – Radę Najwyższą oraz Rząd na czele z premierem<ref name=":0" />.
Powstanie Republiki Krymu jako jednostki administracyjnej Rosji związane jest z [[Euromajdan|protestami na Ukrainie]] i wynikłego z nich [[Kryzys krymski|kryzysu krymskiego]]. W wyniku tego kryzysu – dwie [[Podział administracyjny Ukrainy|jednostki administracyjne Ukrainy]], uznane w konstytucji z 1996 za terytorium Ukrainy – [[Republika Autonomiczna Krymu]] i miasto [[Sewastopol]] – zapowiedziały secesję i przyłączenie się do Rosji.
▲5 marca 2014 roku parlament lokalny Krymu ogłosił zamiar przeprowadzenia 16 marca 2014 regionalnego referendum (nieuznawanego przez władze Ukrainy) w sprawie poszerzenia autonomii Krymu<ref>[http://www.rmf24.pl/raport-ukraina/fakty/news-parlament-krymu-chcemy-do-rosji-referendum-juz-16-marca,nId,1353099 ''Parlament Krymu: Chcemy do Rosji! Referendum już 16 marca''].</ref>, jednak już 11 marca połączone zgromadzenie radnych Rady Najwyższej Republiki Autonomicznej Krymu i Rady Miejskiej Sewastopola przyjęło deklarację niepodległości obu jednostek, jako [[Krym (państwo nieuznawane)|Republiki Krymu]]. W deklaracji powołano się wprost na przypadek [[Kosowo|Kosowa]] i wyrok z 22 lipca 2010, w którym [[Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości]] uznał, że jednostronna deklaracja niepodległości Kosowa, nie narusza prawa międzynarodowego do samostanowienia narodów o niepodległości<ref>{{Cytuj stronę
▲17 marca 2014, nieuznawane przez Ukrainę, władze Autonomicznej Republiki Krymu, ogłosiły Krym niepodległym państwem oraz zwróciły się do [[Rosja|Rosji]] o przyjęcie w jej skład. Tego samego dnia prezydent Rosji [[Władimir Putin]] podpisał dekret o uznaniu Krymu za suwerenne i niepodległe państwo. 18 marca 2014 podpisano umowę między Rosją a Republiką Krymu i miastem wydzielonym Sewastopol o włączeniu ich do Rosji jako nowych podmiotów federacji<ref>{{Cytuj stronę
{{osobny artykuł|Aneksja Krymu przez Rosję}}
Linia 49 ⟶ 64:
* [[Półwysep Kerczeński]] – we wschodniej części.
Krymskie rzeki są krótkie i w większości okresowe – wysychają latem, nie dopływając do morza, przyczynia się do tego także znaczny pobór ich wód na potrzeby populacji<ref name="Jaoshvili">{{
W tym okresie zwiększają aktywność także znane wodospady krymskie. Najwyższy z nich, [[Uczan-Su]] (z tat. „padająca woda”), ma 98,5 m wysokości, ale latem prawie zanika. Natomiast największy wodospad Krymu, [[Dżur-Dżur]], który ma 15 m wysokości, jest aktywny cały rok.
Linia 55 ⟶ 70:
== Ludność ==
=== Zarys historyczny ===
W pierwszym ćwierćwieczu XVIII wieku ludność Krymu (należał w większości do [[Chanat Krymski|Chanatu Krymskiego]], a pewne części do Turcji) stanowiła ok. 467 tys. (95,1% [[Tatarzy krymscy]], 2,6% [[Grecy]], 2,1% [[Ormianie]], 0,2% [[Krymczacy]] i [[Karaimi]]). To była największa liczba mieszkańców Krymu przed podbojem rosyjskim,
Przed [[Przyłączenie Krymu do Imperium Rosyjskiego|wcieleniem do Imperium Rosyjskiego]] i w pierwszych latach po aneksji, z Krymu do [[Imperium Osmańskie]]go wyjechała większość ludności tatarskiej (w tym ok. 200 tys. osiedlono w [[Rumelia Wschodnia|Rumelii]] na terenie obecnej [[Bułgaria|Bułgarii]] południowej). Do 1785 ludność Krymu spadła do 46,5 tys. płci męskiej (w tym Tatarzy krymscy 84,1%, czyli 39,1 tys.). Ludności greckiej i ormiańskiej wcześniej wysiedlonej do Rosji zabroniono powrotu na Krym, ale przesiedleńcom z Turcji czasem darowywano ziemie na Krymie (Grekom w [[Bałakława|Bałakławie]]).
