Tibetan
ལྷ་སའི་སྐད — བོད་སྐད  | |
| Parlat en | Tibet, Botan, Índia, Nepal |
|---|---|
| Locutors | 3–7 milions |
| Classificacion lingüistica | |
Lengas sinotibetanas
| |
| Estatut oficial | |
| Oficial de | Region autonòma de Tibet ( China) Botan (denominat dzongkha) |
| Còdis lingüistics | |
| ISO 639-1 | bo |
| ISO 639-2 | bod tib |
| ISO 639-3 | bod |
| Ethnologue | bod |
| Glottolog | tibe1272 |
| Linguasphere | 70-AAA-ac |
| ASCL | 7901 |
| IETF | bo |
 | |
Lo tibetan es una lenga parlada per mai d'un milions de locutors (de 3 a 7 milions segon las fonts)[1] dins lo Tibet ancian (es a dire la Region autonòma de Tibet, las zonas de populacion tibetanas de Qinghai (Amdo), Gansu, Sichuan e Yunnan (Kham) en Republica Populara de China, e dins qualques regions del país a l'entorn, d'Imalaia e de l'Asia centrala, coma lo Ladakh e lo Sikkim en Índia, Botan e lo nòrd de Nepal.
Introduccion
[modificar | Modificar lo còdi]Lo tibetan (en tibetan : peugué per la lenga parlada e peuyi per la lenga escricha ; བོད་ཡིག (transliteracion Wylie): bod yig) es una lenga apartenent a la familha de las lengas tibetobirmanas.
Lo tibetan se divisa en un grand nombre de dialèctes. Lor classificacion varia segon las fonts. Christopher I. Beckwith per exemple[2] distinguís cinc grops geografics: tibetan del Nòrd-èst, de l'Èst, del Sud, del Centre, de l'Oèst[3].
D'enter lo grop del Centre, lo dialècte de Lhassa, que servis de lingua franca pels Tibetans, es una lenga de tons. Pasmens, qualques autres dialèctes, coma lo ladakhi e aqueles de l'Amdo, an pas de tons e an des grops de consonas inicial, que rebatan aqueles que son marcats dins l'ortografia. Lo dzongkha, un autre dialècte tibetan, es la lenga oficiala de Botan. Lo balti es parlat dins lo nòrd del districte de Kargil, dins la region de Jamo e Cachemire indian.
Lo tibetan es notat mejans d'un alfasillabari que, segon la tradicion, seriá estat creada al sègle VII per Thonmi Sambhota, un ministre del rei Songtsen Gampo, a partir del brami, escritura que donèt naissença a mai d'una lengas de l'Índia. L'escritura tibetana compren trenta letras que se combinan amb quatre signes diacritics servent de notar las vocalas i, u, e, o. A aquò s'apond tres consonas subrescrichas, que permeton de cambiar de ton o de suprimir une aspiracion, e 4 consonas sosescrichas per notar de palatalas o de retroflèxas. Es classat dins las escrituras bramicas
Dentre las lengas tibetobirmanas, lo tibetan es una de las mai ancianament atestadas, amb lo tangot, lo birman, lo neware e lo meitei.
Lo fondator dels estudis tibetans en Euròpa es le sabent ongres Csoma de Körös, autor d'un diccionari e d'una gramatica del tibetan classic. Son òbra foguèt seguida pel primièr tibetològ francés, Philippe-Édouard Foucaux (1811-1894).
Lenga classica del bodisme de la Nauta Asia, lo tibetan veïcula dempuèi lo sègle VIII una literatura rica.
Ensenhament e usatge
[modificar | Modificar lo còdi]
Dins una bona partida de Tibet, l'ensenhament dins lo primari se fa subretot o entièrament en tibetan, l'ensenhament bilenga començant rarament abans lo segondari. Pasmens, lo chinés es la lenga d'ensenhament gaireben totas las escòlas segondàrias tibetanas. Los escolans que continuan enseguida dins lo superior an la possibilitat d'estudiar las disciplinas relativas a las sciéncias umanas dins una de las facultats per las minoritats d'autras províncias[4]. Pasmens, dins las escòlas tibetanas de Dharamsala en Índia, las directivas del Ministèri del desvelopament dels ressorgas umanas exigisson que las matièras sián ensenhadas en angles a partir del segondari[5].
