Veire la font de Haití (estat)

{{omon|Haití}}
{{Infobox País
 | carta                         = ht
 | nom_occitan                   = Haití
 | de                            = 
 | nom_local                     = Repiblik Ayiti
 | lenga                         = ht
 | prononciacion                 = 
 | transliteracion               = 
 | nom_local2                    = République d{{'}}Haïti
 | lenga2                        = fr
 | prononciacion2                = 
 | bandièra                      = Flag of Haiti.svg
 | legenda bandièra              = 
 | blason                        = Coat of arms of Haiti.svg
 | legenda blason                = 
 | devisa                        = Liberté, Égalité, Fraternité
 | mapa                          = Haiti in its region.svg
 | legenda mapa                  = 
 | lengas oficialas              = '''[[Creòl haitian]]''', '''[[Francés]]'''
 | lengas regionalas             = 
 | capitala                      = [[Port-au-Prince]]
 | coordenadas_capitala          = {{coord|18.533333|-72.333333}}
 | mai_granda_vila               = 
 | coordenadas mai granda        = 
 | tipe_govèrn                   = [[Republica]]
 | títols_dirigents              = [[Lista dels presidents d'Haití|President]]<br>[[Lista dels primièrs ministres d'Haití|Primièr ministre]]
 | noms_dirigents                = [[:fr:Edgard Leblanc Fils|Edgard Leblanc Fils]]<br>[[:fr:Fritz Belizaire|Fritz Belizaire]]
 | superfícia_totala             = 27750
 | superfícia_reng               = 143
 | percentatge_aiga              = 0.7
 | populacion_totala             =  11470261
 | populacion_annada             = 2023
 | populacion_reng               = 83
 | densitat                      = 413.34
 | tipe_independéncia            = 
 | país_independéncia            = 
 | data_independéncia            = 
 | gentilici                     = 
 | IDH                           = 0.552
 | IDH_annada                    = 2022
 | IDH_categoria                 = 
 | IDH_reng                      = 
 | còde_país                     = HT
 | fus_orari                     = −5<br />(estiu −4)
 | imne_nacional                 = 
 | domeni_internet               = [[.ht]]
 | indicatiu_telefonic           = 509
 | organizacions_internacionalas = 
 | nòtas                         = 
 }}
'''Haití''' (en [[francés]]: ''Haïti''; en [[creòl]] [[haitian]]: ''Ayiti'') es un estat d’[[America Centrala]] e de la [[Cariba]] qu’ocupa l’oèst de l’illa d’[[Haití (illa)|Haití]] (Espanhòla). La capitala n’es [[Pòrt del Prince]].

Lo gentilici es '''haitian, -a''' (AFI: {{AFI|[ajˈtja]}}).

== Geografia ==

== Istòria ==

=== Deis originas a l'arribada dei francés ===

L'[[istòria]] de l'illa d'[[Hispaniola]] es mau coneguda avans l'arribada deis [[Euròpa|Europèus]] a la fin dau sègle XV. [[Cristòl Colomb]] i desbarquèt lo 12 de decembre de [[1492]] e i trobèt de pòbles arawak, caribes e tainos. La [[colonialisme|colonizacion]] de l'endrech comencèt tre leis annadas 1490 mai la descubèrta de [[Mexic]] li faguèt concurréncia. Ansin, lei colons [[Espanha|espanhòus]] limitèron sa preséncia au [[litorau]] sud onte visquèron dau norigatge de bovins e de la produccion de [[tabac]] e de [[sucre]]. La conquista d'aquela region e l'introduccion de [[malautiá]]s europèas decimèron la populacion indigèna qu'èra quasi anientada a la fin dau sègle XVI. D'[[esclavatge|esclaus]] [[africa]]ns foguèron donc importats tre leis annadas 1510-1520 per compensar la disparicion de la man d'òbra locala.