Linia 67 ⟶ 82:
Tatarzy krymscy tracili stopniowo swoje ziemie. Na początku XIX w. w posiadaniu Tatarów pozostawało 30% gruntów ornych, lecz w połowie XIX w. ich obszar zmniejszył się dwukrotnie, przy tym ludność tatarska wzrosła z 140 do 240 tys., to spowodowało, że 52% chłopów tatarskich nie posiadało ziemi. Dążenie do wolności i ziemi, jak też propaganda islamska, spotęgowane przez działania władz rosyjskich (zabroniono powrotu do domów ludności wysiedlonej w czasie wojny), spowodowały masowe odejście ludności tatarskiej do Imperium Osmańskiego. Ogólny ubytek ludności Krymu w 1860 wyniósł 117 tys. – z 306 tys. do 189 tys. osób. W latach 1861–1862 wyjechało jeszcze 15 tys. Tatarów. Przesiedleńców ulokowano głównie na terenie [[Dobrudża|Dobrudży]] południowej (w obecnej Bułgarii). Razem z Tatarami wyjechali też [[Nogajowie]] z [[Kraj Krasnodarski|Kubania]]. Emigrantów wywożono drogą morską, przy tym ok. 60 tys. zginęło w morzu z wyczerpania, chorób i z powodu zatonięcia statków. Mimo bardzo trudnych warunków w miejscu osiedlenia tylko bardzo mała część emigrantów wyraziła chęć powrotu na Krym, ale władze rosyjskie nie sprzyjały temu.
W wyniku emigracji całkowicie opustoszało 278 osiedli w [[ujezd]]zie perekopskim, 20 w
Pierwszy spis powszechny Rosji w 1897 odnotował gwałtowny wzrost ludności Krymu (w wyniku przyrostu naturalnego, ale głównie napływu) do 546,7 tys. (w tym Tatarzy krymscy 35,7%, Rosjanie 33,1%, Ukraińcy 11,8%, Niemcy 5,8%, Żydzi 4,4%, Grecy 3,1%, Ormianie 1,5%, Bułgarzy 1,3%, Polacy 1,2%, Turcy 0,3%). Osadnicy niemieccy stanowili aż 23% ludności pow. perekopskiego, 12% pow. eupatoryjskiego i 4% pow. symferopolskiego. Bułgarzy mieszkali głównie w pow. teodozyjskim, gdzie stanowili 5% ludności. W pow. perekopskim pojawili się osadnicy czescy i estońscy. W [[ujezd]]ach kontynentalnych [[Gubernia taurydzka|guberni taurydzkiej]] (berdiański, melitopolski, dnieprowski) dominowali [[Ukraińcy]], przed [[Rosjanie|Rosjanami]]. W ujezdach Krymu (symferopolski, eupatoryjski, jałtański, teodozyjski) dominowali [[Tatarzy krymscy|Tatarzy]] przed Rosjanami, w ujeździe perekopskim u nasady półwyspu istniała równowaga czterech narodowości (Tatarzy, Rosjanie, Ukraińcy, Niemcy), w gradonaczalstwach (miastach wydzielonych) Sewastopol i Kercz-Jenikale zdecydowaną większość stanowili Rosjanie, którzy dominowali również w miastach guberni<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1420 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia taurydzka – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>.
