Hopp til innhald

Pipeorgel: Skilnad mellom versjonar

Frå Wikipedia – det frie oppslagsverket
Gå gjennom historikken
← Eldre endring
Sletta innhald Nytt innhald
VisuellWikitekst
Jarle (diskusjon | bidrag)
1 134 redigeringer
cat:
s →Historie: Tok ut tomme oversk.
 
(48 mellomliggjande versjonar av 30 brukarar er ikkje viste)
Line 1: Line 1:
{{infoboks instrument}}
⚫
[[Image:pipeorgel.jpg|thumb|Orgelet i [[Bälinge kyrka]], [[Sverige]]]]
⚫
Eit '''pipeorgel''' er eit tangentinstrument med [[pipe]]r. Pipene kan vera laga anten av [[tre]] eller [[metall]], og luft vert pressa gjennom dei for å laga ljod. Pipeorgelet er best kjent frå [[kyrkjemusikk]]en, men ein finn det òg i nokre [[synagoge]]r, i [[konsertsal]]ar, [[kino]]ar og private [[heim]]ar. Ein orgelspelar vert ofte kalla [[organist]] eller (i [[den norske kyrkja]]) [[kantor]].


[[Fil:RD_orgel.jpg|høgre|mini|300px|Orgelet i [[Roskilde domkyrkje]] i [[Danmark]].]]
⚫
Eit '''pipeorgel''' er eit tangentinstrument med [[pipe]]r. Pipene kan vera laga anten av [[tre]] eller [[metall]], og luft vert pressa gjennom dei for å laga ljod. Pipeorgelet er best kjent frå [[kyrkjemusikk]]en, men ein finn det òg i nokre [[synagoge]]r, i [[konsertsal]]ar, [[kino]]ar og private [[heim]]ar. Ein orgelspelar vert ofte kalla [[organist]] eller (i kyrkja) [[kantor]].


== Teknisk utgreiing ==
== Teknisk utgreiing ==
=== Orgelpipene ===
Pipene er ordna i ''stemmer'' (eller ''register''), som kan koplast inn og ut med ''registertrekk''. Dei viktigaste stemmesortane er ''prinsipalar'', ''fløyter'', ''tungestemmer'' og ''mutasjonar''. Somme er laga for å høyrast ut som eit anna instrument (t.d. trompet, blokkfløyte, obo), medan andre (t.d. prinsipal, mixtur, unda maris) berre finst i orgelet.
Pipene er laga av [[tre]] eller ei [[legering]] av [[bly]] og [[tinn]]. Høgare tinninnhald gjev meir [[overtonar]] og ein lysare klang. Stundom vert òg [[sink]] nytta, mest i dei lange basspipene.
⚫
[[Fil:Orgel.jpg|mini|Orgelet i [[Bälinge kyrka]], [[Sverige]]]]
Pipene er ordna i ''stemmer'' (eller ''register''), som kan koplast inn og ut med ''registertrekk''. Orgelstemmene er anten ''leppestemmer'', som ei [[blokkfløyte]], eller ''tungestemmer'', som ein [[fagott]]. Toneleiet vert skrive i [[fot (måleeining)|fot]], der 8' er vanleg tonehøgd, 16' kling éin [[oktav]] lågare, og 4' éin [[oktav]] høgare enn notert. Stemmer som styrker [[overtone]]rekkja (t.d. [[kvint]]- og [[ters]]stemmer) vert kalla ''mutasjonar''. Dette systemet vert nytta av di den lengste pipa i ei open 8'-stemme er om lag 8 fot lang.
*64' Tre oktavar lågare enn notert
*32' To oktavar lågare
*16' Ein oktav lågare
*8' Vanleg tonehøgd
*5 1/3' Ein kvint høgare
*4' Ein oktav høgare
*2 2/3' Ein oktav og ein kvint høgare
*2' To oktavar høgare
*1 1/3' To oktavar og ein ters høgare
*1' Tre oktavar høgare

=== Orgelstemmene ===
Orgelstemmene kan vera etterlikningar av orkesterinstrument, eller tilpassa særskilt for orgelet. Etterlikningane høver som regel best som solostemmer, og har ofte «orkester» i namnet.