A partir de [[1523]], de [[corsari]]s [[França|francés]] s'installèron dins leis [[Antilhas]] per atacar lei [[naviri]]s [[Espanha|espanhòus]]. A tèrme, foguèron jonhats per d'aventuriers, generalament fòrabandits per la justícia, dichs flibustièrs e bocanièrs. Lei premiers se concentravan sus l'organizacion d'expedicions còntra lei possessions espanhòlas e lei segonds caçavan puslèu lei bovins fèrs per ne vendre la [[carn]] ai [[naviri]]s de passatge. Pasmens, la 	distincion entre lei dos grops èra pas totjorn tant clara.

Dins aqueu contèxte, lo nòrd d'[[Hispaniola]] inocupat per leis [[Espanha|Espanhòus]] venguèt una basa importanta per lei flibustiers [[França|francés]]. En particular, de [[1639]] a [[1653]], un grop de [[protestantisme|protestants]] dirigits per [[François Levasseur]] fortifiquèt l'[[illa de Tartuga]] que venguèt un refugi inexpugnable de flibustiers. Aquò permetèt ai [[França|Francés]] de fondar plusors pòrts au nòrd-oèst d'Hispaniola. [[Espanha]] reconoguèt oficialament aquela preséncia en [[1697]] e [[França]] establiguèt sa sobeiranetat sus la mitat occidentala de l'illa.

=== Lo periòde francés ===

==== Lo desvolopament de l'industria sucriera ====

[[Fichièr:Antilhas - Periòde coloniau vèrs 1790.png|thumb|right|Leis [[Antilhas]] vèrs [[1790]].]]

Après lo partiment de l'illa, lo governador [[Jean-Baptiste Ducasse]] metèt rapidament fin ais activitats dei flibustièrs e encoratjèt en plaça la creacion de plantacions de [[cana de sucre]] (dins lo nòrd) e de [[cafè]] (dins lo sud). Necessitant l'importacion d'un nombre important d'[[esclavatge|esclaus]] [[africa]]ns, aqueleis activitats assegurèron lo desvolopament de la [[colonialisme|colonia]]. En [[1789]], la colonia francesa de Sant Domingo èra ansin la pus poblada deis Antilhas ambé {{formatnum:520000}} abitants (6% de Blancs e 89% d'esclaus) e lo premier productor mondiau de [[sucre]] (75% de la produccion).

==== L'insureccion de Sant Domingo ====

Au començament de la [[Revolucion Francesa]], lei Blancs de l'illa demandèron l'instauracion d'una assemblada elegida a son profiech. Pasmens, en [[1791]], l'Assemblada Constituenta estendèt lo drech de vòte a totei leis òmes liures de l'illa. Lo refús dau governador e dei Blancs d'aplicar aqueu decret entraïnèt alora una insureccion dei mulastres. Pasmens, lei dos camps foguèron susprés per l'insureccion deis esclaus dau Nòrd que comencèt lo 22 d'aost de [[1791]]. En quauquei [[setmana]]s, leis insurgents cremèron lei plantacions dau Nòrd e chaplèron lei Blancs que gardèron solament lo contraròtle de [[Cap-Français]]. Dins lo Centre, lei Blancs se mantenguèron tanben a [[Port-au-Prince]] mai deguèron combatre plusors grops de mulastres poderós dins lei regions ruralas. Enfin, dins lo sud, lei mulastres prenguèron l'avantatge e lei Blancs ne foguèron reduchs a donar d'armas a seis esclaus per contuniar lo combat.

A la fin de [[1792]], una armada [[França|francesa]] revolucionària dirigida per [[Léger-Félicité Sonthonax]] desbarquèt dins l'illa per i restablir l'òrdre e i combatre lo governador reialista. S'alièt ambé leis esclaus en revòuta e proclamèt l'abolicion de l'[[esclavatge]] (oficialament votada per la Convencion en [[1794]]). Puei, dins l'encastre dei guèrras revolucionàrias, deguèt defendre l'illa còntra d'atacas [[Anglatèrra|anglesas]] e [[Espanha|espanhòlas]].

