Sjå kjelda til Sørsamar

[[Fil:Southern_sami_and_ume_sami.png|mini|Det bur sørsamar både i [[Noreg]] og [[Sverige]]. Karta viser til tradisjonelle busetjings- og reindriftsområde. Trollheimen er ikkje avmerka på dette kartet.]]
'''Sørsamar''' ([[sørsamisk]] ''åarjelsaemieh'') er ei gruppe [[samar]] som bur i [[Noreg]] og [[Sverige]]. Dei tradisjonelle bu- og [[reindrift]]sområda deira i Noreg strekkjer seg i dag omtrent frå [[Ranelva]] i [[Rana kommune]] i [[Nordland fylke|Nordland]] til [[Elgå]] austom innsjøen [[Femunden]] i [[Hedmark fylke|Hedmark]]. I Sverige reknar ein det sørsamiske området til å vera [[Västerbottens län]], [[Jämtlands län]] og delar av [[Härjedalen]] og [[Dalarna]].

Sørsamar er skilde frå andre samiske grupper gjennom det sørsamiske språket og tradisjonar kring drakt, byggeskikk og andre kulturuttrykk.<ref>[[Ewa Ljungdahl]]. ''Samer i Åre''. Utgitt av [[Gaaltije]], 2013. ISBN 978-91-979433-7-6. I original lyder sitatet: «Det som skiljer sydsamerna från övriga samiska grupper är främst språket, men även dräkt, ornamentik, byggnadsskick och andra kulturuttryck.»</ref> Sørsamane utgjer ein liten del av den samiske folkegruppa og er blitt kalla ein «minoritet i minoriteten».<ref>[http://gamal.nynorsk.no/minoritet/samisk.html Inger Johansen: ''Sørsamisk – ein minoritet i minoriteten''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110817022608/http://gamal.nynorsk.no/minoritet/samisk.html |date=2011-08-17 }}; nynorsk.no</ref><ref>Ellinor Jåma i [http://www.namdalsavisa.no/Nyhet/article4587072.ece Namdalsavisa, 15.9.2009] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203010317/http://www.namdalsavisa.no/Nyhet/article4587072.ece |date=2013-12-03 }}</ref><ref>[[Helge Salvesen]]. «Sørsamene – en samisk minoritet.» I: ''[[Ottar (tidsskrift)|Ottar]]''; nr 116-117 (1979)</ref> 500–800 personar snakkar sørsamisk i dag, og om lag 150 personar er sysselsette i reindrift i dei sørsamiske områda i Noreg.<ref name="TALL">Tall for årsverk er hentet fra [http://www.reindrift.no/?id=4693&subid=0 Totalregnskap for reindriftsnæringen; regnskap 2011 og budsjett for 2012]. Tallet for Nordland gjelder hele fylket; tabellene gir ikke grunnlag for en mer detaljert oppdeling. Basert på et gjennomsnitt per siidaandel kan det være snakk om 49 årsverk i reindrifta i den sørsamiske delen av Nordland. Totalt var det 1028 årsverk i reindrifta i 2011, og den sørsamiske andelen utgjør således 14-16 prosent av næringa.</ref> Det finst sørsamiske institusjonar som skule, museum og teater i [[Snåsa kommune|Snåsa]], [[Hattfjelldal kommune|Hattfjelldal]], [[Røros kommune|Røros]], [[Røyrvik kommune|Røyrvik]], [[Mo i Rana]] og [[Östersund]].

Historia til sørsamane kan delast i tre store periodar: fangstsamfunn, intensiv reindriftsnomadisme og ekstensiv reindrift. Ein går ut frå at reindriftsnomadismen byrja seint i mellomalderen, kring 1200–1400. Avsluttinga av reindriftsnomadismen er vanlegvis knytt til at ein slutta å mjølka reinsdyra, noko som fann stad mellom 1902 og 1964 i Noreg.<ref name="SFDSK">Sverre Fjellheim. «Det samiske kulturlandskapet». I: ''Fragment av samisk historie''. Redigert av Sverre Fjellheim. Utgitt av Sør-Trøndelag og Hedmark Reinsamelag, 1995. ISBN 82-993684-0-5</ref>

== Utbreiingsområdet ==
Området i Noreg der sørsamane i dag utøver tradisjonell samisk reindrift, strekkjer seg frå Mo i Rana i Nordland sørover til [[Svahken sijte]] ved Elgå austom Femunden. Reinbeitedistrikta strekkjer seg frå svenskegrensa og ut til kysten gjennom [[Helgeland]], [[Namdalen]] og [[Fosen]]. Gjennom [[Innherad|Innherred]] i [[Trøndelag fylke|Trøndelag]] og [[Engerdal kommune|Engerdal]] i [[Østerdalen]] ligg reinbeitedistrikta i dei låge fjellområda langs [[Kjølen]]. I tillegg er det eit reinbeitedistrikt i Trollheimen ([[Trollheimen]] sijte) med eigen lovheimel.<ref>[http://lovdata.no/lov/1984-12-21-101 Lov om reindrift i kommunene Meldal, Midtre Gauldal, Oppdal, Rennebu, Rindal, Sunndal og Surnadal] («Trollheimenloven») hos lovdata.no</ref> Rundt og austom Mo i Rana ligg det tradisjonelle umesamiske området.
[[Fil:Sørsamiske_reinbeitedistrikt_sitje_Nordland_Trøndelag.jpg|mini|Kart over reinbeitedistrikta i det sørsamiske området i Noreg. Reinbeitedistrikt er ei offentleg administrativ inndeling. Den tradisjonelle samiske gruppeinndelinga i ''[[Sida|siida]]'' (sørsamisk ''sitje'', fleirtal ''sijth'') fell i dag saman med reinbeitedistriktene. På svensk bruker ein uttrykket [[sameby]]; merk at det svenske ordet «by» kan omsetjast til «bygd» eller «grend» på norsk.]]
[[Samerettsutvalet]] meiner at «De tradisjonelle samiske områdene i Sør-Norge omfatter brorparten av Nord-Trøndelag fylke, Fosen-halvøya og de indre delene av Sør-Trøndelag fylke, og de nordøstre delene av Hedmark fylke. Fra langt tilbake har det vært samisk bosetning og vært utøvd reindrift og annen samisk bruk i brorparten av disse områdene.» Utvalet nemner òg tamreindrift i Trollheimen, og peikar på at det finst område i randsona til dei noverande reinbeiteområda som «tidlegare låg innanfor dei administrative avgrensa reinbeiteområda, men som har falle utanfor desse etter justeringer av områda #seg yttergrenser».<ref name="NOU200713_15">[http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-13/16.html?id=492282 Kapittel 15: «Statseide tradisjonelle samiske områder i Sør-Norge»]; NOU 2007:13 ''Den nye sameretten''</ref> Vidare peikar utvalet på [[Konsultasjonsavtala mellom Regjeringa og Sametinget|Konsultasjonsavtala]] mellom Sametinget og Kommunaldepartementet frå 2005, som gjev ei ytste avgrensing av området der det kan finnast «samiske interesser [innenfor] alle ideelle og materielle former for samisk kultur». Dette kan gjelda kunst, kultur, utdanning og arealplanar.<ref>[http://www.sametinget.no/Om-Sametinget/Bakgrunn/Konsultasjonsavtalen Konsultasjonsavtalen] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131212194804/http://www.sametinget.no/Om-Sametinget/Bakgrunn/Konsultasjonsavtalen |date=2013-12-12 }} hos sametinget.no</ref>

: ''«Det arealet som i henhold til [Konsultasjonsavtalen] utgjør de tradisjonelle samiske områdene i Sør-Norge omfatter (hele) Nord-Trøndelag fylke; 16 kommuner i [[Sør-Trøndelag fylke|Sør-Trøndelag]] fylke (fem på Fosen-halvøya: Osen, Roan, Åfjord, Bjugn og Rissa; fire i de «indre» områdene mot svenskegrensen: Selbu, Tydal, Holtålen og Røros; og fire i Trollheimen: [[Meldal kommune|Meldal]], [[Rennebu kommune|Rennebu]], [[Oppdal kommune|Oppdal]] og [[Midtre Gauldal kommune|Midtre Gauldal]]); seks kommuner i den nordøstre delen av Hedmark ([[Engerdal kommune|Engerdal]], [[Rendalen kommune|Rendalen]], [[Os kommune|Os]], [[Tolga kommune|Tolga]], [[Tynset kommune|Tynset]] og [[Folldal kommune|Folldal]]), og to kommuner i Møre og Romsdal ([[Surnadal kommune|Surnadal]] og [[Rindal kommune|Rindal]]). I tillegg kommer [[Sunndal kommune|Sunndal]] kommune, som også er omfattet av trollheimenloven.» ''

Dei fleste av nasjonalparkane i det sørsamiske området er ein del av kulturlandskapet til reindriftssamane: [[Gutulia nasjonalpark|Gutulia]], [[Femundsmarka nasjonalpark|Femundsmarka]], [[Skarvan og Roltdalen nasjonalpark|Skarvan og Roltdalen]], [[Blåfjella-Skjækerfjella nasjonalpark|Blåfjella-Skjækerfjella]], [[Lierne nasjonalpark|Lierne]], [[Børgefjell nasjonalpark|Børgefjell]] og [[Lomsdal-Visten nasjonalpark|Lomsdal-Vista nasjonalpark]]. I desse nasjonalparkane er tilgjenge til tradisjonell reindrift ein del av verneordninga.

