Wikipedia

Szarłat wyniosły: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Wicki (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
12 040 edycji
m Dodano kategorię "Kuchnia meksykańska" za pomocą HotCat
Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje)
Boty
1 395 013 edycji
 
(Nie pokazano 46 wersji utworzonych przez 28 użytkowników)
Linia 1:
{{Takson infobox
| nazwa = Szarłat wyniosły
|grafika obrazek = Amaranthus cruentus1.jpg
|opis grafiki =
|systematyka_ref=<ref name=apweb>{{cytuj stronę |url=http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/orders/caryophyllalesweb.htm | tytuł=Caryophyllales | opublikowany=Angiosperm Phylogeny Website | data dostępu=2009-10-07 | autor = Stevens P.F. | rok=2001– | język=en}}</ref>
|alt grafiki =
|domena=[[eukarionty]]
|systematyka ref = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
|królestwo=[[rośliny]]
|domena = [[eukarionty]]
|klad1= [[rośliny naczyniowe]]
|klad3królestwo = [[rośliny nasienne]]
|podkrólestwo = [[rośliny zielone]]
|klasa= [[okrytonasienne]]
|nadgromada = [[rośliny telomowe]]
|rząd=[[goździkowce]]
|gromada = [[rośliny naczyniowe]]
|rodzina = [[szarłatowate]]
|podgromada = [[rośliny nasienne]]
|rodzaj = [[szarłat]]
|nadklasa = [[okrytonasienne]]
|gatunek = szarłat wyniosły
|klasa = ''[[Magnoliopsida]]''
|łacina = Amaranthus cruentus
|nadrząd = [[Goździkowce|goździkopodobne]]
|autor = [[Karol Linneusz|L.]]
|rząd = [[goździkowce]]
|cytat= Syst. nat. ed. 10, 2:1269. 1759
|rodzina = [[szarłatowate]]
|synonim = ''Amaranthus hybridus'' subsp. ''cruentus'' (L.) Thellung<br /> ''A. hybridus'' L., ''A. paniculatus'' L.
|rodzaj = [[szarłat]]
|commons = Category: Amaranthus cruentus
|gatunek = szarłat wyniosły
|nazwa łacińska = Amaranthus cruentus
|autor = [[Karol Linneusz|L.]]
|cytat = Syst. nat. ed. 10, 2:1269. 1759<ref name="powo">{{Cytuj stronę | url = http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:10631-2 | tytuł = Amaranthus cruentus L. | praca = Plants of the World online | opublikowany = Royal Botanic Gardens, Kew | data dostępu = 2021-10-17}}</ref>
|synonimy =
* ''Amaranthus anacardana'' Hook.f.
* ''Amaranthus arardhanus'' Sweet
* ''Amaranthus aureus'' Besser
* ''Amaranthus brasiliensis'' Moq.
* ''Amaranthus carneus'' Moq.
* ''Amaranthus cruentus'' var. ''albus'' S.Das
* ''Amaranthus edouardi'' Sennen
* ''Amaranthus farinaceus'' Roxb. ex Moq.
* ''Amaranthus flavus'' L.
* ''Amaranthus guadelupensis'' Moq.
* ''Amaranthus hybridus'' subsp. ''cruentus'' (L.) Thell.
* ''Amaranthus hybridus'' subsp. ''incurvatus'' (Trimen ex Gren.) Brenan
* ''Amaranthus hybridus'' var. ''paniculatus'' (L.) Uline & W.L.Bray
* ''Amaranthus hybridus'' var. ''patulus'' (Bertol.) Thell.
* ''Amaranthus hybridus'' subsp. ''patulus'' (Bertol.) Carretero
* ''Amaranthus hybridus'' var. ''sanguineus'' (L.) Farw.
* ''Amaranthus incarnatus'' Moq.
* ''Amaranthus montevidensis'' Moq.
* ''Amaranthus paniculatus'' L.
* ''Amaranthus paniculatus'' var. ''cruentus'' (L.) Moq.
* ''Amaranthus paniculatus'' var. ''sanguineus'' (L.) Moq.
* ''Amaranthus paniculatus'' var. ''speciosus'' L.H.Bailey
* ''Amaranthus purgans'' Moq.
* ''Amaranthus rubescens'' Moq.
* ''Amaranthus sanguineus'' L.
* ''Amaranthus sanguinolentus'' Schrad. ex Moq.
* ''Amaranthus speciosus'' Sims
* ''Amaranthus spicatus'' Wirzén
* ''Amaranthus strictus'' Willd.
* ''Amaranthus tristis'' var. ''leptostachys'' Moq.
* ''Amaranthus violaceus'' Moq.<ref name=powo/>
|wikispecies =
|commons = Category: Amaranthus cruentus
|wikisłownik = amarant
}}
[[Plik:Amaranthus cruentus Blanco2.430-cropped.jpg|thumb|Morfologia]]
'''Szarłat wyniosły''', (szarłat wiechowaty), zwanyamarantus, teżamarant<ref>{{cytuj|tytuł=[http://zdrowie.wp.pl/zdrowie/metody-naturalne/art133,amarant-zrodlo-zdrowia.html amarantusemAmarant – źródło zdrowia]|opublikowany=WP Zdrowie & Fitness|data dostępu=2016-05-05|data=2012-11-28}}</ref><ref>{{cytuj|tytuł=[http://budujesz.info/artykul/szarlat-wiechowaty-wyniosly-uprawa-i-pielegnacja,1046.html Szarłat wiechowaty (wyniosły) – uprawa i pielęgnacja]|opublikowany=budujesz.info|data dostępu=2016-05-05}}</ref> (''Amaranthus cruentus'' L.) – [[gatunek (biologia)|gatunek]] rośliny z rodziny [[szarłatowate|szarłatowatych]]. Prawdopodobnie pochodzi z [[Ameryka Środkowa|Ameryki Środkowej]], obecnie jest uprawiany w wielu rejonach świata<ref name=grin>{{Cytuj stronę |url=httphttps://wwwnpgsweb.ars-grin.gov/cgi-bingringlobal/npgstaxon/html/taxgenformtaxonomysearch.plaspx?language=en |tytuł=Germplasm Resources Information Network (GRIN)|data dostępu = 2010-09-24}}</ref>.
 