W
Od 1921 do czerwca 1922 Krym – podobnie jak sąsiednie rejony Ukrainy, Rosji ([[Powołże]]) i [[Kazachstan]]u – dotknęła klęska głodu, pogarszana jeszcze rekwizycjami płodów rolnych przez władze bolszewickie<ref name="Seydahamet2005">{{cytuj stronę | url = http://www.iccrimea.org/historical/famine1931.html | tytuł = Famine in Crimea, 1931 | autor = Cafer Seydahamet | opublikowany = International Committee for Crimea | język = en | data = 2005-03-13 | data dostępu = 2023-06-23 }}</ref>. Na terenie Krymu zmarło z głodu około 100 tys. osób<ref name="Seydahamet2005"/><ref name="Губернский2015">{{cytuj stronę | url = https://ru.krymr.com/a/26982481.html | tytuł = Вели Ибраимов | autor = Богдан Губернский | opublikowany = Крым.Реалии | język = ru | data = 2015 | data dostępu = 2023-06-23 }}</ref>, 50 tys. ludzi opuściło półwysep szukając pożywienia, co łącznie oznaczało ubytek 21% mieszkańców tego rejonu. Klęską dotknięte były głównie rolnicze obszary zamieszkane przez Tatarów. Podczas gdy w [[Bakczysaraj]]u zmarło z głodu 55% mieszkańców, w [[Biłohirsk]]u 48%, to w [[Symferopol]]u 13%, zaś w [[Sewastopol]]u 11%<ref name="Seydahamet2005"/>.
W okresie
W czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]], władze sowieckie dokonały latem 1941 deportacji z Krymu ludności niemieckiej, a w czasie okupacji hitlerowskiej władze okupacyjne wymordowały ludność żydowską, [[Krymczacy|krymczacką]] oraz romską. W akcjach eksterminacyjnych brały udział też krymskotatarskie oddziały ochotnicze<ref>{{Cytuj |autor = Арад Ицхак |tytuł = Катастрофа евреев на оккупированных территориях Советского Союза (
=== Ludność Krymu 1795−2001 ===
Linia 180 ⟶ 195:
Krym zamieszkuje około 2,4 mln ludzi. Większość ludności (60,40%) stanowią [[Rosjanie]]. Oprócz nich żyją tam [[Ukraińcy]] (24,01%) i [[Tatarzy krymscy]] (10,21%)<ref name="Spis2001">{{Cytuj stronę | url = http://www.ukrcensus.gov.ua/results/general/nationality/ | tytuł = Państwowy komitet statystyki Ukrainy. Spis 2001 | opublikowany = ukrcensus.gov.ua | archiwum = https://web.archive.org/web/20071124125111/http://www.ukrcensus.gov.ua/results/general/nationality/ | zarchiwizowano = 2007-11-24}}.</ref>. Ci ostatni stanowili ok. 20% ludności półwyspu do 18 maja 1944 roku, tj. do czasu, gdy w ramach [[stalinizm|stalinowskich]] represji za kolaborację (często domniemaną) z Niemcami zostali wysiedleni i zesłani do Azji Środkowej. Obecnie część tatarskich wysiedleńców i ich potomków powraca na Krym (m.in. z [[Uzbekistan]]u), gdzie jednak napotykają liczne problemy natury ekonomicznej i formalno-prawnej, np. utrudnienia w uzyskaniu prawa pobytu i obywatelstwa.
Dawniej na Krymie żyła również spora społeczność [[Karaimi|karaimska]], której śladami są ogromne karaimskie [[Nekropolia|
Sytuacja mniejszości tatarskiej uległa gwałtownemu pogorszeniu po [[Aneksja Krymu przez Rosję|aneksji Krymu]]. Stali się grupą dyskryminowaną i represjonowaną<ref>{{Cytuj |autor = Wacław Radziwinowicz |tytuł = Tatarzy z Krymu boją się Rosji |url = http://wyborcza.pl/1,75477,15985660,Tatarzy_z_Krymu_boja_sie_Rosji.html |opublikowany = Wyborcza.pl |archiwum = https://archive.md/9NhDn |zarchiwizowano = 2014-05-19}}</ref>. Władze rosyjskie na Krymie zadeklarowały języki ukraiński oraz krymskotatarski jako oficjalne obok rosyjskiego. Jednocześnie władze rosyjskie twierdzą, że w porównaniu z rokiem 2013 (ostatnim, w którym Krym przebywał pod kontrolą ukraińską), w roku 2019 liczba uczniów kształcących się w języku krymskotatarskim wzrosła o 13%, jednocześnie liczba uczniów uczących się języka krymskotatarskiego wzrosła o 19%; liczba dzieci w przedszkolach kształcących się w języku krymskotatarskim wzrosła w 2019 roku w porównaniu z 2013 o 36%<ref>[https://monm.rk.gov.ru/uploads/txteditor/monm/attachments//d4/1d/8c/d98f00b204e9800998ecf8427e/phpWOhNyX_Сеть%20на%20сайт.docx O nauczaniu i nauce języków w Republice Krymu (1 półrocze 2019/2020 roku szkolnego)].</ref>.