I tillegg til dagens utbreiing har det i dei siste hundreåra òg vore samisk busetjing og reindrift på [[Gauldalsvidda]]<ref>Anders Løøv. «En samisk sitje går under på Gauldalsvidda år 1811» I: ''Festskrift til Ørnulv Vorren''. Utgitt av Tromsø museum, 1994. ISBN 8271420178 ([http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2008011800062 ebok fra bokhylla.no])</ref> og i områda vest for [[Femunden]].<ref>Anders Løøv. «Samer, bønder, bergverk - og en skoginspektør : samer vest for Femund før 1815». I: ''Årbok for Norsk skogbruksmuseum''; nr 12 (1989).<br />Anders Løøv. «Samer vest for Femunden omkring år 1800 : Nils og Johan Anderssønner». I: ''Åarjel-saemieh''; nr 4 (1991)</ref> Samerettsutvalet har elles samla eit oversyn over [[Noregs Høgsterett|høgsterettsdommar]] og andre norske rettsavgjerder i samiske saker. Dette oversynet viser at det har vore grunnlag for tvil om beiterettar i store delar av Sør-Noreg.<ref>[http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-13/27.html?id=492527 Kilder (se seksjonen «norske rettsavgjørelser»]; NOU 2007:13 ''Den nye sameretten''</ref> I folketeljinga for 1910 er det elles registrert sørsamisk busetjing i Setesdal, Lesja og områda rundt Trollheimen.<ref>Bjørn Arnfinn Devik. «Litt om sørsamene og sørsamisk historie». I: ''[[Ottar (tidsskrift)|Ottar]]''; nr 116-117 (1979)</ref> I områda nord for Trollheimen, frå Hemnefjella i aust og til Halsa og Åsskard i vest, blei den tradisjonelle reindrifta avvikla rundt 1980.<ref>Lappekommisjonen av 1889, erklæringer nr. 15 og 56.</ref><ref>"I april 1984 flytta familien Kant over frå dei nordre fjellområda i Rindal og Hemne inn til Trollheimen." ([[Nils Røv]]: ''Trollheimsreinen'' (Bygdeforlaget, cop. 2002), s. 96.)</ref>

I Sverige reknar ein det sørsamiske området for å vera [[Västerbotten]], [[Jämtland]] og delar av [[Härjedalen]] og [[Dalarna]].<ref name="SYDS">[http://www.samer.se/1194 Sydsamiska], hos samer.se; Samiskt Informationscentrum</ref> Eller med andre ord frå [[Ume älv|Umeälven]] i nord til Dalarna i sør, med [[Idre sameby]] i [[Idre]] som den sørlegaste.<ref>[http://www.nt.fylkesbibl.no/sorsamane/sorsamiskomrade.htm Sørsamisk område] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131215070039/http://www.nt.fylkesbibl.no/sorsamane/sorsamiskomrade.htm |date=2013-12-15 }} hos Nord-Trøndelag fylkesbibliotek</ref><ref>[http://www.idresameby.se/ idresameby.se]</ref> Grensene mellom dei svenske samebyene ([[Sida|siida]]) er i større grad enn i Sør-Noreg basert på trekkruter langs vassdrag i nordvestleg–søraustleg retning.

Tradisjonelt har fleire av dei samiske reinbeiteområda, også i det sørsamiske området, vore uavhengige av riksgrensene. Ved grensedraginga mellom Noreg og Sverige i [[1751]] blei vilkåra for reindrift avklart i [[Lappekodisillen]], som var eit tillegg til grensetraktaten mellom dei to landa. Lappekodisillen gav grunnlag for at reindrifta enno kunne ha sesongmessige flyttingar. Han har sidan blitt fornya gjennom ulike reinbeitekonvensjonar, den siste frå 2010. Reinbeitekonvensjonen gjev heimel for grensekryssing med reinflokkar.<ref>[http://www.reindrift.no/?id=145&subid=0 Reinbeitekonvensjonen mellom Norge og Sverige] hos reindrift.no, Reindriftsforvaltningen. Se også [http://www.regjeringen.no/upload/LMD/Vedlegg/bilder_illustrasjoner/Reindrift_omrade4_kor.pdf dette kartet] (pdf) over reinbeitedistrikt/sambeyer og konvensjonsområder i det sørsamiske området.</ref>

== Språk ==
{{detaljar|Sørsamisk}}
[[Fil:Åarjel-saemiej_skuvle_Snåsa.jpg|mini|Åarjel-saemiej skuvle og ''maanagierte'' (barnehage) i Snåsa.]]
[[Fil:Åarjel-saemiej_skuvle_Snåsa_tavle.jpg|mini|Frå eit klasserom i Åarjel-saemiej skuvle.]]
[[Fil:28355_Ankarede_-_Aaanghkere-Njeeruve.jpg|mini|Sørsamisk vegskilt i Ankarede i [[Jämtland]].{{foto|Olve Utne|30. juli 2012}}]]
Det [[Sørsamisk|sørsamiske språket]] (''åarjelh-saemien giele'') er eit [[Samiske språk|samisk språk]] i den [[Finsk-ugriske språk|finsk-ugriske]] og den vidare [[Uralske språk|uralske språkfamilien]]. I Rana kommune i nord dannar språket eit [[dialektkontinuum]] med [[umesamisk]]. Enkelte språkforskarar vurderer difor òg umesamisk som ein sørsamisk dialekt.<ref name="SPRT">Eit eksempel er Mikael Svonni, ein svensk professor i samiske språk og samisk kultur ved [[Umeå universitet]]. I 2008 uttalte han at det var tre dialektar av sørsamisk: ''«umesamiska, vilhelminasamiska och en sydlig grupp som ofta kallas rörossamiska.»''. [http://spraktidningen.se/artiklar/2008/04/sydsamiskans-comeback Sydsamiskans comeback]; i spraktidningen.se, april 2008. Intervju med Mikael Svonni, professor i samisk språk og kultur.</ref> Vanlegvis reknar ein likevel umesamisk som eit eige språk.

Sørsamisk er delt inn i to dialektar. På svensk kallar ein dei høvesvis Jämtland- og Åsele-dialekten, der Jämtland-dialekten blir brukt i sør, medan Åsele-dialekten blir brukt i nord. På svensk side blir den sistnemnde òg kalla for ''vilhelminasamiska''. På norsk side har dei to dialektane fått nemningane rørossamisk og vefsnsamisk (for Vefsn og Namdalen).<ref name="KBSB">[[Knut Bergsland]]. «Språklige bidrag til sydsamenes historie». I: hans ''Bidrag til sydsamenes historie''. Utgitt av Senter for samiske studier, Universitetet i Tromsø, 1996. (Čálaráidu ; Senter for samiske studiers skriftserie; 1) {{ISSN|0804-6093}}</ref> [[Knut Bergsland|Knut Bergland]] meiner at denne dialektinndelinga har visse veikskapar. Ho tek utgangspunkt i språksituasjonen i 1880- og 1890-åra, ''«den gang da sydsamisk ble brakt til den lærde verdens kunnskap»''. Seinare mobilitet mellom områda har nyansert denne tradisjonelle dialektinndelinga.

Sørsamisk er rekna som sterkt utrydningstruga av [[UNESCO]]. I dei siste åra har språket opplevd ei revitalisering.<ref name="SPRT"/> ''Ethnologue'' sine rapportar frå 2013 (17. utgåve) til 2020 (23. utgåve), refererer til ei kjelde frå 1992 som anslår at det finst 600 sørsamisktalande i alt, likt fordelt mellom Noreg og Sverige.<ref name="Ethnologue">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=sma Ethnologues rapport for sørsamisk]</ref> I ein rapport frå 2005 opererte [[Nordisk samisk institutt]] med 500 personar, likt fordelt mellom Noreg og Sverige. [[Samiskt informationscentrum]] anslo i 2012 at det finst 700 sørsamisktalande uspesifisert fordelt mellom landa.<ref>[http://www.samer.se/1536 Antallet samer i Sápmi], hos samer.se</ref> Eit fjerde anslag er at det finst 500 sørsamisktalande berre i Sverige.<ref name="SYDS"/>

Tre kommunar i [[Trøndelag fylke|Trøndelag]] er del av [[samisk språkforvaltingsområde]], der norsk og samisk er likestilte språk: Sørsamisk har vore offisielt språk i [[Snåsa kommune]] sidan 1. januar 2008, i [[Røyrvik kommune|Røyrvik]] sidan 1. januar 2013, og i [[Røros kommune|Røros]] sidan 1. juli 2018.<ref>[https://gielemnastedh.no/om-gielem-nastedh/ Om Gïelem nastedh], Gïelem nastedh</ref><ref>Anne Gunn Mikkelsen: [https://www.royrvik.kommune.no/sorsamisk-sprak-og-forvaltning/spraksenter-gieleaernie/ Gïeleaernie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012134733/https://www.royrvik.kommune.no/sorsamisk-sprak-og-forvaltning/spraksenter-gieleaernie/ |date=2018-10-12 }}, Røyrvik kommune, 2. desember 2016</ref><ref>[https://roros.kommune.no/aktuelt/10497/ Røros innlemmes i forvaltningsområdet for samisk språk 1. juli], Røros kommune, 16. mai 2018</ref> Den 1. juli 2017 blei også [[Hattfjelldal kommune|Hattfjelldal]] i [[Nordland fylke|Nordland]] ein del av det samiske språkforvaltingsområdet.<ref>[http://www.nrk.no/kanal/nrk_sapmi/1.10866262 Hattfjelldal kommune vil bli samisk] hos nrk.no/sapmi; 09.01.2013</ref><ref>[http://www.nrk.no/sapmi/1.11378326 Blir samisk forvaltningskommune] hos nrk.no/sapmi; 25.11.2013</ref><ref>[https://www.ranablad.no/nyheter/samisk/sprak/na-kommer-det-samiske-navn-pa-alt-av-veiskilt-i-hattfjelldal/s/5-42-289928 Nå kommer det samiske navn på alt av veiskilt i Hattfjelldal], [[Rana Blad]], 2. juli 2017</ref> Det svenske ''Förvaltningsområdet för samiska språket'' omfattar 19 kommunar (per 2013), av dei er halvparten i det sørsamiske området.<ref>[http://minoritet.prod3.imcms.net/1075 Områden för samiska] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203005243/http://minoritet.prod3.imcms.net/1075 |date=2013-12-03 }} hos minoritet.se</ref>

Det blir undervist i språket på fleire skular i det sørsamiske området. I Noreg blei [[Gaske-Nøørjen Saemienskovle]] skipa i Hattfjelldal i 1951. Skulen blei foreslegen nedlagt i forslaget til Statsbudsjettet 2016, men i det reviderte statsbudsjettet av 31. mai 2016 blei drifta oppretthalden. [[Åarjel-saemiej skuvle]] i Snåsa blei oppretta i 1968.<ref>[http://nsr.no/4984/en-kraftig-korreks-til-kunnskapsministeren – En kraftig korreks til kunnskapsministeren] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161026101342/http://nsr.no/4984/en-kraftig-korreks-til-kunnskapsministeren |date=2016-10-26 }}, nsr.no, 17. juni 2016</ref><ref>[https://www.sameskolen.no/nyheter/gaske-noorjen-saemienskovle-fortsetter-driften.954.aspx Gaske Nøørjen Saemienskovle fortsetter driften!] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012134732/https://www.sameskolen.no/nyheter/gaske-noorjen-saemienskovle-fortsetter-driften.954.aspx |date=2018-10-12 }}, Gaske Nøørjen Saemienskovle, 31. mai 2016</ref>