Nokre stemmer har fleire piper for kvar tone, det vil seia ''fleirkorige''. Desse får oftast eit [[romartal]] etter seg, som til dømes Mikstur IV eller Sesquialtera II. Den fyrste har fire piper for kvar tone, den andre to.

==== Leppestemmer ====
Leppestemmene har anten opne, halvvegs dekte, eller heilt dekte piper. Tonen frå ei dekt pipe er om lag éin oktav lågare enn frå ei jamlang ope pipe. Det finst òg sokalla ''overblåsande fløyter'', som lagar ein tone om lag éin oktav høgare. Breidda på pipa (''mensuren'') er avgjerande for tonen. Ein breid mensur gjev ein fyldig, grunntonerik klang (prinsipaltone), medan ein smal mensur gjev ein tynn, overtonerik klang (strykartone).

* ''Prinsipal'' (''Oktav''): Opne piper, av metall eller tre. Har ein fyldig klang med mykje grunntone, og dannar grunnlaget for resten av orgelet. Dei fleste orgel har minst éin serie prinsipalstemmer (t.d. Prinsipal 8', Oktav 4', Oktav 2').
* ''Mikstur'': Korte metallpiper, av middels eller smal mensur. Fleirkorig, frå to til åtte kor. Ein god mikstur gjev både brillians og tydeleggjer [[polyfoni]].
* ''Celeste'': Eit stemmepar, der den eine stemma er stemd litt for høgt, noko som gjev ein svevande klang. Anten strykestemme eller fløytestemme.
===== Fløytestemmer =====
* ''Gedakt'': Dekte piper, vanlegvis av tre. Den vanlegaste fløytestemma.
* ''Røyrfløyte'': Halvvegs dekte piper, av metall eller tre.
* ''Harmonisk fløyte'': Overblåsande fløyte. Kraftig, gjennomtrengjande klang.
===== Strykestemmer =====
* ''Gambe'': Opne metallpiper. Vanlegvis ikkje etterlikning av orkester[[gambe]]n, men ein allsidig stemme.
==== Tungestemmer ====
* ''Trompet'': Den vanlegaste tungestemma. I 16'- og 32'-leie ''basun''.
* ''Obo'': Svakare enn trompet. I 16'- og 32'-leie ''fagott''.
===== Regalstemmer =====
* ''Krummhorn'': Om lag same tonen som i eit vanleg [[krummhorn]].
* ''Vox humana'': Namnet tyder «menneskerøyst», men tonen er heilt unik for orgelet.

=== Verk ===
[[Fil:Organ_Console,_Holy_Trinity,_Buffalo.jpeg|mini|Hovudspelepulten åt 152-stemmersorgelet i [[Holy Trinity Lutheran Buffalo|Holy Trinity Lutheran]], [[Buffalo, New York]], bygt av [[Kegg Organ Company]]]]


Stemmene er ordna i ''verk''. Dei vanlegaste verka vert kalla ''hovudverk'', ''svellverk'' og ''pedalverk''. Hovudverket er grunnlaget for resten av orgelet, med dei bærande prinsipalstemmane. Svellverket står i ein kasse med veggar som kan opnast og lukkast av organisten, noko som gjer det mogleg å variera ljodstyrken. Andre verk ein kan finna i eit orgel er ''oververk'', ''brystverk'', ''ryggpositiv'' og ''fjernverk''.
Stemmene er ordna i ''verk''. Dei vanlegaste verka vert kalla ''hovudverk'', ''svellverk'' og ''pedalverk''. Hovudverket er grunnlaget for resten av orgelet, med dei bærande prinsipalstemmane. Svellverket står i ein kasse med veggar som kan opnast og lukkast av organisten, noko som gjer det mogleg å variera ljodstyrken. Andre verk ein kan finna i eit orgel er ''oververk'', ''brystverk'', ''ryggpositiv'' og ''fjernverk''.