Najbardziej rozpowszechnionym na Krymie jest [[język rosyjski]] – 79,1% ludności zadeklarowało go jako [[język ojczysty]], natomiast [[język ukraiński]] zadeklarowało 9,6% (2,5
=== Miasta ===
[[Plik:KrymNazwy.jpg|thumb|Mapa Krymu z zaznaczonymi większymi miastami]]
{{osobny artykuł|Miasta na Krymie}}
Główne miasta półwyspu to: [[Symferopol]], [[Sewastopol]], [[Bakczysaraj]]
{| class="wikitable sortable"
Linia 249 ⟶ 264:
=== Średniowiecze ===
[[Plik:Caffa and Theodoro.PNG|thumb|upright=1.2|Kolonie Genui na Krymie oraz księstwo Teodoro przed 1475 r.]]
W VI w. n.e. aktywne działania polityczne i militarne Cesarstwa Bizantyjskiego doprowadzają do znacznego poszerzenia wpływów tego państwa na Krymie. Centrum posiadłości bizantyjskich stał się Chersonez Taurydzki na zachodnim wybrzeżu<ref>Jego przynależność do Bizancjum w poprzednich dwóch wiekach jest kwestią sporów, choć niewątpliwie był w strefie wpływów bizantyjskich.</ref>, gdzie na rozkaz [[Justynian I Wielki|Justyniana Wielkiego]] gruntownie odnowiono i poszerzono fortyfikacje, a [[Justyn II]] ustanowił siedzibę naczelnego wodza wojsk na Krymie. Justynian Wielki zajął Królestwo Bosporańskie (Bospor), a także cały południowy Krym między Bosporem a Chersonezem, gdzie kazał wznieść szereg twierdz. W latach 70. i 80. VI w. doszło do krótkiego najazdu plemion tureckich, które spustoszyły południowy Krym wraz ze stolicą Bosporu. Po wycofaniu się koczowników Bizancjum wzniosło kolejne twierdze górskie w południowym Krymie, m.in. [[Eski-Kermen]] i [[Czufut-Kale]].
W 695 do Chersonezu zesłano obalonego cesarza [[Justynian II Rhinotmetos|Justyniana II]], który spiskując naraził się na próbę aresztowania przez władze miejskie. Justynian II zbiegł do Chazarów, później do [[Bułgarzy|Bułgarów]] i ostatecznie w 705 r. odzyskał tron. Po umocnieniu się na tronie, wysłał w 711 r. ekspedycję karną przeciwko miastom krymskim, które nie poparły go w czasie spisku. Doszło do rzezi ludności i patrycjatu Chersonezu, przygotowywano także egzekucje w innych miastach. Jednak grecka ludność Krymu weszła w sojusz z Chazarami i częścią wojsk ekspedycyjnych, wybrała na cesarza zesłanego na Krym [[Philippikos Bardanes|Ormianina Bardanesa]], który zdołał pokonać Justyniana II.
Linia 258 ⟶ 272:
Około 1240 roku Krym opanowali Mongołowie i włączyli go do państwa [[Złota Orda]]. W 1427 roku Złota Orda rozpadła się, co doprowadziło do powstania Chanatu Krymskiego, na czele którego stanął [[Hadżi Girej]]. Do 1441 Krym należał do chanatu Kipczak.