Av fem svenske sameskular finst éin i [[Tärnaby]] i det sørsamiske området.<ref>{{Citation |title=Dearnan Saemieskuvle/Tärnaby Sameskola |url=http://www.tarnabysameskola.se/ |accessdate=2020-06-03 |archive-date=2013-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203035254/http://www.tarnabysameskola.se/ |url-status=yes }}</ref> I aukande grad får sørsamiske born undervising i sørsamisk på heimstaden sin, anten via lokale lærarar eller teleundervising. Dette blir kombinert med «språkbad» – leirskuleaktige samlingar.<ref>[http://www.learoevierhtieh.no/wips/10146668/ learoevierhtieh.no] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140107080348/http://www.learoevierhtieh.no/wips/10146668/ |date=2014-01-07 }}>; Prosjektet «Sørsamisk opplæring ved heimeskolen» pågikk 2000–04.</ref> Grong vidaregåande skule og [[Høgskolen i Nord-Trøndelag|Høgskulen i Nord-Trøndelag]] har eit særskilt ansvar for undervising på og om sørsamisk språk.<ref>[http://www.risten.no/bakgrunn/hist/info_sorsamisk_no.pdf Språksituasjonen i sørsamisk område] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120127134955/http://www.risten.no/bakgrunn/hist/info_sorsamisk_no.pdf |date=2012-01-27 }}, hos risten.no, prosjektet Samisk orddatabase</ref> [[Umeå universitet]] har same rolle i Sverige.<ref>[http://www.sprak.umu.se/student/kurshemsidor-och-scheman/samiska/ Samiska] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203071518/http://www.sprak.umu.se/student/kurshemsidor-och-scheman/samiska/ |date=2013-12-03 }} hos umu.se</ref>

Det finst 13 samiske språksenter i Noreg, tre av dei i det sørsamiske området.<ref>[http://www.sametinget.no/Snakk-samisk-te-mae/Articles/Samiske-spraaksentre Samiske språksentre] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131213015300/http://www.sametinget.no/Snakk-samisk-te-mae/Articles/Samiske-spraaksentre |date=2013-12-13 }} hos sametinget.no</ref> I Snåsa blei [[Gïelem nastedh]] oppretta i 2008, i samband med at kommunen blei tospråkleg same året.<ref>{{Citation |title=gielemnastedh.no |url=http://gielemnastedh.no/ |accessdate=2020-06-03 |archive-date=2020-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200925193902/https://gielemnastedh.no/ |url-status=yes }}</ref> I Røyrvik følgde [[Gïeleaernie]] etter i 2013.<ref>[https://www.facebook.com/pages/G%C3%AFeleaernie/470432053032627?hc_location=timeline Gïeleaernie] på Facebook</ref> Det sørsamiske språk- og kompetansesenteret [[Aajege]] på Røros blei oppretta i 2005.<ref>[http://www.samisk.no/ Aajeges hjemmeside]</ref>

Ein av dei første som brukte eit sørsamisk-liknande språk på trykk, var den svenske presten og poeten Anders Fjellner (1795–1876). Dikta hans var skrivne på eit sjølvutvikla samisk kunstspråk inspirert av samiske dialektar i [[Jukkasjärvi]] (Kiruna/nordsamisk) og [[Härjedalen|Herjedalen]] (sørsamisk). I 1849 publiserte han diktsamlinga ''Päiven pardne'' («Sønene til sola»), som bygde på mytologiske soger frå samar i nord og sør.

Den første som forska eksplisitt på det sørsamiske språket var den [[Ungarn|ungarske]] språkforskaren [[Ignác Halász]]. I åra 1885–1896 gav han ut seksbandsverket ''Svéd-lapp nyelv I–VI'' («Sverige-samisk språk I-VI»). Etter han følgde blant andre [[Eliel Lagercrantz]], [[Gustav Hasselbrink]] og [[Knut Bergsland|Knut Bergland]]. Bergland gav ut avhandlinga ''Røroslappisk grammatikk'' (1946) og tekstprøvar i ''Røros-samiske tekster'' (1943).

Den første sørsamiske skulebokteksten som blei trykt var ''Sámien lukkeme-gärjá'' '': sydsamisk lesebok med grammatikk og ordliste'' (1957) av Knut Bergland og svenske Gustav Hasselbrink. Denne følgde same bokstavbruk som den dåverande nordsamiske rettskrivinga; boka blei gjeven ut i ei svensk parallellutgåve same året.<ref name="OHM_OTTAR">Ole Henrik Magga. «Samebevegelsen og det samiske språket» I: ''[[Ottar (tidsskrift)|Ottar]]''; nr 4, 2000 ([http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2011030206016 ebok i bokhylla.no])</ref><ref>''Sámien lukkeme-gärjá : sydlapsk läsebok med grammatik och ordlista''; utgitt av grannrikenas sydsamer ; och utarbetad av Knut Bergsland och Gustav Hasselbrink</ref> [[Ella Holm Bull]] og Knut Bergland gav ut prøvar på den første sørsamiske rettskrivinga i 1974; dei valde ei løysing utan dei samiske bokstavteikna som er karakteristiske for nordsamisk.<ref>Ella Holm Bull, Knut Bergsland. ''Lohkede saemien''. Utgitt av Grunnskolerådet. Universitetsforlaget, 1974. ISBN 82-00-09356-5. Tittelen betyr ''Sørsamisk lesebok''. ([http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2013040206023 ebok fra bokhylla.no])</ref> Bull-Bergland-rettskrivinga blei tilrådd av [[Samisk språkråd]] i 1976 og godkjend av [[Kyrkje- og undervisingsdepartementet|Kyrkje- og undervisningsdepartementet]] og den svenske {{Ikkjeraud|Skolöverstyrelsen}} som læreboknormal i 1978.<ref>[http://www.giella.org/artikkel.aspx?AId=2219&back=1&MId1=1082&MId2=1123 Sydsamisk ortografi] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214032657/http://www.giella.org/artikkel.aspx?AId=2219&back=1&MId1=1082&MId2=1123 |date=2013-12-14 }} hos giella.org, Samisk språknemnd</ref> ''[[Sydsamisk-norsk ordbok|Sørsamisk-norsk ordbok]]'' av Bergland og [[Lajla Mattsson Magga]] kom ut i 1993. Lajla M. Magga har òg gjeve ut andre ordbøker og ein sørsamisk grammatikk.

== Sametinget ==
{{Dobbeltbilete|right|John Kappfjell (Arbeiderpartiet) (10327874945).jpg|130|Ellinor Marita Jåma (Åarjel-Saemiej Gïelh) (10328034053).jpg|130|[[John Kappfjell]] ([[Arbeiderpartiet|Ap]]) og [[Ellinor Jåma]] ([[Åarjel-Saemiej Gielh|ÅSG]]) er begge sametingsrepresentanter fra Sørsamisk valgkrets. Her er begge avbildet i [[Samedrakt|gapta (kofte)]]}}Under dei fire første vala til det norske [[Det norske Sametinget|Sametinget]], frå 1989 til 2005, var landet delt inn i 13 [[samiske valkrinsar]]. Krinsen ''Lullisámeguovlu'' («Sørsameområdet») bestod av [[Helgeland]] &ndash; kommunane sørover frå [[Rana kommune|Rana]] og [[Rødøy kommune|Rødøy]] i [[Nordland fylke|Nordland]] fylke, kommunane i [[Trøndelag fylke|Trøndelag]], og dessutan [[Engerdal kommune|Engerdal]] i [[Hedmark fylke|Hedmark]].

Ved sametingsvalet i 2009 blei det innført ei ny ordning med sju krinsar. ''Sørsamisk valkrins'' (''Åarjel-Saepmie veeljemegievlie'') eller ''Lulli-Sápmi'' (Sørsameland) består av Helgeland, Trøndelag, kommunane [[Surnadal kommune|Surnadal]], [[Rindal kommune|Rindal]] og Sunndal på [[Nordmøre]] i [[Møre og Romsdal fylke|Møre og Romsdal]], og dessutan [[Rendalen kommune|Rendalen]], [[Os kommune|Os]], [[Tolga kommune|Tolga]], [[Tynset kommune|Tynset]] og [[Folldal kommune|Folldal]] i Hedmark.

Fire representantar frå dette området blei vlade inn på Sametinget i 2013 og 2017. [[Åarjel-Saemiej Gïelh|Åarjel-Saemiej Gielh]] (ÅSG, ''Sørsamiske røstar'') stiller berre liste i denne valkrinsen; dei fekk éin representant ved sametingsvalet i 2009, to representantar ved sametingsvalet i 2013 og éin representant ved sametingsvalet i 2017. I 2009, 2013 og 2017 fekk Arbeidarpartiet og [[Norske Samers Riksforbund|Riksforbundet til Norske Samar]] ein representant kvar.

Av sørsamiske politikarar sat [[Bjørn Thomas Åhrén|Thomas Åhrén]] (NSR og Namdalseid) i Sametingsrådet etter sametingsvalet 2013 og til desember 2016. [[Ellinor Marita Jåma|Ellinor Jåma]] (ÅSG og Snåsa) sat i Sametingsrådet 2009–13. Ho har vore innvald i tre periodar frå 2009 til 2021.