==== Lo periòde de Toussaint Louverture ====

En [[1794]], un còrs de [[mercenari]]s negres dirigit per [[Toussaint Louverture]] au servici d'[[Espanha]] se ralièt a la [[França]] [[Republica]]na. Aquela fòrça permetèt ais autoritats republicanas de prendre lo contraròtle de l'illa en [[1798]] e Espanha n'abandonèt la mitat orientala. Lei combats entraïnèron l'exili de la màger part dei Blancs e lo chaple d'un nombre important de mulastres. Pasmens, lo caòs permetèt tanben a [[Toussaint Louverture]] de renfòrçar son poder e d'assaiar de venir [[independéncia|independent]]. En [[1801]], promulguèt una [[constitucion]] que li donava de poders fòrça importants e comencèt de restablir lo foncionament normau de l'economia.

==== La temptativa de reconquista francesa ====

En [[1802]], [[Napoleon Bonaparte]] mandèt una fòrça expedicionària ({{formatnum:60000}} òmes) per tornar prendre lo contraròtle de Sant Domingo e i restablir l'[[esclavatge]]. Dirigida per lo [[generau]] [[Charles Leclerc]], l'operacion obtenguèt inicialament de succès importants ambé la captura de [[Toussaint Louverture]] e lo raliment de plusors caps militars negres. Pasmens, l'anóncia dau restabliment de l'esclavatge entraïnèt una insureccion generala. Puei, una epidemia de fèbre jauna decimèt l'armada francesa e tuèt lo generau [[Charles Leclerc|Leclerc]]. Ansin, lo 29 de novembre de [[1803]], leis insurgents comandats per [[Jean-Jacques Dessalines]] obtenguèron la capitulacion d'un còrs expedicionari reduch a quauquei miliers d'òmes. L'independéncia foguèt proclamat lo 1{{èr}} de genier seguent.

=== Una independéncia fragila ===

Après l'[[independéncia]], [[Jean-Jacques Dessalines]] prenguèt lo títol d'emperaire e dirigiguèt lo país d'un biais autoritari. Aquò mau contentèt l'elèit novèu (lei mulastres dau Sud, lei veterans de l'armada de [[Toussaint Louvertura]] dins lo Nòrd) e [[Jean-Jacques Dessalines|Dessalines]] foguèt [[assassinat]] en [[1806]]. Aquò entraïnèt lo partiment d'Aïtí entre un reiaume (au nòrd) dirigit per lo Negre [[Henri Christophe]] e una republica (au sud) presidida per lo mulastre [[Alexandre Pétion]]. En [[1818]], [[Alexandre Pétion|Pétion]] foguèt remplaçat per [[Jean-Pierre Boyer]] que tornèt unificar lo país en [[1821]] avans de conquistar la partida orientala en [[1822]]. Aquela ocupacion, fòrça dura, durèt fins a [[1844]] e foguèt a l'origina d'un òdi duradís entre lei dos país. En [[1825]], [[França]] reconoguèt oficialament l'[[independéncia]] de son anciana colonia. [[Jean-Pierre Boyer|Boyer]] gardèt lo contraròtle dau país fins a un còp d'estat en [[1843]].

Après lo reversament de [[Jean-Pierre Boyer|Boyer]], la question de la pauretat dei zònas ruralas entraïnèt d'insureccions recurrentas fins a [[1870]]. En parallèl, plusors caps despotics prenguèron lo poder, especialament [[Faustin Soulouque]] que dirigiguèt lo país de [[1849]] a [[1859]] e que foguèt proclamat emperaire en [[1852]]. Pasmens, a partir de [[1870]], la situacion economica comencèt de se melhorar, çò que permetèt de redurre lei trèbols intèrnes. En revènge, la situacion politica demorèt totjorn instabla ambé mai d'un quinzenau de [[govèrn]]s diferents fins au començament dau sègle XX.