=== Zastosowanie ===
Roślinę tę uprawiano na [[Nasiono|nasiona]] już ponad 4000 lat p.n.e. w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] i [[Ameryka Południowa|Południowej]], w [[Europa|Europie]] zaś pojawiła się na przełomie XVI i XVII w.<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Stanisław Deryło, Łukasz Chudzik|tytuł=Plonowanie szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondriacus L. Thell.) w warunkach zróżnicowanej przedsiewnej uprawy roli i pielęgnacji roślin|czasopismo=Annales UMCS sec. E Agricultura|data=2015|issn=0365-1118|wolumin=LXX|numer=2|miejsce=Lublin|wydawca=Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie|s=55-56}}</ref>. Szarłat ten był, obok [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]], [[ziemniak]]a i [[Fasola|fasoli]], podstawową rośliną uprawną [[Inkowie|Inków]] i [[Aztekowie|Azteków]]<ref name=":1">{{Cytuj|tytuł=Szarłat wyniosły (Amaranthus cruentus) – Natura i Ty|data dostępu=2017-04-30|opublikowany=www.naturaity.pl|url=http://www.naturaity.pl/artykul/506,szarlat-wyniosly-amaranthus-cruentus.html?p=2#ad-image-1|archiwum=https://web.archive.org/web/20170831140429/http://www.naturaity.pl/artykul/506,szarlat-wyniosly-amaranthus-cruentus.html?p=2&PHPSESSID=201682eebf19a8c254f326d67bca011c#ad-image-1|zarchiwizowano=2017-08-31}}</ref>. Bywa nazywany „[[Zboża|zbożem]] XXI wieku”.
Jedna z najstarszych [[rośliny uprawne|roślin uprawnych]]. Był, obok [[Kukurydza zwyczajna|kukurydzy]], [[ziemniak]]a i [[Fasola|fasoli]], podstawową rośliną uprawną [[Inkowie|Inków]] i [[Aztekowie|Azteków]].
 