== Historie ==
Historia til sørsamane kan delast inn i tre store periodar: fangstsamfunn, intensiv reindriftsnomadisme og ekstensiv reindrift. Tida til reindriftsnomadismen blir rekna for å ha byrja seint i mellomalderen, kring 1400; overgangen frå fangstkultur til tamreinhald blir rekna for å blir gjennomført kring år 1600. Avsluttinga av reindriftsnomadismen blir vanlegvis knytt til at ein slutta å mjølka reinen, noko som skjedde i Noreg mellom 1902 og 1964.<ref name="SFDSK"/>
[[Fil:Sami_rune_drum_hammer_history_museum_Oslo.jpg|mini|Runebommehammeren frå Rendalen er rekna som uttrykk for samisk tilstadevære i Østerdalen på 1400-talet.]]
Sørsamane har ingen segner eller myter om vandringer; etter si eiga sjølvforståing har dei alltid budd i dei noverande områda sine.<ref name="MFFSH">Marit M. Fjellheim. «Samer og reindrift i Røros-traktene, en historisk oversikt» I: ''Fragment av samisk historie''. Redigert av Sverre Fjellheim. Utgitt av Sør-Trøndelag og Hedmark Reinsamelag, 1995. ISBN 82-993684-0-5</ref> Av arkeologiske funn knytte til kulturen til dei kan ein nemna gravfunnet frå [[Vivallen]] i [[Funäsdalen]] i [[Härjedalen|Herjedalen]], der det er påvist ei gammetuft med eldstad og graver datert til 800–1200.<ref>''Möten i gränsland : samer och germaner i Mellanskandinavien''. Av [[Inger Zachrisson]] mfl. Stockholm : Statens historiska museum, 2007. ISBN 91-7209-057-X</ref> I 2006 blei det funne samiske buplassar ved [[Aursjøen]] i [[Lesja kommune|Lesja]] som er daterte til vikingtid/mellomalder.<ref name="JBGR">Jostein Bergstrøl og Gaute Reitan. [http://folk.uio.no/josteinb/Artikler/Samer%20p%C3%A5%20Dovrefjell.pdf «Samer på Dovrefjell i vikingtiden»] I: ''[[Historisk tidsskrift]]'', nr. 1, 2008</ref> [[Runebommehammeren frå Rendalen]] er datert til 1160–1260. Denne blei funnen i 1939 og blei tolka som eit uttrykk for samisk tilstadevære i Østerdalen på 1400-talet.<ref>[[Leif Pareli]]. «Runebommehammeren fra Rendalen : et minne etter samer i Sør-Norge i middelalderen?». I: ''Åarjel-saemieh'', nr. 4 (1991)</ref> Registeringane av samiske fangstanlegg i [[Åmot kommune|Åmot]] i Østerdalen i samband med etableringa av [[Rena leir]] endra oppfattingane om samisk sørgrense og samisk identitet bakover i tid. Det ser ut til å ha vore ei samisk busetjing i Østerdalen på 500-talet, som livnærte seg ved fangst av elg.<ref>Jostein Bergstøl. ''[http://urn.nb.no/URN:NBN:no-18690 Samer i Østerdalen? : en studie av etnisitet i jernalderen og middelalderen i det nordøstre Hedmark]''. Universitetet i Oslo, 2008. ISBN 978-82-7477-379-0. Dr.avh.</ref><ref name="JBAP">[http://www.apollon.uio.no/artikler/2008/elgsamer.html «Elgsamer i Østerdalen»] I: ''Apollon'', 2008. Intervju med Jostein Bergstøl.</ref><ref>[http://www.forskning.no/artikler/2008/januar/1199712324.39 Samisk jernalder i Østerdalen] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131216192153/http://www.forskning.no/artikler/2008/januar/1199712324.39 |date=2013-12-16 }}; forskning.no 14.1.2008. Intervju med Jostein Bergstøl.</ref><ref>[http://www.nrk.no/kanal/nrk_sapmi/1.8376386 – Samiske bosettinger mye lenger sør i Norge enn tidligere antatt]; NRK Sapmi 29.10.2012. Intervju med [[Frans-Arne Stylegar]].</ref> Det er òg funne kulturminne frå førhistorisk tid andre stadar i Hedmark som blir tolka som teikn på samisk busetjing.<ref>[https://www.hf.uio.no/iakh/forskning/aktuelt/aktuelle-saker/2011/amundsen.html Samisk i Hedmark i yngre steinalder]; UiO, Institutt for arkeologi, konservering og historie, 17.3.2011. Intervju med Hilde Rigmor Amundsen om hennes avhandling ''Mot de store kulturtradisjonene – endringsprosesser fra tidlig neolitikoum til førromersk jernalder mellom Mjøsa og Femunden''</ref>

Det blir vist til samar i Sør-Noreg i fleire mellomaldertekster. Mest kjend er forteljinga i ''[[Ågrip]]'' og ''[[Heimskringla]]'' om ekteskapet mellom [[Harald I av Noreg|Harald Hårfagre]] og samekvinna [[Snøfrid Svåsesdotter|Snøfrid Svåsedotter]] frå [[Gudbrandsdalen]].<ref>Else Mundal. «Kong Harald Hårfagre og samejenta Snøfrid : samefolket sin plass i den norske rikssamlingsmyten». I: ''Fjo̧ld veit hon fræða : utvalde arbeid av Else Mundal''. Novus forlag, 2012. ISBN 978-82-7099-706-0<br />Else Mundal. «Samekvinner i norrøne kjelder». I: ''[[Åarjel-saemieh]]'' nr. 9 (2007)<br />Else Mundal. «Forholdet mellom samar og nordmenn i norrøne kjelder». I: ''Samer som "de andra", samer om "de andra" : identitet och etnicitet i nordiska kulturmöten''. Redigert av Else Mundal & Håkan Rydving. Utgitt av Umeå universitet, 2010. ISBN 978-91-7459-051-7</ref> Det blir òg vist til samar i dei gamle mellomalderlovene frå Austlandet. I kapitla som er att av [[Borgartingsloven]] og [[Eidsivatingsloven]] er det forbod mot å søka trolldomshjelp hjå samane. Desse tekstreferansane må forståast som eit uttrykk for at samane var ei del av den kulturelle referanseramma til lovkrinsen.<ref name="LIHBO37">Lars Ivar Hansen og Bjørnar Olsen. ''Samenes historie fram til 1750''. Cappelen, 2004. ISBN 82-02-19672-8. Kapitlet «Fangstbosetting i det sørsamiske området»; s 103-109</ref>

Den såkalla «framrykkingsteorien» som [[Yngvar Nielsen]] presenterte i eit foredrag i november 1889,<ref>Yngvar Nielsen. «Lappernes fremrykning mot syd i Trondhjems stift og Hedemarkens amt» I: ''Det Norske Geografiske Selskabs Aarbog'' 1889–1890. Kristiania, 1891</ref> blir no rekna som avvist, både på grunn av metodebruken hans,<ref>[[Johannes Falkenberg]]. «Innføringen av reinbeitedistrikter i Sør-Norge». I: ''[[Åarjel-saemieh]]''; nr 3 (1988)</ref> på eit lingvistisk grunnlag<ref>[[Ole Henrik Magga]]. «Perspektiver på og i sørsamisk historie» I: ''Om sørsamisk historie : foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007''. Saemien Sitje, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4</ref> og på grunnlag av arkeologiske funn.<ref name="JBGR"/><ref name="LIHBO37"/><ref>Kapitlet «[http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-14/9.html?id=584330 Samer i Sør-Trøndelag og Hedmark i førhistorisk tid]» i NOU 2007:14 ''Samisk naturbruk og retts-situasjon fra Hedmark til Troms''.</ref><ref>Åke Jünge. [http://hit.hist.no/arkiv_3_08_bakover/HA.16-2003%20/REDAKSJON/sorsamer.html «Sørsamar - ein minoritet i den samiske minoriteten»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304211908/http://hit.hist.no/arkiv_3_08_bakover/HA.16-2003%20/REDAKSJON/sorsamer.html |date=2016-03-04 }} I: ''Høgskoleavisa'', nr 16, 2003</ref> Nielsen hevda at den sørsamiske folkegruppa hadde oppstått ved innvandring frå Nord-Skandinavia på 1600- og 1700-talet. Få månader tidlegare, i januar 1889, hadde [[Gustav Storm]] presentert liknande tankar i eit foredrag om samisk «utbredning och förhållande i politisk afseende» hjå Svenska sällskapet för antropologi och geografi.<ref>Håkon Hermanstrand. «Sørsamisk historie». I: ''Historisk tidsskrift''; nr 3, 2009</ref> Nielsen sin teori blei brukt som fagleg grunnlag i fleire rettssaker i 1890-åra og seinare, der samar ved Røros tapte retten til å bruka beiteland.<ref>Saemien Sitje. [http://www.ntnu.no/styret/saker_prot/22.02.06web/O-6.06%20vedlegg.pdf Brev til NTNUs ledelse] 2005, i etterkant av utgivelsen av ''Trøndelags historie''. Brevet er en del av dokumentene ved NTNUs [http://www.ntnu.no/styret/saker_prot/22.02.06web/Sakskart%20060222.htm styremøte 13.2.2006]</ref><ref>[[Kirsti Strøm Bull]]. «Yngvar Nielsen med prejudikatvirkninger : refleksjoner om historie og juss i høyesterettsdommer om reindriften i de sørsamiske områder» I: ''Rett, historie, metode''. Redigert av Dag Michalsen. (''Rettshistoriske studier''; 16) Utgitt av Institutt for offentlig rett, Universitetet i Oslo, 2005. ISBN 82-8063-047-3</ref> I nyare tid har få støtta teorien til Nielsen. den som tydelegast har arbeidd og publisert ut frå denne hypotesen har vore Kjell Haarstad.<ref>Kjell Haarstad. ''Sørsamisk historie. Ekspansjon og konflikter i Rørostraktene 1630–1900''. Tapir forlag, 1992. ISBN 82-519-1114-1 ([http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2010120906045 ebok fra bokhylla.no])</ref><ref>Åke Jünge. ''Spor etter samar i Midt- og Sør-Skandinavia : to historieoppfatningar i debatt 1970-1996''. Dokumentarforlaget, 1996. ISBN 82-992775-2-3. Bearbeidet utgave av hovedoppgave i geografi NTNU 1996</ref>

Som fangstfolk utnytta samane rimelegvis alle tilgjengelege ressursar: fangst av store og små dyr, fuglefangst, fiske og bær. Det vanlegaste skatteobjektet var [[mår]]skinn. Det fann stad ein glidande overgang frå veidesamfunn til tamreindrift, og ein har truleg lenge hatt nokre tamrein i kvart hushald/siida, som køyredyr, som lokkedyr ved jakt og som kjelde til mjølk.<ref name="SFDSK"/> Overgangen frå veidekultur til tamreinhald føregjekk truleg til ulik tid i dei ulike delane av Sapmi.<ref>Hansen og Olsen 2004; side 203–214</ref> Tradisjonelt har slutten på fangstkulturen blitt knytt til minkande etterspurnad etter skinn og pels. Kring 1600 gjekk klede av skinn og pels ut av bruk i Europa. Det kan òg tenkjast andre forklaringar på overgangen, knytte til økt skattlegging, overutnytting av villreinbestand eller endra, indre strukturar i det samiske samfunnet.<ref>Hansen og Olsen 2004; side 253–254</ref> [[Frøyningsfjelltromma]] er ei av fleire samiske trommer som ved avbilding av båtar speglar at fiske og sjøretta verksemd var ein del av næringsgrunnlaget til sørsamane.<ref>Håkon Hermanstrand. [https://blogg.forskning.no/i-grenseland-sorsamisk-i-midt-norge/sorsamer-lofoten-og-kysten/1220455 Sørsamer, Lofoten og kysten]; forskning.no, 17.8.2018</ref>