Kvart verk er oftast bunde til eit ''manual'' (tangentrekkje), unnateke pedalverket som er bunde til eit sett fotpedalar. Det vanlege manualomfanget i [[Noreg]] er C-g3, i [[USA]] C-c4, medan fotpedalane går frå C-f1 eller g1.
Kvart verk er oftast bunde til eit ''manual'' (tangentrekkje), unnateke pedalverket som er bunde til eit sett fotpedalar. Det vanlege manualomfanget i [[Noreg]] er C-g3, i [[USA]] C-c4, medan fotpedalane går frå C-f1 eller g1.


Manual, pedal og registertrekk er bygde inn i ein ''spelepult''. Spelepulten kan vera kopla til orgelet med mekanikk, elektrisitet, lufttrykk (pneumatikk) eller med ei sambinding av elektrisitet og lufttrykk (elektropneumatikk).
Manual, pedal og registertrekk er bygde inn i ein ''spelepult''. Spelepulten kan vera kopla til orgelet med mekanikk, elektrisitet, lufttrykk (pneumatikk) eller med ei sambinding av elektrisitet og lufttrykk (elektropneumatikk).

== Historie ==
=== Antikken ===
Me veit ikkje sikkert kven som bygde det fyrste pipeorgelet, men [[Ktesibios]], ein gresk [[ingeniør]] som arbeidde i [[Alexandria]] på [[200-talet fvt.]], vert ofte gjeven æra for dette. Instrumentet Ktesibios ([[latin]]: Ctesibius) laga var eit [[hydraulis]], eller vassorgel, der pipene fekk luft frå ei [[hydraulikk|hydraulisk]] pumpe. Vassorgelet vart omtykt i [[Romarriket]], både som soloinstrument og som bakgrunnsmusikk til [[idrett]]sleikar. Om lag hundre år seinare vart hydraulikken bytt ut med blåsebelgar, som enno i dag er den vanlege luftkjelda i eit pipeorgel.

Etter delinga av Romarriket rundt år 476 blømde orgeltradisjonen vidare i den austlege delen, der [[Bysants]] var hovudstad, medan han etter kvart forsvann i den vestlege delen, der [[Roma]] var hovudstad. Orgelet kom truleg ikkje attende til Vest-Europa før på [[700-talet]] ([[Pipin den yngre]] fekk eit orgel frå Bysants i 757), og vart etter kvart eit viktig kulturinstrument att.


== Vidgjetne [[orgelbyggjar]]ar ==
== Vidgjetne [[orgelbyggjar]]ar ==
Line 16: Line 64:
**[[Arp Schnitger]]
**[[Arp Schnitger]]
**[[Gottfried Silbermann]]
**[[Gottfried Silbermann]]
*'''[[Romantikk]]en'''
*'''[[Romantikken]]'''
**[[Friedrich Ladegast]]
**[[Friedrich Ladegast]]
**[[Eberhard Friedrich Walcker]]
**[[Eberhard Friedrich Walcker]]
Line 61: Line 109:
**[[Arild Sandvold]]
**[[Arild Sandvold]]


== Bakgrunnsstoff ==
⚫
[[Category:Tangentinstrument]]
* Audsley, G.A. ''The art of organ building'', Bind 1, Dodd, Mead, and Company, 1905. (Nyutgjeven av Dover Publ., 1965)
* Audsley, G.A. ''The art of organ building'', Bind 2, Dodd, Mead, and Company, 1905. (Nyutgjeven av Dover Publ., 1965)


{{kyrkjearkitektur}}
[[en:Pipe organ]]
{{Autoritetsdata}}
[[eo:Orgeno]]
⚫
[[Kategori:Tangentinstrument]]
[[fr:Orgue]]
[[Kategori:Aerofonar]]
[[ja:オルガン]]
[[nl:Orgel]]
[[no:Pipeorgel]]
[[sv:Orgel]]