W XIV wieku w południowo-zachodniej części Krymu powstało państwo [[Teodoro]], którego grecka ludność wyznawała prawosławie. Po odbudowie ze zniszczeń po najeździe Tamerlana pod koniec XIV wieku Teodoro podjęło ekspansję, tocząc wojny z koloniami Genui, trwające w latach 1422–1424 i
=== Chanat Krymski ===
Linia 270 ⟶ 284:
=== Lata 1917–1942 ===
Zjazd krymskotatarski, który odbył się w Symferopolu w dniach 1–2 października 1917, postanowił zwołać parlament tatarski – [[Kurułtaj]], który zebrał się w grudniu, wybrał rząd i Dyrektoriat (kolektywna prezydentura) na czele z Czembejem i po [[Rewolucja październikowa|przewrocie bolszewickim]] w [[Petersburg|Piotrogrodzie]] proklamował
W 1918 protektorat nad Krymską Republiką Ludową sprawowali Niemcy. Na stanowisku premiera rządu krymskiego zastąpili oni Dżafera Sejdahmeta, który reprezentował orientację proturecką, gen. [[Maciej Sulkiewicz|Maciejem Sulkiewiczem]]. W październiku 1918 armia niemiecka wycofała się z Krymu. Ponieważ Niemcy zakazali tworzenia armii KRL po ich wycofaniu Krym zajęła [[Siły Zbrojne Południa Rosji|Armia Ochotnicza]] gen. [[Anton Denikin|Antona Denikina]]. Pod koniec października, po ustąpieniu Sulkiewicza, utworzono rząd Solomona Kryma, mający poparcie dowódcy Armii Ochotniczej – Antona Denikina. Wówczas to władze Republiki Krymskiej za pośrednictwem ministra spraw zagranicznych Dżafara Sejdameta przebywającego wówczas w [[Szwajcaria|szwajcarskiej]] [[Lozanna|Lozannie]]
W czerwcu 1919 Siły Zbrojne Południa Rosji pod dowództwem gen. Denikina wyparły [[bolszewicy|bolszewików]] z Krymu. W kwietniu 1920 r., po serii klęsk białych, Anton Denikin zrzekł się dowództwa i wyjechał za granicę, a jego następcą został [[Piotr Wrangel]], traktujący Krym jak podbite terytorium. Rządził on do listopada 1920. 12 listopada 1920 [[Operacja perekopsko-czongarska|Armia Czerwona przerwała umocnienia]] na [[Przesmyk Perekopski|Przesmyku Perekopskim]] i rozpoczęła zajmowanie Krymu. Rozpoczęła się szybka ewakuacja rosyjskich oficerów, kupców i urzędników wraz z rodzinami drogą morską do [[Stambuł|Konstantynopola]] – w ciągu kilku dni wyjechało około 170 tysięcy ludzi. Rozpoczął się okres [[Czerwony terror|czerwonego terroru]], którym kierował [[Béla Kun]]. W ramach czerwonego terroru doszło do masowych zabójstw jeńców wojennych, represje miejscową ludność krymskotatarską objęły w małym stopniu.
Linia 283 ⟶ 297:
{{Osobny artykuł|Oblężenie Sewastopola (1941–1942)}}
W czasie niemieckiej okupacji została wymordowana znaczna liczba zamieszkujących na półwyspie [[Żydzi|Żydów]] i [[Krymczacy|Krymczaków]]. Liczbę ofiar Zagłady szacuje się na około 44 tys., w tym około 5,5–6 tys. Krymczaków<ref>{{Cytuj książkę |nazwisko = Arad |imię = Yitzhak |autor link = Jicchak Arad |tytuł = The Holocaust in the Soviet Union |wydawca = University of Nebraska Press i Yad Vashem |miejsce = Lincoln i Jerusalem |rok = 2009 |strony=202–211, 288|język = en |isbn = 978-0-8032-4519-8}}</ref>.