=== Tamrein og nomadisme ===
[[Fil:CartaMarina_ren1.jpg|mini|Mjølking av tamrein avbilda på [[Olaus Magnus|Olaus Magnus']] Nordenkart [[Carta marina|Carta Marina]] frå 1539.]]
[[Fil:Nahppi_NFSA.4372.jpg|mini|Ein nahppi (mjølkebolle) frå Kautokeino. Liknande bollar blei brukte i det sørsamiske området.]]
[[Fil:Sørsamisk_bosetting_i_Norge_1910.jpg|mini|Sørsamisk busetjing i Noreg 1910.]]
Sidan 1984 har det vore gjennomført fleire prosjekt med sørsamisk kulturminneregistrering, både i Sverige og Noreg.<ref>Inger Zachrisson. «Forntida sörsamer» I: ''Åarjel-saemieh''; nr 2 (1985). Artikkelen gir et inntrykk av opptakten til prosjektene; for en oppsummering se Zachrisson 1997</ref><ref>Sverre Fjellheim, Paul Jåma, Svein Mjaatvedt. ''Sørsamiske kulturminner. Færen : Meråker, Verdal, Stjørdal, Levanger''. Saemien Sitje, 1987. ISBN 82-7279-049-1<br />Martha Jåma og Sverre Fjellheim. ''Samiske kulturminner i Låarten sijte : (arealer i kommunene Snåsa, Lierne og Grong)''. Saemien sijte, 1993. ISBN 82-992522-2-9</ref><ref>Ewa Ljungdahl. [http://www.samiskarummet.se/assets/files/pdf/om_vi_inte_syns_sa_finns_vi_inte_inkl_bilagor.pdf Om vi inte syns så finns vi inte : inspiration och vägledning vid dokumentation av det samiska kulturarvet] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131214000132/http://www.samiskarummet.se/assets/files/pdf/om_vi_inte_syns_sa_finns_vi_inte_inkl_bilagor.pdf |date=2013-12-14 }}. Gaaltije, 2011. ISBN 978-91-975212-8-4</ref><ref>Ewa Ljungdahl. ''Att spåra sin historia : en redogörelse för några av de insatser för samiska kulturmiljöer som gjorts under åren 1997-2002 i Jämtlands län''. Gaaltije, 2003</ref><ref>[[Ewa Ljungdahl]]. «Att spåra sin historia : dokumentation av samiska kulturmiljöer i Jämtlands län» I: ''Om sørsamisk historie : foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007''. Saemien Sitje, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4</ref> Karakteristiske sørsamiske kulturminne er blant anna ''aernie'' (eldstad), som lagar kjenneteikn som endra vegetasjon og kollag like under overflata; ''boerne'' (mjølkegrop), gropar i frostfri jord der mjølk blei lagra over vinteren for å syrna; ''buvrie'' (forrådsbu), som er kjenneteikna av hella som var underlag for hjørnestolpane; delvis nedraste ''derhviegåetie'' (torvgamme); ''giedtie'' (inngjerda plass for mjølking av rein), som er lett gjenkjennelege av ein rikare vegetasjon på grunn av gjødsla; ''Gåetie-sijje'' (gammetomt), som ein kan sjå som ein ring av torv og never med ein eldstad i midten; og ''råafa'' (forrådsgamme).<ref name="ELN">Ewa Ljungdahl.'[http://www.ripjakt.se/blanketter/Njaarke.pdf Njaarke : renskötsel i tre årtusenden] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131217071853/http://www.ripjakt.se/blanketter/Njaarke.pdf |date=2013-12-17 }}. Gaaltije, 2007. ISBN 978-91-975212-3-9</ref> Andre kulturminne er gravplassar, offerplassar, trekkvegaren til reinen og kvileplassar, haustingssteder og fiskestadar.<ref name="SFDSK"/>

Pollenanalysar ved [[Mjölkvattnet]] i [[Njaarke sameby]] i [[Åre kommun]]e viser at det allereie på 1100-talet fann stad endringar i vegetasjonssammensettinga som avspeglar bruk av ''giedtieh'' (reingjerder, innhegningar) for å samla tamrein for tilsyn og mjølking.<ref name="ELN"/> Dette er moglegvis ei av dei eldste sikre dateringane av tamreinhold; elles er det vanleg å knyta dette strukturskiftet til 1500- og 1600-talet.

Det tradisjonelle tamreinhaldet var arbeidsintensivt og prega av nærleik til dyra og landskapet. Familiane vandra og levde saman med dyra i ei trekkrute med årsrytme basert på åtte årstider. Reinen var svært tam; han blei mjølka, brukt som kløv- og trekkdyr, og dyret gav òg råstoff til mat, klede og reiskapar.<ref name="SFDSK"/> Rein gjev forholdsvis lite mjølk, kanskje 3 dl kvar gong, men denne mjølka er feit og næringsrik, og ho blei dels ysta og dels lagra over vinteren i nedgrovne kagger. I samband med mjølkinga blei det utvikla ein heil prosess- og reiskapskultur. Typiske element her var ''kjevlene'', som blei bundne i munnen til reinkalvar for å hindra at dei drakk opp mjølka,<ref>[http://www.digitaltmuseum.no/things/kjevling-av-en-reinkalv-anders-barrok-og-en/NF/NF.10891-003 "Kjevling" av en reinkalv, Anders Barrok og en kvinne merker et reinsdyr. Ramsjøen 1923] hos digitaltmuseum.no</ref> osteformer, [[Nahppi|mjølkebollar]] og kagger.<ref>[http://www.digitaltmuseum.no/search?name=Reindrift Søkeord ''Reindrift''] hos digitaltmuseum.no</ref>

Samane hadde eit eige, indre rettssystem som har regulert spørsmål om areal- og annan ressursfordeling mellom individ og grupper.<ref>Hansen og Olsen 2004; side 281f</ref><ref>[[Sverre Fjellheim]]. [http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-14/13.html?id=584364 Organiseringen av det samiske samfunnet], i NOU 2007:14, siterer Schnitler fra 1742</ref> Ein går òg ut frå at denne rettsordninga blei forvalta av «dommarar» som øvste instans, og at slike dommarar kan ha blitt omtalt med tilnamn som «Snåsakongen», men det er ikkje vidare kjend kva for regler som gjaldt eller korleis dei blei handheva.<ref>Hermanstrand 2009; side 70</ref><ref>Peter Jæger-Leirvik «Indre sør-samisk rettsstell : ei samisk hovdingslekt i Namdalen, med kunstnarblod i arv» I: ''Årbok for Namdalen'' 1965</ref> I Sverige blei denne indre samiske justisen innan siidasamfunna utfordra og avskaffa ved lov i 1602.<ref>[http://samer.se/1151 Sijdan – det samiska samhället] hos samer.se</ref>

På 1700-talet intensiverte den dansk-norske staten den «siviliserande» innsatsen i høve til samane, blant anna gjennom misjonering gjennomført av [[Thomas von Westen]] og andre. I denne prosessen blei mange [[runebomme]]r samla inn og øydelagde. Mykje av den kunnskapen ein no har om [[samisk religion]], er basert på oppteikningar frå medarbeidarar av Westen: [[Nærøymanuskriptet]] frå 1723, [[Isaac Olsen]] sine nedteikningar og [[Hans Skanke]] sitt verk ''Epitomes Historiæ Missionis Lapponicæ'' frå 1730-talet.

Gjennom 1600- til 1800-talet var det hyppige konfliktar mellom samar og bønder fleire stadar i det sørsamiske området. Ei forklaring er at folkesetnadsauken førte til bureising i bygder som tidlegare hadde vore udyrka [[utmark]] og samisk beiteområde, medan ei anna forklaring er at jordbruket fekk større interesser i utmark, knytt til [[Seter|setring]] og utmarkslåttar. Ofte tok ein i bruk grasvollar som allereie var gjødsla frodige av at reinsdyr hadde stått inngjerda der.<ref name="MFFSH"/> Rundt Røros førte [[Røros koparverk]] sitt behov for skog og andre ressursar til ekstra konkurranse om ressursane. I overgangen frå fangstsamfunn til tamreindrift var det fleire klagesaker der bønder påpeikte at samane dreiv intensiv overutnytting av gjenverande villreinbestand – noko som var logisk sett frå synspunktet til tamreinhaldet: tamrein blei forstyrra av villrein i nærleiken og villreinen måtte difor desimerast.<ref name="SF2012">Fjellheim 2012</ref> Frå desse hundreåra er det òg mange historier om overfall, ran, slakting av tamrein og andre valdsepisodar frå bygdefolk, retta mot samane..<ref>Hermanstrand og Kosmo 2009</ref> Ein av dei meste alvorlege valdsepisodane var [[overfallet på samane ved Dalbusjøen i 1811]]

=== Bygdesamar ===
Sjølv om samane vanlegvis blir oppfatta som knytte til reindrift, finst det òg fleire døme på bufaste samar som levde heilt eller delvis integrert i bygdesamfunn.<ref>Håkon Hermanstrand. «Samene på Namdalskysten før 1865» I: '' I: Om sørsamisk historie : foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007''. Saemien Sitje, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4<br />Håkon Hermanstrand. «Sjøsamer, bygdesamer og reindriftssamer i Namdalen i tida rundt 1800». I: ''Årbok for Namdalen'', 2008<br />Håkon Hermanstrand. ''Sørsamisk samfunn i endring : fokus på Åarjel-Njaarke 1775-1865''. Utgitt av Universitetet i Tromsø, Senter for samiske studier, 2008. Opprinnelig hovedoppgave i historie NTNU 2005</ref> Denne bufaste, eller delvis bufaste, bygdesamebefolkninga er kjend og dokumentert så langt attende som dei eldste skriftlege kjeldene om sørsamane, på 1600-talet. Den eldste dokumenterte bygdesamen er ein samisk bureisningsmann i Valdres som er nemnd i eit diplom frå 1485.<ref name="ÅJ13">Åke Jünge (2013). «Bygdesamar i Innherred og på Fosen». I: ''[[Åarjel-saemieh]]'', (11), 137-154.</ref> Eit oversyn frå 1910/1913 tyder på at halvparten av sørsamane levde som bygdesamer, utanfor reindrifta.<ref name="BDSH">Bjørn A. Devik. ''Sameskolen i Havika 1910-1951''. Utgitt av Tromsø museum, 1979. Kartet med utbredelse anno 1910 er også gjengitt i Ottar 116-117 (1979)</ref>

Bygdesamene hadde eit variert næringsgrunnlag: nokre var dreng eller taus hjå bønder, andre dreiv småbruk i kombinasjon med fangst, fiske og/eller handverk.<ref>Olofsson, M. (2011). «Hestvika – en sydsamisk kustboplats under 1900-talet». I Ewa Ljungdahl og Erik Norberg (Red.), ''Ett steg till på vägen'' (122-141). Østersund: Gaaltije.</ref> Nokre bygdesamer var kjende for å praktisera som naturlegar.<ref name="ÅJ13"/> Andre hadde ei [[nattmann]]rolle i bygda, med oppdrag innanfor gjelling og handsaming av dyreskinn. I Sverige var rollen som «sockenlapp» (samen i soknet) ein definert posisjon.<ref>[http://www.popularhistoria.se/artiklar/sockenlappar/ Sockenlappar] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141107014101/http://www.popularhistoria.se/artiklar/sockenlappar/ |date=2014-11-07 }}; popularhistoria.se</ref><ref>Marie Martinsson [http://hig.diva-portal.org/smash/get/diva2:439033/FULLTEXT01. Sockensamer, Religionshistoriska spår och konfrontationer i Gästrikland under 1600-1900 talet]; Høgskolan i Gävle, 2011</ref>