Nasiona szarłatu uprawnego mają wysoką [[Wartość odżywcza|wartość odżywczą]] i są szeroko stosowane w [[Piekarstwo|piekarnictwie]], [[Cukiernictwo|przemyśle cukierniczym]] i [[Farmaceutyka|farmaceutycznym]]. Nasiona nie zawierają [[gluten]]u, mogą zatem być stosowane w diecie dzieci chorych na [[Celiakia|celiakię]].
Amarantus coraz częściej nazywany jest [[Zboża|zbożem]] XXI wieku, ponieważ jego nasiona pod względem najważniejszych składników odżywczych przewyższają nawet pszenicę. Reguluje biosyntezę cholesterolu, co zapobiega chorobom układu krążenia. Zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe, które zmniejszają ryzyko chorób serca i rozwój miażdżycy, a także ma wysoką zawartość białka. Szarłat nie zawiera glutenu, natomiast ma dużo [[skwalen]]u – lipidu opóźniającego procesy starzenia, łatwo przyswajalnego żelaza, wapnia i magnezu. Ma też dużo błonnika i znaczną zawartość witamin z grupy D oraz A, E, i C.<ref>Farmer 08/2007</ref>
 
Masa nadziemna roślin może być wykorzystana jako zielonka, susz i kiszonka. Ponadto amarant należy do grupy roślin charakteryzujących się specyficznym mechanizmem [[Fotosynteza C4|fotosyntezy typu C<sub>4</sub>]], o wyższej i sprawniejszej efektywności wiązania CO<sub>2</sub> atmosferycznego w porównaniu z roślinami o bardziej rozpowszechnionym mechanizmie [[Fotosynteza C3|fotosyntezy typu C<sub>3</sub>]]<ref name=":0" />.
W Polsce ponad 90% upraw znajduje się na Lubelszczyźnie. Od pewnego czasu znów cieszy się popularnością, jako surowiec na mąkę i kaszę nie zawierającą [[gluten]]u, a więc przydatną dla osób (zwłaszcza dzieci) uczulonych na tę substancję. Chętnie spożywany też przez [[wegetarianizm|wegetarian]], gdyż posiada wszystkie [[aminokwasy egzogenne]]{{fakt|data=2010-10}}.
 
W Polsce ponad 90% upraw znajduje się na [[Lubelszczyzna|Lubelszczyźnie]]. Od pewnego czasu znów cieszy się popularnością jako surowiec na paszę, [[mąka|mąkę]] i [[kasza|kaszę]] [[gluten|bezglutenową]], a więc przydatną dla osób uczulonych na tę substancję. Chętnie spożywany też przez [[wegetarianizm|wegetarian]], gdyż posiada wszystkie [[aminokwasy egzogenne]]<ref>[https://archive.ph/20141011105258/http://www.lepszezdrowie.info/amarantus.htm Amarantus – wielka nadzieja]</ref><ref name=":1" />.
=== Ciekawostki ===
Łacińska nazwa rośliny jest źródłem nazwy barwy amarantowej, koloru wypustek przy kołnierzach jednego z historycznych polskich mundurów wojskowych. Używa się też zamiennie określenia barwy szkarłatnej.
 
=== ZobaczNazwa też ===
Łacińska nazwa rośliny jest źródłem nazwy [[amarant (kolor)|barwy amarantowej]], koloru wypustek przy kołnierzach jednego z historycznych polskich mundurów wojskowych. Używa się też zamiennie określenia barwy [[szkarłat]]nej.
[[Alergia pokarmowa]], [[kasza]].
 