Segon lo linguista e tibetològ Nicolas Tournadre, l'usatge de la lenga tibetana escricha mermèt pendent la revolucion culturala al Tibet qu'èra enerbida. Se reviscolèt dins los ans 1980 mas merma de nòu dempuèi la mitan dels ans 1990 per causa de la predominança del chinés dins l'educacion. Un novèl règlament per aparar la lenga tibetana foguèt adoptat lo 22 de mai de 2002, sens pasmens obtenir lo resultat esperat. Los joves dins las zonas urbanas parlan mai sovent una mèscla tibetochinesa[6].
Nicolas Tournadre escriguèt que « dins mens de cinquanta ans, la lenga tibetana será venguda una lenga menaçada, condamnada a un declin irreversible, veire a la disparicion en doas generacions se la politica linguistica actuala es mantenguda. La responsabilitat del govèrn regional e del govèrn central es, dins aquel domèni, evidenta. » [7]. Coma l'indica lo linguista Claude Hagège: « Es atal que las lengas morrisson. » [8]. E mai lo linguista Jacques Leclerc considèra atal que la lenga tibetana es en via de regression de contunh del fach qu'es mai valorizada, al contrari, e qu'es venguda inutila sul mercat del trabalh[9].
Al contrari d'aquelas afirmacions, l'avís del filosòf comunista italian Domenico Losurdo : « del fach de la difusion de l'instruccion, la lenga tibetana es ara parlada e escricha per un nombre de personas fòrça mai naut que dins le Tibet prerevolucionari » [10].
E mai, lo professor Barry Sautman, de l'Universitat des Sciéncias e Tecnicas d'Hong Kong, afirma que cap d'estudis recents sus las lengas en perilh dona lo tibetan coma lenga en dangièr. Per el, lo manten de la lenga pels Tibetans tranca amb l'erosion de las lengas dins las regions marginalas dels estats occidentals reputats per lor politica toleranta. Las afirmacions que las escòlas primàrias de la RAT ensenhan lo putonghua o mandarin comun son erronèas. En 1996, Lo tibetain èra la principala lenga d'ensenhament dins 98 % de las escòlas primàrias, e a l'ora d'ara lo putonghua es introdusit dins los primièrs ans sonque dins las escòlas urbanas[11].
Lo tibetològ Elliot Sperling es d'avís, segon el, que «Dins qualques limitas, la Republica Populara de China fa qualques esfòrces per daissar s'exprimir una expression culturala tibetana» e «l'activitat culturala qu'existís sus l'ensems del replan tibetan pòt pas èsser ignorada[12].»
Segon Stéphane de Tapia lo tibetan es parlat sonque per prèp d'1 milion de Tibetans suls prèp de 5 milions que compta China e la lenga tibetana centrala, lenga classica e literària, mas tanben lenga religiosa, venguèt la lenga d'usatge per la diaspora tibetana[13].
Alfasillabari
[modificar | Modificar lo còdi]Jos Unicode, los caractèrs tibetans son codats de 0F00 a 0F7F. Vaquò l'alfasillabari tibetan, en dbu can (caractèrs d'estampariá), dbu med (escritura cursiva) e en transliteracion Wylie.
Modèl:Taula dels caractèrs Unicode/U0F00
L'escritura Phagspa
[modificar | Modificar lo còdi]L'escritura Phagspa, alfasillabària, foguèt creada pel lama tibetan Phagspa per l'emperaire Kubilai Khan pendent la dinastia Yuan en China, coma escritura unificada per totas las lengas de l'Empèri Mongòl. Phagspa la deriba de son escriture natala, l'escriture tibetana. Foguèt abandonada quand l'Empèri Mongòl foguèt capvirat per la dinastia Ming.