=== Ekstensiv reindrift og den nye tida ===
[[Fil:Inför_lif_eller_död.jpg|mini|[[Elsa Laula Renberg]] sitt kampskrift ''Inför lif eller död?'' kom ut i august 1904]]
Dei store hamskifte-endringane i samisk økonomi og livsform ved overgangen frå 1800- til 1900-talet kan ein sjå i samanheng med [[felleslappeloven]] frå 1883, [[Lappekommisjonen av 1889]] og etableringa av [[reinbeitedistrikt]] i 1894.<ref name="MFFSH"/> Intensjonen bak felleslappeloven var, i tillegg til å oppnå ei einskapleg rettsutvikling i tvillingrika Sverige og Noreg, å etablera eit system med «solidarisk ansvar for skade», det vil seia at det blei lagt til rette for at ''distrikt'' med fleire samiske reineigarar måtte stå solidarisk ansvarlege for beiteskader på innmark.<ref>[http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-14/18.html?id=584416 Prosessen fram mot Felleslappeloven av 1883] I NOU 2007:14 ''Samisk naturbruk og retts-situasjon fra Hedmark til Troms'' fra Samerettsutvalget.</ref> Det nye rettsprinsippet er òg skildra som at «jordbruket fikk fortrinnsrett framfor reindrifta».<ref>[http://www.tromsfylke.no/samisk/grensetrekking/kolnordsverige.html Kolonisering i Nord-Sverige] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131216022308/http://www.tromsfylke.no/samisk/grensetrekking/kolnordsverige.html |date=2013-12-16 }} på Samisk historie, hos tromsfylke.no</ref> Ein del av mandatet til Lappekommisjonen var «at afgive Forslag til Fastsættelse af Grændserne for Lappernes Betesret», og dette leia fram til etableringa av reinbeitedistrikt i 1894.<ref>[http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-14/19.html?id=584423 Lappekommissionen av 1889] I NOU 2007:14 ''Samisk naturbruk og retts-situasjon fra Hedmark til Troms''</ref> I store trekk fall etableringa av reinbeitedistrikt saman med dei tradisjonelle inndelingane i ''sijth'' som fanst i det samiske samfunnet som etablerte arbeidsfellesskap.<ref>Ansgar Kosmo. «Distriktsgrenser i Østre Namdal». I: Hermanstrand og Kosmo 2019.</ref><ref>Anne Severinsen. «Den sørsamiske sijte – bruk og rettigheter». I: ''Om sørsamisk historie, foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007''. Redigert av Susanne Lyngman. Utgitt av Saemien Sijte, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4</ref> Reinbeitedistrikta blei vidare konkretiserte i ein tilleggslov for Hedmark og Trøndelag i 1897; for Innherred og Sør-Trøndelag sin del var dei lagde aust mot svenskegrensa. Reindrift utanfor distrikta blei totalt forbode, noko som ramma reindriftssamane i [[Hemnefjella]], [[Trollheimen]], i [[Sålekinna|Sålåkinna]] og på [[Gauldalsvidda]].<ref name="SF2012">Fjellheim 2012</ref> Ved folketeljinga i 1910 fanst det ein samisk folkesetnad i dei fleste kommunane mellom Røros og Oppdal/Surnadal, men denne blei etterkvart anten assimilert eller flytta til reinbeitedistrikta.<ref name="BDSH"/>

Overgangen frå intensiv reindriftsnomadisme til ekstensiv reindrift blir vanlegvis knytt til bortfallet av melking.<ref name="JFFN">[[Johannes Falkenberg]]. «Fra nomadisme til fast bosetning blant samene i Røros-traktene (1890-årene - 1940-årene» I: ''Åarjel-saemieh'', nr 2 (1985)</ref> Enkelte har òg peikt på at endringa har samanheng med at staten innførte ordninga med reinbeitedistrikt i 1890-åra, noko som kravde større reinflokkar. Sverre Fjellheim har samla eit oversyn over kva tid mjølketradisjonane fall bort i ulike sijth. Rørossamane i (noverande) [[Gåebrien sijte]] var dei første som avvikla mjølking; det skjedde i 1902. Sijthar i Sør-Trøndelag, Innherred, Indre Namdal og Indre Helgeland avvikla mjølkinga før 1940, mange i 1921. Sijthar i Fosen, Ytre Namdal og kystnære delar av Helgeland avvikla mjølkinga etter 1940, dei siste i 1964.<ref name="SFDSK"/>

Ekstensiv reindrift kan definerast frå to innfallsvinklar; dels graden av gjeting og dels korleis dyra blir utnytta i reindriftshushaldet. Ved intensiv gjeting tenker man seg at det er en nær og intensiv kontakt mellom gjeter og rein. Den intensive gjeteren tilbringer mer tid med aktiv gjeting enn den ekstensive. Den ekstensive gjeterens rein er ofte spredt over et stort område, og har en lavere tamhetsgrad enn reinen til den intensive gjeteren.»<ref name="ekstensiv2">[http://www.regjeringen.no/nb/dep/lmd/dok/nou-er/2001/nou-2001-35/4/6.html?id=365933 «Kapittel 3.6 Endringer i reindriftsnæringen»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203020941/http://www.regjeringen.no/nb/dep/lmd/dok/nou-er/2001/nou-2001-35/4/6.html?id=365933 |date=2013-12-03 }} I: NOU 2001:35 ''Forslag til endringer i reindriftsloven''</ref> Utnytting av reinen har to ytterpunkt: anten berre som kjøtprodusent, eller på fleire måtar som transportdyr og anna allsidig utnytting av dyret. Her definerer ein ekstensiv reindrift som reindrift som har som mål å produsera kjøt for ein marknad, medan intensiv reindrift blir definest som subsistensreindrift eller reindrift som naturalhushaldning».<ref name="ekstensiv2"/>
[[Fil:Sami_woman_1_by_Astri_Aasen.jpg|mini|Ein av deltakarane på [[samemøtet i 1917]]. Måleri av [[Astri Aasen]].]]
Kring 1900–1910 oppstod dei første samiske samskipnadene. [[Elsa Laula Renberg]] skreiv kampskriftet ''Inför lif och död: Sanningsord i de lapska förhållandena'' og deltok i etableringa av [[Lapparnas Centralförbund]]; begge deler i august 1904. I 1907 etablerte [[Daniel Mortenson]] Søndre-Trondhjems Amts lappeforening og i 1910 grunnla han avisa ''[[Waren Sardne]]'' ('Røysta frå fjellet') på Røros. Nordre Trondhjems Amts lappeforening blei skipa i Røyrvik i 1908.<ref>Hermanstrand 2009, side 267</ref> Renberg stifta ''Brurskanken Samiske Kvindeförening'' i 1910. Renberg og Mortenson var begge aktive under [[samemøtet i 1917]].<ref>{{Citation |title=Samenes uredde fører - Daniel Mortensson |url=http://kildenett.no/portal//artikler/2008/samen%20Daniel%20Mortensson |accessdate=2020-06-03 |archive-date=2022-01-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220125141256/http://kildenett.no/portal/artikler/2008/samen%20Daniel%20Mortensson |url-status=yes }}</ref> [[Norges Samemisjon|Finnemisjonen]] etablerte [[Sameskulen i Havika]] ved Namsos i 1910.<ref name="BDSH"/><ref>[http://www.regjeringen.no/nb/dep/kd/dok/nouer/2000/nou-2000-3/6/4.html?id=356991 Det sørsamiske språkområdet] i NOU 2000:3 ''Samisk lærerutdanning''</ref> Skulen blei ein samlingsstad for sørsamane, sjølv om undervisinga på skulen berre føregjekk på norsk.

Skulen i Havika blei vidareført som den statlege skulen [[Gaske-Nøørjen Saemienskovle]] i [[Hattfjelldal kommune|Hattfjelldal]] frå 1951. I 1968 blei den andre sørsamiske skulen etablert: [[Åarjel-saemiej skuvle]] i Snåsa. Begge gav undervising på sørsamisk, og i 1978 vart det vedteke ein eige sørsamisk rettskrivningsnormal. Det samiske samfunnet utvikla gjennom etterkrigstida eigne organisasjonar som [[Norske Reindriftsamers Landsforbund]] i 1947. Ved [[Dunderlandsdal-ulukka]] i 1948 omkom 16 sørsamiske tillitsvalde på veg heim frå landsmøte i NRL.

Plenumskjenninga til [[Noregs Høgsterett|høgsterett]] i [[Selbudommen]] i 2001 er rekna som eit vendepunkt i rettssaker om samisk beiterett i utmark. Her la ein til grunn nye prinsipp for korleis bruksrett oppstår innanfor tamreindrift, med erkjenning av særeigne trekk ved arealbruken til reinen. Det blir òg lagt vekt på ny kunnskap om samisk forhistorie og på Noreg sine forpliktingar i høve til samane som urfolk i lys av [[ILO-konvensjonen om rettane til urfolk]] av 1989, som blei ratifisert av Noreg i 1990.<ref>Ande Somby [http://www.jus.uit.no/ansatte/somby/selbusakNOR.htm Selbudommen – en dråpe av sameglede]</ref><ref>[http://www.regjeringen.no/nb/dep/ad/dok/regpubl/stmeld/2001-2002/stmeld-nr-33-2001-2002-/19/1.html?id=327503 Selbusaken] I: St.meld. nr. 33 (2001-2002). ''Tilleggsmelding til St.meld. nr. 55 (2000–2001) Om samepolitikken''</ref><ref>[http://snl.no/Selbu-saken Selbu-saken], snl.no</ref> I Sverige har ein korkje ratifisert urfolkkonvensjonen eller hatt noka tilsvarande nytolkande rettssak som Selbusaken.<ref>Nils Gustav Labba [http://www.samer.se/2100? «40 år med processer»], hos samer.se, 21.2.2008</ref>

Sørsamisk har blitt brukt regelmessig i NRK frå 1973, først med 5 minutt kvar veke.<ref>[http://www.nrk.no/sapmi/om/7.-nrk-sapmis-historie-1.4469009 NRK Sápmis historie]</ref> I 2013 blei det sendt eit kvarter på sørsamisk to gonger i veka.<ref>[http://www.nrk.no/sapmi/om/2.-nrk-sapmis-programmer-1.11260244 NRK Sápmis programmer]</ref> Det sørsamiske museet [[Saemien Sijte]] opna i 1980 og byrja blant anna eit arbeid med registring av sørsamiske kulturminne. Per 1. juli 2018 var tre kommunar i Trøndelag del av [[samisk språkforvaltingsområde]]: Snåsa, Røyrvik og Røros. Den 1. juli 2017 blei også Hattfjelldal i Nordland ein del av det samiske språkforvaltingsområdet. Det blir undervist i og om sørsamisk i alle nivå av skuleverket, frå barnehage til høgskule.