{{osobny artykuł|Zagłada Żydów na Krymie}}
=== Deportacja Tatarów krymskich ===
{{Osobny artykuł|Wysiedlenie Tatarów krymskich w 1944 roku}}
W konsekwencji [[operacja krymska|operacji krymskiej]], w maju 1944 roku Krym zdobyła Armia Czerwona. Władze radzieckie pod pretekstem, że w czasie okupacji ludność krymskotatarska kolaborowała z najeźdźcami, zadecydowały o wysiedleniu wszystkich Tatarów krymskich z Krymu do sowieckich republik [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]]. Główną akcję deportacyjną
=== Współczesność ===
W wyniku masowych przesiedleń dokonywanych jeszcze przed przyłączeniem Krymu do Rosji przez [[Aleksandr Suworow|Aleksandra Suworowa]] (który w 1778 dokonał przesiedlenia ludności ormiańskiej oraz [[Przesiedlenie Greków Pontyjskich z Krymu|greckiej z Krymu do Rosji]]), a później deportacji [[Tatarzy krymscy|ludności krymskotatarskiej]] (1944/45) do [[Azja Środkowa|Azji Środkowej]], większość ludności stanowią [[Rosjanie]]. Wysiedlenie Tatarów przyniosło upadek gospodarczy półwyspu, zniszczonego wcześniej działaniami podczas II wojny światowej – nowi przybysze z terenów radzieckiej Ukrainy oraz północnych rejonów Rosji nie potrafili poradzić sobie w miejscowym klimacie oraz w przejętych, specyficznych tatarskich gospodarstwach. Po przekazaniu Krymu Ukraińskiej SRR sytuacja się poprawiła – napłynęli nowi osadnicy z południowej Ukrainy, poprawiono zaopatrzenie w wodę (z którą półwysep zawsze miał problemy), wybudowano [[Kanał Północnokrymski]]. Już w latach 50. XX wieku wyraźnie
W obliczu rozpadu [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] Rosjanie zaczęli zgłaszać postulaty powrotu do Rosji. Autonomia była ceną, jaką rząd ukraiński zgodził się zapłacić za pozostanie Krymu w składzie państwa ukraińskiego i w 1991 r. zamieszkująca półwysep większość rosyjska uzyskała od komunistycznych władz zgodę na utworzenie [[Krymska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka (1991)|Krymskiej ASRR]], obejmującej obszar [[obwód krymski|obwodu krymskiego]], z wyjątkiem miasta Sewastopola, które pozostało bezpośrednio w granicach Ukrainy. Po rozpadzie ZSRR, 5 maja 1992 Rosjanie zamieszkujący półwysep proklamowali powstanie Republiki Krymu.
Linia 295 ⟶ 313:
Ostatecznie osiągnięto kompromis – Krym zrezygnował z niepodległości, a władze niepodległej Ukrainy zgodziły się na status republiki autonomicznej. Sewastopol, niegdyś stanowiący część obwodu krymskiego, został dodatkowym miastem wydzielonym jako siedziba rosyjskiej [[Flota Czarnomorska|Floty Czarnomorskiej]], mającej stacjonować tu na podstawie umowy między Rosją a Ukrainą do 2017 (w 2010 umowa została przedłużona do 2042 roku). Oprócz tego Rosjanie zajmowali nielegalnie (jak uważała strona ukraińska) na terenie Krymu około 4 tysięcy obiektów instalacji nawigacyjnych na wybrzeżu, w tym 10 latarni morskich<ref>[http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80277,4499901.html Gazeta Wyborcza z 19 września 2007].</ref>.
18 marca 2014, po [[Referendum na Krymie w 2014 roku|„ogólnokrymskim referendum”]] [[Krym (państwo nieuznawane)|Republika Krymu]] ogłosiła niepodległość, po czym po trzech dniach została wcielona do Federacji Rosyjskiej. Zmiany nie zostały uznane przez Ukrainę i ONZ<ref>„Rezolucję poparło 100 spośród 193 krajów członkowskich. 11 było przeciw, a 58 wstrzymało się od głosu. Projekt jest podobny do tego, którego przyjęcie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ zablokowała 19 marca Rosja, mająca w Radzie prawo weta. (...)11 przeciwnych rezolucji państw to: [[Armenia]], [[Białoruś]], [[Boliwia]], [[Korea Północna]], [[Kuba]], [[Nikaragua]], Rosja, [[Sudan]], [[Syria]], [[Wenezuela]] i [[Zimbabwe]]”. [https://archive.is/20140512161241/http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zgromadzenie-ogolne-onz-potepia-aneksje-krymu-przeciw-m-in-korea-polnocna-i-syria,412302.html ''Zgromadzenie Ogólne ONZ potępia aneksję Krymu''].</ref><ref>[http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=47443&Cr=Ukraine&Cr1=#.U9VTRqMS32l ''Backing Ukraine’s territorial integrity, UN Assembly declares Crimea referendum invalid'', UN News Centre 27 March 2014].</ref>.
== Turystyka ==
| |||