Lexic
[modificar | Modificar lo còdi]Cardinals
[modificar | Modificar lo còdi]La taula que seguís dona los nombres cardinals en tibetan, en birman, en cantonés, en shanghaian, en mandarin, et leur traduction en occitan :
| Tibetan | Birman | Cantonés | Shanghaïen | Mandarin | Occitan |
|---|---|---|---|---|---|
| གཙིག་ gcig | ထိ thi/ထာ tha | ယတ jat | iq | 一 yī | un |
| གཉིས་ gnyis | ဟနိ hni | i | gnî | 二 èr | dos |
| གསུམ་ gsum | ထဩုန thoun | sam | se | 三 sān | tres |
| བཞི་ bzhi | လေိ lei | sei | sŷ | 四 sì | quatre |
| ལྔ་ lnga | င nga | ng | nĝ | 五 wǔ | cinc |
| དྲུག drug | ဆဩ chao | lok | loq | 六 liù | sièis |
| བདུན་ bdun | ကုန ဟနိ kun hni | tsat | tsiq | 七 qī | sèt |
| བརྒྱད་ brgyad | သဟိတ shit | pat | paq | 八 bā | uèit |
| དགུ་ dgu | ကဩ ko | kau | cioê | 九 jiǔ | nòu |
| བཅུ་ bcu | သေ se | sap | zaq | 十 shí | dètz |
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ (en) UCLA Language Materials Projec Tibetan: «According to different accounts, from 3 to 7 million speakers.»
- ↑ (en) Christopher I. Beckwith, “Tibetan”, in Facts about the World’s Languages: An Encyclopaedia of the World’s Major Languages, Past and Present (jos la direccion de Jane Garry e Carl Rubino), The H. N. Wilson Company, Nòva York e Dublin, 2001.
- ↑ UCLA Language Materials Project, op. cit. : «The numerous dialects of Tibetan have been classified in different ways by different scholars. According to Beckwith, the Tibetan dialects fall into five groups based on their geographical location: Northeastern, Eastern, Southern, Central, Western.»
- ↑ (en) Jiao and Gyatso Postiglione, Education in Rural Tibet: Development, Problems and Adaptations, in China: An International Journal, vol. 3, num. 1, març de 2005, pp. 1-23.
- ↑ (en) Mary Ann Maslak, School as a site of Tibetan ethnic identity construction in India, in China: An International Journal, vol. 60, num. 1, fbrièr de 2008, pp. 85-106.
- ↑ (fr)Lo bilinguisme tibetanochinés : situacion e enjòcs, Nicolas Tournadre.
- ↑ (fr)Le bilinguisme tibétain-chinois : situation et enjeux, op. cit.
- ↑ Analisi de Claude Hagège.
- ↑ "université" Jacques LeclercUniversitat de Laval (Canadà).
- ↑ (fr)Domenico Losurdo, La China, lo Tibet e lo Dalai Lama, in L'Ernesto, Revista Communista, n° 5, nov.-déc. 2003, pp. 54-57 (tradusit de l'italian per Marie-Ange Patrizio pel site Mondialisation.ca).
- ↑ (en) Barry Sautman, "Cultural genocide" and Tibet, in Texas International Law Journal, 1èr d'abril de 2003: «[…] none of the many recent studies of endangered languages deems Tibetan to be imperiled, and language maintenance among Tibetans contrasts with language loss even in the remote areas of Western states renowned for liberal policies ». « […] claims that primary schools in Tibet teach putonghua are in error. Tibetan was the main language of instruction in 98% of TAR primary schools in 1986 ; today putonghua is introduced in early grades only in urban schools».
- ↑ (en) Elliot Sperling, Exile and Dissent: The Historical and Cultural Context, dans TIBET SINCE 1950: SILENCE, PRISON, OR EXILE, pp. 31-36 (Melissa Harris & Sydney Jones, 2000), veire The Historical and Cultural Context per Elliot Sperling.
- ↑ (fr)Stéphane de Tapia, Kazakhs, Kalmouks et Tibétains en France : minorités discrètes, diasporas en devenir ?, ed: L'Harmattan, 2007, 273 p., en part. p. 63.