==Wartość odżywcza==
{{Przypisy|stopień= ===}}
 
{| class="table" style="background:transparent"
| style="vertical-align:top"|
{{Wartość odżywcza
|nazwa = Amaranthus, ziarno
|próbka = 100 g
|źródło ={{r|Tab}}
|wartość energetyczna =1668
|jednostka energii = kJ
|białka =15,8
|węglowodany =73,4
|węglowodany metabol =59,4
|skrobia =53,7
|błonnik =14,0
|tłuszcze =7,5
|nasycone =1,46
|tiamina =0,073
|niacyna =0,97
|foliany =0,082
|wapń =159,00
|magnez =239,00
|potas =423,00
|sód =5,00
|żelazo =7,8
|nagłówki = zwiń
|pozycja = lewo
|kolumny = 1
}}
| style="vertical-align:top"|
{{Wartość odżywcza
|nazwa =Amaranthus, ziarno gotowane
|próbka =100 g
|źródło ={{r|Tab}}
|wartość energetyczna =716
|jednostka energii =kJ
|białka =6,8
|węglowodany =31,6
|węglowodany metabol =25,5
|skrobia =23,1
|błonnik =6,1
|tłuszcze =3,2
|nasycone =0,63
|tiamina =0,024
|foliany =0,0282
|wapń =68
|magnez =103
|potas =182
|sód =2
|żelazo =3,4
|nagłówki =zwiń
|pozycja =lewo
|kolumny =1
}}
|}
{| class="table" style="background:transparent"
| style="vertical-align:top"|
{{Wartość odżywcza
|nazwa =Mąka z amaranthusa
|próbka =100 g
|źródło ={{r|Tab}}
|wartość energetyczna =1657
|jednostka energii =kJ
|białka =15,6
|węglowodany =71,5
|węglowodany metabol =60,1
|skrobia =57,3
|błonnik =11,4
|tłuszcze =7,4
|nasycone =2,1
|jednonienasycone =b.d.
|wielonienasycone =b.d.
|woda =b.d.
|ryboflawina =1,8
|witamina B6 =0,6
|fosfor =603
|wapń =186
|magnez =266
|potas =527
|sód =2
|żelazo =7,2
|miedź =0,5
|cynk =3,0
|mangan =3,3
|nagłówki =zwiń
|pozycja =lewo
|kolumny =1
}}
| style="vertical-align:top"|
{{Wartość odżywcza
|nazwa =Mąka z amaranthusa, prażona
|próbka =100 g
|źródło ={{r|Tab}}
|wartość energetyczna =1785
|jednostka energii =kJ
|białka =18,0
|węglowodany =77,0
|węglowodany metabol =63,0
|błonnik =14,0
|tłuszcze =8,0
|nasycone =3,00
|jednonienasycone =b.d.
|wielonienasycone =b.d.
|woda =b.d.
|wapń =150
|magnez =250
|potas =b.d.
|sód =20
|żelazo =7,5
|nagłówki =zwiń
|pozycja =lewo
|kolumny =1
}}
|}
{| class="table" style="background:transparent"
| style="vertical-align:top"|
{{Wartość odżywcza
|nazwa =Olej amarantusowy
|próbka =100 g
|źródło ={{r|Tab}}
|wartość energetyczna =3700
|jednostka energii =kJ
|białka =0
|węglowodany =0
|tłuszcze =100
|nasycone =25
|jednonienasycone =26,8
|wielonienasycone =48,2
|woda =0
|nagłówki =zwiń
|pozycja =lewo
|kolumny =1
}}
|}
== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |strona = orders/caryophyllalesweb.htm |tytuł = Caryophyllales |data dostępu = 2009-10-07}}</ref>
* <ref name=Tab>{{cytuj książkę|autor=Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow |tytuł= Tabele składu i wartości odżywczej żywności |wydanie=wydanie II zmienione |miejsce=Warszawa |rok=2017 |wydawca=Wydawnictwo Lekarskie PZWL |strony=292.324-325.328-329| isbn = 978-83-200-5311-1}}</ref>
}}
 
{{Kontrola autorytatywna}}
 
[[Kategoria:Szarłatowate]]
[[Kategoria:Zboża rzekome]]
[[Kategoria:Kuchnia meksykańska]]
[[Kategoria:Kuchnia peruwiańska]]
 
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]
[[en:Amaranthus cruentus]]
[[es:Amaranthus cruentus]]
[[fr:Amarante rouge]]
[[hsb:Wisaty šćěrjenc]]
[[lt:Šluotinis burnotis]]
[[sv:Blodamarant]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Szarłat_wyniosły”