== Kultur ==
[[Fil:Sami_Metal_Embroidery_Male_Collar_Aasele_Sweden_1920.jpg|mini|Brystkledet med tinntrådsbroderi er karakteristisk for den sørsamiske mannsskofta. Dette bogeforma mønsteret er frå Namdalen/Helgeland.<ref>[http://www.samisk.no/index.php?option=com_content&view=article&id=68:gapta&catid=56:plakat&Itemid=78 Gapta] hos samisk.no, [[Aajege]]</ref>]]
[[Fil:Sydsamisk_kniv.jpg|mini|''Nejpie'' (kniv) er ei av dei vanlegaste formene for sørsamisk «hardsløyd». Materialet er reinhorn, kunstnaren er Tomas Magnusson.]]
[[Fil:Laara_og_Leisa.jpg|mini|Frå presentasjonen av barnetv-serien Laara & Leisa i Levanger 5. februar 2014.]]
[[Gaaltije]] er eit svensk sørsamisk kultursenter i Östersund.<ref>[http://www.gaaltije.se gaaltije.se]</ref> [[Sijti Jarnge]] er eit samisk kultur- og utviklingssenter i [[Hattfjelldal kommune|Hattfjelldal]].<ref>[http://sijtijarnge.no/ sijtijarnge.no]</ref>

[[Åarjelhsaemien Teatere]] (Sørsamisk teater) har base i [[Mo i Rana]], saman med [[Nordland Teater]]. ÅST blei stifta i 1985 som ei amatørteatergruppe.<ref>[http://www.asteatere.no asteatere.no]</ref>

''Samisk menighet i sørsamisk område''<ref>[http://www.samiskmenighet.no/ samiskmenighet.no]</ref><ref>[http://www.kirken.no/index.cfm?event=doLink&famId=333485 Forskrift om ordning for samisk menighet i sørsamisk språkområde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203015453/http://www.kirken.no/index.cfm?event=doLink&famId=333485 |date=2013-12-03 }} fra 2008 hos kirken.no</ref><ref>[http://www.kirken.no/nidaros/index.cfm?id=20200 Sørsamisk kirkeliv] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203020456/http://www.kirken.no/nidaros/index.cfm?id=20200 |date=2013-12-03 }} hos kirken.no</ref> er ein ''kategorialmenighet'' i [[Den norske kyrkja]]. Einar Bondevik arbeider som prest; han redigerer òg det sørsamiske kyrkjebladet ''[[Daerpies Dierie]]''. Nettstaden jaahkoe.no har trusopplæringsressursar for barn på sørsamisk.<ref>{{Citation |title=jaahkoe.no |url=http://www.jaahkoe.no/choose.php |accessdate=2020-06-03 |archive-date=2013-09-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130925190634/http://www.jaahkoe.no/choose.php |url-status=unfit }}</ref> Den første bibelteksten på sørsamisk var ei omsetjing av [[Evangeliet etter Markus|Markusevangeliet]] i 1993. I 2009 gav [[Det Norske Bibelselskap|Bibelselskapet]] ut eit utval tekstar med tittelen ''Jupmele sjugnede''.<ref>[http://www.bibel.no/Verbum/Nettbokhandel/Bibler/Samisk Bibler på samisk] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203034223/http://www.bibel.no/Verbum/Nettbokhandel/Bibler/Samisk |date=2013-12-03 }} hos bibel.no, Bibelselskapet.</ref> Innanfor [[Svenska kyrkan]] blei ''Härnösands stifts samiska resurs- och utvecklingscentrum'' skipa i 2012 med Gabrielle Jacobsson som den første presten.<ref>[http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=962952 Samiskt resurscentrum under uppbyggnad] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203125516/http://www.svenskakyrkan.se/default.aspx?id=962952 |date=2013-12-03 }} hos svenskakyrkan.se; 21.1.2013</ref>

Den sørsamiske [[bokbuss]]en ''Gærjah,'' med base i [[Hattfjelldal kommune|Hattfjelldal]], tente bygdene i Nordland og Namdalen tilha den blei lagt ned i 2019. Bokbussen i Trøndelag, med base i Trondheim, tener sørsamiske brukarar i det rørossamiske området.<ref>[http://fylkesbiblioteket.stfk.no/Bokbuss/Om-bokbussen/ Om bokbussen] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130411175533/http://fylkesbiblioteket.stfk.no/Bokbuss/Om-bokbussen/ |date=2013-04-11 }} hos Sør-Trøndelag fylkesbibliotek</ref>

=== Museum ===
Museet [[Saemien Sijte]] på Snåsa blei grunnlag i 1964 og innvigd i nye lokale i 1980.<ref>''Jubileumshefte : Saemien sijte 40 år : 1964-2004''. Redaktør: Arna Haga. Utgitt av Saemien sijte, 2004. ISBN 82-993781-3-3</ref> Museet gjev ut årboka ''[[Åarjel-saemieh]]'' (''Samar i sør'') kvart tredje år, med oppstart i 1983. Eit nytt museumsbygg var ferdig prosjektert i 2010.<ref>[http://www.statsbygg.no/Byggeprosjekter/Saemien-Sijte/ Saemien-Sijte] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131112003602/http://www.statsbygg.no/Byggeprosjekter/Saemien-Sijte/ |date=2013-11-12 }} hos statsbygg.no</ref> På svensk side finst eit samisk sentralmuseum, [[Ájtte, Svenskt fjäll- och samemuseum|Ájtte]] i [[Jokkmokk]], men dette har ikkje ei særskild sørsamisk basisutstilling. [[Rørosmuseet]] på Røros og [[Västerbottens museum]] i [[Umeå]] har samisk kulturarv som eit av sine oppdrag,<ref>[http://rorosmuseet.no/gellie-lakketje Nettutstillingen Gellie-laaketje]; rorosmuseet.no</ref><ref>[http://www.vbm.se/sv/kunskapsbanken/samiska-kulturarv.html Samiska kulturarv] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131202025321/http://www.vbm.se/sv/kunskapsbanken/samiska-kulturarv.html |date=2013-12-02 }} hos vbm.se, Västerbottens museum</ref> og [[Jamtli]] Jämtlands länsmuseum har utstillinga «Aajeh – samisk källa».<ref>[http://www.jamtli.com/3847.fasta_utstallningar.html Fasta utställningar] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203031129/http://www.jamtli.com/3847.fasta_utstallningar.html |date=2013-12-03 }} hos jamtli.com</ref>

[[Nordiska museet]] i Stockholm har eit omfattande engasjement  høve til samisk kultur og historie.<ref>[http://www.nordiskamuseet.se/kunskapsomraden/samer Samisk historia och kultur] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131101074043/http://www.nordiskamuseet.se/kunskapsomraden/samer |date=2013-11-01 }} hos nordiskamuseet.se</ref> [[Norsk Folkemuseum]] har òg ei stor samisk samling, med blant anna ein sørsamisk gamme i friluftsavdelinga.<ref>[http://www.norskfolkemuseum.no/Samlingene/samisk/ Samisk samling] hos norskfolkemuseum.no</ref> Folkemuseet starta i 2012 eit arbeid kalla ''Bååstede'', der ein skal tilbakeføra halvparten av samlingane, kring 2 000 gjenstandar, til dei seks musea som er forvalta av Sametinget.<ref>[http://www.norskfolkemuseum.no/no/Samlingene/samisk/Samisk-kulturarv-tilbakefores/ Samisk kulturarv tilbakeføres] hos norskfolkemuseum.no, 2012</ref>
Også NTNU [[Vitskapsmuseet]] har ei sørsamisk samling, men denne er ikkje utstilt.<ref>[http://www.ntnu.no/vitenskapsmuseet/sorsamisk_samling Sørsamisk samling] hos ntnu.no, Vitenskapsmuseet</ref>

=== Kunsthandverk – duedtie ===
På nordsamisk blir husflid kalla ''[[duodji]]'', og dette ordet har festa seg på norsk som eit omgrep for samisk husflid. Den tilsvarande sørsamiske termen er ''duedtie''..<ref name="NTFYBD">[http://www.nt.fylkesbibl.no/sorsamane/duedtie.htm Duedtie – duodji] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820234212/http://www.nt.fylkesbibl.no/sorsamane/duedtie.htm |date=2007-08-20 }} hos Nord-Trøndelag fylkesbibliotek</ref> Duodji/duedtie omfattar både bruksgjenstandar, utøvande kunst og eit symbolspråk som representerer samisk levemåte og verdsbilete.<ref>I samisk språk finnes imidlertid også termen ''dáidda'' (fra finsk ''taide'') om billedkunst i vestlig forstand.</ref> Materiala er tradisjonelt tre (særleg bjørk), bein og skinn; delt inn i dei to hovudkategoriane ''hard sløyd'' (tre og bein) og ''mjuk sløyd'' (skinn). Av treet kan ein bruka både never, røter, ved og [[Kåter|rirkuler]].

