Ans 1580
Istòria
1580 : campanha militara de l'armada menada per lo negus Sarsa Dengel (1563-1597) còntra lei Beta Israèl, pòble etiopian de religion josieva. Lei Beta Israèl resistèron amb acarnament mai foguèron finalament vencuts e obligats de se sometre. Pasmens, una autra expedicion foguèt necessària en 1585 per confiermar aqueu resultat.
1588 : en Pèrsia, abdicacion de Muhammad Khudabanda que foguèt remplaçat per son fiu Abbas Ièr. Lo sobeiran novèu s'alièt ambé leis Anglés que comencèron de reorganizar son armada.
1588-1589 : campanha militara de l'armada menada per lo negus Sarsa Dengel (1563-1597) còntra lei nomadas oròmos que menaçavan lo sud dau territòri etiopian dempuei leis ans 1530-1540. Dins lo nòrd, una autra armada menèt una incursion còntra lei possessions otomanas situadas lòng dau litorau. Aquò obliguèt lei Turcs de negociar e d'acceptar un tractat de patz favorable ais Etiopians tre 1589.
Cultura
Sciéncias e tecnicas
1580 : dins la region de Nuremberg, premiera concepcion d'una arma de fuòc utilizant un barrilhet.
1581 : dins la catedrala de Pisa, estudi dei movements d'oscillacion d'un pendul per lo fisician e matematician italian Galileo Galilei (1564-1642). Aquò serà l'objècte d'una publicacion en 1638.
1581 : publicacion d'un tractat sus lo foncionament de la bossòla e lei proprietats dau magnetisme per lo navigaire anglés Stephen Burrough (1525-1584). Permetèt de melhorar la comprenença d'aquel otís sus lo continent europèu e de'n desvolopar l'utilizacion.
1582 : tres ans après François Viète, formulacion d'un sistèma de calcul utilizant lei nombres decimaus per lo matematician Simon Stevin (1548-1620) que favorizèt la generalizacion de l'utilizacion d'aquelei nombres en Euròpa.
1582 : adopcion dau calendier gregorian per lei país catolics.
1583 : a Florença, lo naturalista, filosòf e mètge italian Andrea Cesalpino (1519-1603) publiquèt son òbra majora (De plantis). I prepausèt una classificacion novèla dei plantas qu'èra basada sus lei fruchs, lei granas e lei racinas.
1583 : formulacion d'una ipotèsi regardant l'estimulacion possibla de la retina de l'uelh per la lutz. Son autor èra lo mètge soís Felix Plater (1536-1614) que la publiquèt dins un tractat d'oftalmologia ambé d'estudis sus divèrsei cecitats. Pasmens, son trabalh demorèt desconegut fins a 1626.
1584 : extension de la teoria eliocentrica de Nicolau Copernic per lo filosòf Giordano Bruno (1548-1600) que contestèt l'existéncia d'un centre de l'Univèrs e de l'esfèra deis estèlas. Postulèt tanben l'existéncia d'autrei monds abitats.
1585 : publicacion de Diversarum speculationum mathematicarum et physicarum liber dau matematician e fisician italian Giovanni Battista Benedetti (1530-1590). Aquela obratge gropava leis estudis menats dempuei 1554 per son autor sus la casuda dei còrs. Aguèt una influéncia importanta sus lei trabalhs ulteriors de Galileo Galilei.
1585 : publicacion de L'Aritmetica dau matematician flamenc Simon Stevin (vèrs 1548 - 1620). I desvolopèt l'usatge de la notacion decimala.
1586 : premiera formulacion de la paradòxa idrostatica — la pression d'un liquid despend de sa autor e non de sa forma — per Simon Stevin (vèrs 1548 - 1620) dins De Beghinselen der Weeghconst (en occitan L'Estatica ò l'Art de pesar).
Decès
- Dakin, sultan de Sennar.
- Dawra, sultan de Sennar.
- Stephen Burrough, navegaire anglés.
- Taqi al-Din, engenhaire e sabent turc.