Siste versjonen frå 27. august 2024 kl. 06:54

Pipeorgel

Klassifiseringorgel, sets of open flutes with internal duct without fingerholes, sets of oboes with conical bore, blåseinstrument med tangentar, byggverk
Hornbostel-Sachs klassifisering421.222.11+421.222.3+412.1

Eit pipeorgel er eit tangentinstrument med piper. Pipene kan vera laga anten av tre eller metall, og luft vert pressa gjennom dei for å laga ljod. Pipeorgelet er best kjent frå kyrkjemusikken, men ein finn det òg i nokre synagoger, i konsertsalar, kinoar og private heimar. Ein orgelspelar vert ofte kalla organist eller (i den norske kyrkja) kantor.

Orgelet i Roskilde domkyrkje i Danmark.

Teknisk utgreiing

[endre | endre wikiteksten]

Orgelpipene

[endre | endre wikiteksten]

Pipene er laga av tre eller ei legering av bly og tinn. Høgare tinninnhald gjev meir overtonar og ein lysare klang. Stundom vert òg sink nytta, mest i dei lange basspipene.

Orgelet i Bälinge kyrka, Sverige

Pipene er ordna i stemmer (eller register), som kan koplast inn og ut med registertrekk. Orgelstemmene er anten leppestemmer, som ei blokkfløyte, eller tungestemmer, som ein fagott. Toneleiet vert skrive i fot, der 8' er vanleg tonehøgd, 16' kling éin oktav lågare, og 4' éin oktav høgare enn notert. Stemmer som styrker overtonerekkja (t.d. kvint- og tersstemmer) vert kalla mutasjonar. Dette systemet vert nytta av di den lengste pipa i ei open 8'-stemme er om lag 8 fot lang.

  • 64' Tre oktavar lågare enn notert
  • 32' To oktavar lågare
  • 16' Ein oktav lågare
  • 8' Vanleg tonehøgd
  • 5 1/3' Ein kvint høgare
  • 4' Ein oktav høgare
  • 2 2/3' Ein oktav og ein kvint høgare
  • 2' To oktavar høgare
  • 1 1/3' To oktavar og ein ters høgare
  • 1' Tre oktavar høgare

Orgelstemmene

[endre | endre wikiteksten]

Orgelstemmene kan vera etterlikningar av orkesterinstrument, eller tilpassa særskilt for orgelet. Etterlikningane høver som regel best som solostemmer, og har ofte «orkester» i namnet.

Nokre stemmer har fleire piper for kvar tone, det vil seia fleirkorige. Desse får oftast eit romartal etter seg, som til dømes Mikstur IV eller Sesquialtera II. Den fyrste har fire piper for kvar tone, den andre to.

Leppestemmer

[endre | endre wikiteksten]

Leppestemmene har anten opne, halvvegs dekte, eller heilt dekte piper. Tonen frå ei dekt pipe er om lag éin oktav lågare enn frå ei jamlang ope pipe. Det finst òg sokalla overblåsande fløyter, som lagar ein tone om lag éin oktav høgare. Breidda på pipa (mensuren) er avgjerande for tonen. Ein breid mensur gjev ein fyldig, grunntonerik klang (prinsipaltone), medan ein smal mensur gjev ein tynn, overtonerik klang (strykartone).

  • Prinsipal (Oktav): Opne piper, av metall eller tre. Har ein fyldig klang med mykje grunntone, og dannar grunnlaget for resten av orgelet. Dei fleste orgel har minst éin serie prinsipalstemmer (t.d. Prinsipal 8', Oktav 4', Oktav 2').
  • Mikstur: Korte metallpiper, av middels eller smal mensur. Fleirkorig, frå to til åtte kor. Ein god mikstur gjev både brillians og tydeleggjer polyfoni.
  • Celeste: Eit stemmepar, der den eine stemma er stemd litt for høgt, noko som gjev ein svevande klang. Anten strykestemme eller fløytestemme.
Fløytestemmer
[endre | endre wikiteksten]
  • Gedakt: Dekte piper, vanlegvis av tre. Den vanlegaste fløytestemma.
  • Røyrfløyte: Halvvegs dekte piper, av metall eller tre.
  • Harmonisk fløyte: Overblåsande fløyte. Kraftig, gjennomtrengjande klang.
Strykestemmer
[endre | endre wikiteksten]
  • Gambe: Opne metallpiper. Vanlegvis ikkje etterlikning av orkestergamben, men ein allsidig stemme.