Ein reknar med to hovudtypar av samisk [[ornamentikk]]; ein med austleg og ein med vestleg innverknad. Medan den nordsamiske ornamentikken har ei floristisk utforming, har den sørsamiske eit meir geometrisk preg: Mønstera er bygde opp av geometrisk rette linjer, med flettemønster, stjernemønster og bordar.<ref name="NTFYBD"/><ref name="MDAS">Maja Dunfjeld Aagård. «Tjaalehtjimmie : sørsamisk ornamentikk som kommunikasjon og estetisk uttrykk». I: ''Spor : fortidsnytt fra Midt-Norge''; nr. 1, 1991. {{ISSN|0801-5376}} ([http://www.ntnu.no/c/document_library/get_file?uuid=3d4a3189-252f-408f-a946-5554d91dd75b&groupId=10476 pdf])</ref>

Den første dokumentasjonen av sørsamisk ornamentikk er boka ''Mönsterbok för lapsk hemslöjd i Västerbottens län'' (1920), basert på teikningar av kunstnaren Folke Hoving.<ref>Gjenutgitt som faksimileutgave: ''Mönsterbok för samisk hemslöjd i Västerbottens län''. Två förläggare bokförlag, 1991. ISBN 91-85920-31-2</ref> [[Maja Dunfjeld]] er både utøvande kunsthandverkar og den første som tok hovudfag i duodji ved Statens lærerhøgskole i forming, i 1989. Før det var ho konsulent i sami duodji i det sørsamiske området.<ref>Maja Dunfjeld Aagård. «Konsulentvirksomhet og duodji i de sørsamiske områdene». I: ''[[Ottar (tidsskrift)|Ottar]]''; nr. 2, 1987 ([http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2012071205031 ebok fra bokhylla.no])</ref> Doktoravhandlinga hennar om emnet frå 2001 er gjeven ut i bokform.<ref>Maja Dunfjeld. ''Tjaalehtjimmie : form og innhold i sørsamisk ornamentikk''. Utgitt av Saemien Sijte, 2006. ISBN 82-993781-6-8</ref>

=== Kofte – gapta ===
Den sørsamiske [[Samedrakt|drakten]] består tradisjonelt av ei hofte- eller knelang kufte; på sørsamisk heiter [[Samekufte|kufta]] ''gapta'' eller ''gåptoe''. Tradisjonelt er den sørsamiske kufta blå, men i dag blir ho òg sydd i andre fargar. Kufta har farga band rundt handledd og halsopning. Gåptoe er stort sett like i heile det sørsamiske området, men det finst nokre variasjonar mellom distrikt og familiar.<ref>[http://unginordland.no/Artikkel.aspx?AId=26035&back=1&MId1=4882&MId2=&MId3=& Samekoftene] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305123453/http://unginordland.no/Artikkel.aspx?AId=26035&back=1&MId1=4882&MId2=&MId3=& |date=2016-03-05 }} hos unginordland.no; 14.10.2013</ref><ref>[http://www.samer.se/1225 Sydsamernas dräkt] hos samer.se; 7.4.2009</ref><ref>[http://www.ntnu.no/c/document_library/get_file?uuid=042e1ecc-f88c-4413-8126-7f3604135890&groupId=10476 Drakttradisjoner og sølv] hos ntnu.no, Vitenskapsmuseet</ref> Den tydelegaste variasjonen er at draktene frå rørosområdet har eit rutemønster på brystkledet, medan draktene frå Vefsn- og namdalsområdet har eit bogmønster/halvsirkelform på brystkledet.

=== Barne-tv på sørsamisk ===
Barne-tv-serien ''[[Laara & Leisa]]'' hadde premiere på [[NRK Super|NRK]] Super den 10. februar 2014. Dette var første gongen ein hadde laga barne-tv med sørsamisk tale. Serien bestod av 2 sesongar med 10 episodar på 12 minutt kvar, og var mynta på barn mellom 4 og 8 år. Serien var produsert av [[Bjørn Tore Hallem]] ved TMM Produksjon i Levanger, som tidlegare hadde laga barnetv-seriar som ''Tuva frå Tarva'' og ''Fjellgården i Trollheimen''.<ref>{{Citation |title=tmm.no |url=http://www.tmm.no/i-produksjon |accessdate=2020-06-03 |archive-date=2014-02-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140221152538/http://www.tmm.no/i-produksjon |url-status=yes }}</ref> Dei to hovudpersonane Laara & Leisa blei spelte av Piere Åhrèn frå Jorm i Sverige og Hilma Dunfjeld Mølnvik frå Snåsa. Handlinga var lagt til bygda Trones i Namsskogan med [[Namsskogan kommune|Namsskogan]] Familiepark, og til [[Børgefjell nasjonalpark]] i [[Røyrvik kommune|Røyrvik]].<ref>[http://www.aftenposten.no/kultur/TV-serie-skal-verne-sorsamisk-sprak-7289152.html#.UvjAjLTr4ik TV-serie skal verne sørsamisk språk]; Aftenposten, 27. august 2013</ref><ref>[http://www.t-a.no/kultur/article9090259.ece#.UvjA2LTr4ik Rød løper for «La ara & Leisa»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140223015325/http://www.t-a.no/kultur/article9090259.ece#.UvjA2LTr4ik |date=2014-02-23 }}; Trønder-Avisa, 6. februar 2014</ref><ref>Knut Inge Seem: [http://www.namdalsavisa.no/kultur/article6874617.ece Lager sørsamisk barne-tv] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140221154222/http://www.namdalsavisa.no/kultur/article6874617.ece |date=2014-02-21 }}, Namdalsavisa, 29. september 2013</ref><ref>Jon-Annar Fordal, Karoline Paulsen Årrestad: [http://www.nrk.no/trondelag/far-barne-tv-pa-eget-sprak-1.11366284 Får barne-tv på eget språk. I februar 2014 kan sørsamiske barn for første gang se barne-tv på sitt eget språk.], NRK Trøndelag, 19. november 2013</ref><ref>[http://tv.nrk.no/serie/manaid-tv-samisk-barne-tv/sapr64002314/10-02-2014 Mánáid-tv: Laara & Leisa 10.02.2014], NRK.no, 10. januar 2014</ref>

==Kjelder==
{{reflist}}
{{refopning}}
*''Denne artikkelen bygger på «[[:nb:Sørsamer|Sørsamer]]» frå {{Wikipedia-utgåve|nb}},  den 3. juni 2020.''  
{{refslutt}}

== Litteratur ==

* Leif Braseth. ''Samer sør for midnattssola : sørsamenes historie, kultur og levemåte''. Fagbokforlaget, 2014. ISBN 978-82-450-1718-2
* Nils Roger Duna. ''Samer og reindrift ved Namsenfjorden, fragmenter av den samiske historien i området''. Utgitt av forfatteren. Namsos, 2019. ISBN 978-82-303-4348-7
* Maja Dunfjeld. ''Tjaalehtjimmie : form og innhold i sørsamisk ornamentikk''. Utgitt av Saemien Sijte, 2006. ISBN 82-993781-6-8
* Maja Dunfjeld. «Sørsamisk visuell kultur». I: ''Se Trøndelag!'' ''Bind 2: Hitsendt og heimavla''. redigert av Ingvar Aa. Klingenberg mfl. Tapir akademisk forlag, 2011. ISBN 978-82-519-2618-8
* Sverre Fjellheim. ''Gåebrien sijte : en sameby i Rørostraktene''. Eget forlag, 2012. ISBN  978-82-999028-0-9. ([https://itunes.apple.com/no/book/gaebrien-sijte/id621525056?mt=11&ign-mpt=uo%3D4 ebok av "Gåebrien sijte : en sameby i Rørostraktene" på iTunes/iBooks]). Utvidet utgave av ''Samer i Rørostraktene'', 1999. ([http://urn.nb.no/URN:NBN:no-nb_digibok_2007031502001 ebok av ''Samer i Rørostraktene'' hos bokhylla.no])
* Lars Ivar Hansen og Bjørnar Olsen. ''Samenes historie fram til 1750''. Cappelen, 2004. ISBN 82-02-19672-8.
* [[Gustav Hasselbrink]]. ''Südlappisches Wörterbuch = Oårj'elsaamien baaguog'ärjaa''. Utgitt av Dialekt- och folkminnesarkivet i Uppsala, 1981-1985. 3 bind
* Håkon Hermanstrand, Ansgar Kosmo. ''Røyrvik : samene i Østre Namdal''. Utgitt av Røyrvik kommune, 2009. ISBN 978-82-998227-0-1
* Åke Jünge. ''Samar i sør: artiklar om sørsamiske forhold''. Høgskolen i Nord-Trøndelag, 2000. ISBN 82-7456-182-1 ([http://www.nb.no/idtjeneste/URN:NBN:no-bibsys_brage_29631 ebok])
* ''Om sørsamisk historie, foredrag fra seminar på Røros 2006 og Trondheim 2007''. Redigert av Susanne Lyngman. Utgitt av Saemien Sijte, 2007. ISBN 978-82-993781-5-4
* Knut Strompdal. ''Samane : i helg og yrke / fortalt av samane sjølv og andre - frå Helgeland og Namdal''. Utgitt av Sijti jarnge, 2009. ISBN 978-82-993254-8-6
* Lars Thomasson. ''Ur jämtlandssamernas nutidshistoria : en mer än hundraårig kulturkamp''. Gaaltije, 2002. ISBN 91-631-2771-7
* [[Ørnulv Vorren]]. ''Reindrift og nomadisme i Helgeland''. Utgitt av Tromsø Museum, 1986-2002. 3 bind. (Tromsø museums skrifter ; 21).
* Gro B. Ween. «Inför lif eller död? : om kulturell kontinuitet og et sørsamisk verdensbilde». I: hennes ''Sørsamiske sedvaner : tilnærminger til rettighetsforståelser''. Utgitt av Sámi Instituhtta, 2005. (''Dieđut''; nr 5, 2005)
* Christer Westerdahl. ''Sydsamer från Bottenhavet till Atlanten : en introduktion till samerna i Ångermanland och Åsele Lappmark med angränsande delar av Jämtland och Norge''. Båtdokgruppen, 2008. ISBN 978-91-87360-45-9. Utvidet utgave av ''Samer nolaskogs'', 1986
* [[Inger Zachrisson]] mfl. ''Möten i gränsland : samer och germaner i Mellanskandinavien''. Utgitt av Statens historiska museum, Stockholm, 1997. ISBN 91-7209-057-X
* ''[[Åarjel-saemieh]]'', årbok. Utgitt av Saemien sijte {{ISSN|0333-4899}}

== Bakgrunnsstoff ==
* [https://gaavnoes.no/ Gaavnoes – sørsamisk digitalt]; kunnskapsnettstad frå Trøndelag fylkesbibliotek mfl
* [http://saemiensijte.no/ Saemien Sijte] – sørsamisk museum og kultursenter
* eatneme.no – sørsamisk landskapsterminologi
* [http://www.regjeringen.no/nb/dep/ad/dok/regpubl/stmeld/2007-2008/stmeld-nr-28-2007-2008-/3/3.html?id=512850 Kapittelet «Sørsamar»] i Stortingmelding nr. 28 (2007-2008) ''Samepolitikken''
* [http://www.regjeringen.no/nb/dep/jd/dok/nouer/2007/nou-2007-14.html?id=584312 Samisk naturbruk og rett sin-situasjon frå Hedmark til Troms] NOU 2007:14
* [https://www.youtube.com/watch?v=EoryK1Mq-aM Sørsamisk dräkt]; film frå Västerbottens museum 2016; youtube.com
* [https://archive.is/20150522085025/http://tronderskbyggeskikk.no/show.aspx?p=223 Sørsamisk byggeskikk]; tronderskbyggeskikk.no
* [http://www.norgeshistorie.no/merovingertid/artikler/0714-sorsamisk-forhistorie.html ''Sørsamisk forhistorie''], artikkel hos Norgeshistorie.no

[[Kategori:Sørsamar| ]]
[[Kategori:Sider utan gjennomgåtte omsetjingar]]
[[Kategori:Emne knytte til sørsamar| ]]