=== L'influéncia estatsunidenca e la dictatura dei Duvalier ===

==== L'ocupacion estatsunidenca ====

Au començament deis annadas 1910, lo govèrn [[USA|estatsunidenc]] assaièt de prendre la plaça de la comunautat de marchands [[Alemanha|alemands]] que dominava lo comèrci haitian. Aprofichant de trèbols intèrnes entraïnats per un movement païsan (lei « Cacos »), leis Estats Units d'America desbarquèron de fòrças dins la capitala en [[1915]] avans de reprimir la rebellion cacos. Aquela ocupacion durèt fins a [[1934]] e permetèt a [[Washington]] de plaçar lo país sota sa dependéncia. Ansin, maugrat certaneis aspècts positius (construccion d'infrastructuras, reorganizacion de l'administracion fiscala...), l'ocupacion suscitèt l'ostilitat de la populacion.

Après lo retirament dei fòrças d'ocupacion, leis Estatsunidencs gardèron lo contraròtle dei doanas haitianas e sostenguèron de govèrns favorables a seis interès. De [[1946]] a [[1950]], [[Léon Dumarsais Estimé|Dumarsis Estimé]] assaièt de menar una politica favorabla ai païsans amb una reforma agrària que li donèt una gròssa popularitat. Pasmens, foguèt reversat per un còp d'estat militar organizat per [[Paul Magloire]] que gardèt lo poder fins a sa demission en [[1956]] après una grèva generala.

==== La dictatura dei Duvalier ====

La grèva de [[1956]] entraïnèt un periòde d'instabilitats que s'acabèt l'annada seguenta ambé l'eleccion de [[François Duvalier]]. Cap d'un corrent politic negre ostil ais [[USA|Estatsunidencs]], ai [[França|Francés]], ai mulastres e au [[catolicisme]], defendiguèt la mesa en plaça d'un regime « autentic » basat sus la ruralitat, lo [[creòl]] e lo [[vodó]]. Pasmens, lo regime se transformèt en dictatura violenta ambé la formacion de la fòrça paramilitara dei « Volontaris de la Seguretat Nacionala » (subrenomada lei « [[Tontons macoutes]] »). Après sa [[mòrt]] en [[1971]], foguèt remplaçat per son fiu [[Jean-Claude Duvalier|Jean-Claude]]. Fins a [[1977]], lo president novèu contunièt la politica de son paire. Puei, menèt una politica de dubertura politica — fòrça limitada — dins un contèxte de crisi economica. En [[1986]], d'esmogudas entraïnèron son [[exili]].

=== Haití dempuei 1986 ===

Après la casuda dei Duvaliers, Haití conoguèt un periòde d'alternància de govèrns civius e militars fins a l'eleccion de [[Jean-Bertrand Aristide]] en [[1991]]. Pasmens, sa politica, jutjada tròp a senèstra (reforma agrària, augmentacion dau salari minimom...), entraïnèt un còp d'estat militar e son exili. En [[1994]], una fòrça [[USA|estatsunidenca]], sota mandat de l'[[ONU]], ocupèt l'illa per i restablir la [[democracia]]. De retorn, [[Jean-Bertrand Aristide|Aristide]] decidèt de dissòuvre lei fòrças armadas haitianas. Batut en [[1996]] per [[René Preval]], foguèt tornat elegir en [[2000]].

En [[2003]], una rebellion prenguèt lo contraròtle dau nòrd dau país. En febrier de [[2004]], una novèla intervencion estatsunidenca entraïnèt la demission d'[[Jean-Bertrand Aristide|Aristide]]. En [[2006]], [[René Preval]] venguèt tornarmai president dins un contèxte de crisi prefonda agravat quatre ans pus tard per un [[tèrratrem]] que tuèt au mens {{formatnum:300000}} personas. Aquò entraïnèt una novèla ocupacion estatsunidenca per mantenir l'òrdre. L'annada seguenta, {{formatnum:7000}} abitants suplementaris foguèron tuats per una epidemia de colerà e la situacion sembla pas se melhorar en causa de l'afondrament de l'Estat e de la pression environamentala sus lei tèrras agricòlas.

== Cultura ==

== Liames intèrnes ==

== Bibliografia ==

== Nòtas e referéncias ==
<references/>

{{Clr}}
<div class="Boita de fusion">
{{boita de navigacion Estats membres OAS}}
</div>


[[Categoria:Haití]]