Tungestemmer

[endre | endre wikiteksten]
  • Trompet: Den vanlegaste tungestemma. I 16'- og 32'-leie basun.
  • Obo: Svakare enn trompet. I 16'- og 32'-leie fagott.
Regalstemmer
[endre | endre wikiteksten]
  • Krummhorn: Om lag same tonen som i eit vanleg krummhorn.
  • Vox humana: Namnet tyder «menneskerøyst», men tonen er heilt unik for orgelet.

Verk

[endre | endre wikiteksten]
Hovudspelepulten åt 152-stemmersorgelet i Holy Trinity Lutheran, Buffalo, New York, bygt av Kegg Organ Company

Stemmene er ordna i verk. Dei vanlegaste verka vert kalla hovudverk, svellverk og pedalverk. Hovudverket er grunnlaget for resten av orgelet, med dei bærande prinsipalstemmane. Svellverket står i ein kasse med veggar som kan opnast og lukkast av organisten, noko som gjer det mogleg å variera ljodstyrken. Andre verk ein kan finna i eit orgel er oververk, brystverk, ryggpositiv og fjernverk.

Kvart verk er oftast bunde til eit manual (tangentrekkje), unnateke pedalverket som er bunde til eit sett fotpedalar. Det vanlege manualomfanget i Noreg er C-g3, i USA C-c4, medan fotpedalane går frå C-f1 eller g1.

Manual, pedal og registertrekk er bygde inn i ein spelepult. Spelepulten kan vera kopla til orgelet med mekanikk, elektrisitet, lufttrykk (pneumatikk) eller med ei sambinding av elektrisitet og lufttrykk (elektropneumatikk).

Historie

[endre | endre wikiteksten]

Antikken

[endre | endre wikiteksten]

Me veit ikkje sikkert kven som bygde det fyrste pipeorgelet, men Ktesibios, ein gresk ingeniør som arbeidde i Alexandria på 200-talet fvt., vert ofte gjeven æra for dette. Instrumentet Ktesibios (latin: Ctesibius) laga var eit hydraulis, eller vassorgel, der pipene fekk luft frå ei hydraulisk pumpe. Vassorgelet vart omtykt i Romarriket, både som soloinstrument og som bakgrunnsmusikk til idrettsleikar. Om lag hundre år seinare vart hydraulikken bytt ut med blåsebelgar, som enno i dag er den vanlege luftkjelda i eit pipeorgel.

Etter delinga av Romarriket rundt år 476 blømde orgeltradisjonen vidare i den austlege delen, der Bysants var hovudstad, medan han etter kvart forsvann i den vestlege delen, der Roma var hovudstad. Orgelet kom truleg ikkje attende til Vest-Europa før på 700-talet (Pipin den yngre fekk eit orgel frå Bysants i 757), og vart etter kvart eit viktig kulturinstrument att.

Vidgjetne orgelbyggjarar

[endre | endre wikiteksten]

Vidgjetne orgelkomponistar

[endre | endre wikiteksten]

Bakgrunnsstoff

[endre | endre wikiteksten]
  • Audsley, G.A. The art of organ building, Bind 1, Dodd, Mead, and Company, 1905. (Nyutgjeven av Dover Publ., 1965)
  • Audsley, G.A. The art of organ building, Bind 2, Dodd, Mead, and Company, 1905. (Nyutgjeven av Dover Publ., 1965)
Henta frå «https://nn.wikipedia.org/w/index.php?title=Pipeorgel&oldid=3565819»