Z
Bokstaven Z (z) [uttale: «sett»] er den 26. bokstaven i det latinske alfabetet. Han stamma over etruskisk frå gresk, der han hadde forma I og seinare Ζ, ζ. Han er den sjette bokstaven i det greske alfabetet med namnet zeta. Uttalen vert gjengitt med sd eller ds, men har vore éin lyd, ein stemt s-lyd. Bokstaven går attende til fønikisk skrift og heiter på hebraisk zayin, som tyder «våpen». I latinsk rettskriving vart bokstaven teken i bruk under Augustus i lånord frå gresk. Han hadde først av plass etter F i bokstavrekka.
| Z | |||
 | |||
 | |||
| Bruk | |||
|---|---|---|---|
| Skriftsystem | Latinsk skrift | ||
| Type | Alfabet | ||
| Fonetisk bruk | [z] [ʒ] [t͡s] [d͡z] [ð] [θ] [s] [ʃ] /zɛd/ /ziː/ | ||
| Unicode | U+005A, U+007A | ||
| Plass i alfabetet | Talverdi: 26 | ||
| Historie | |||
| Utvikling | |||
| Tidsperiode | ~-700 til no | ||
| Etterkomarar | • Ʒ • Ç • Ƶ • Ž • Ż • 𐌶 • ℤ • Ꮓ | ||
| Slektningar | З Ѕ Ԑ Ԇ Ҙ ꙅ Ӡ ז ز ܙ ژ ࠆ ዘ 𐎇 Զ զ Ꮓ Ꮛ Ꮸ ડ ઢ ज़ | ||
| Anna | |||
| Vanleg tilknytte bokstavar | cz, dž, dz, sz, dzs, tzsch | ||
| Tilknytte tal | 26 | ||
| Skriveretning | Venstre til høgre | ||
| Alfabetet | |||||
| A | B | C | D | E | |
| F | G | H | I | J | |
| K | L | M | N | O | |
| P | Q | R | S | T | |
| U | V | W | X | Y | |
| Z | Æ | Ø | Å | ||
I runealfabetet er z den sjuande runen i andre ætt.
Z vert i norsk berre nytta i lånord og vert uttalt som s (tidlegare til dels også som ts, til dømes zar, ein eldre skrivemåte for tsar). På engelsk og fransk, i slaviske språk, i ungarsk og i dei fleste fonetiske alfabet har z lydverdien stemt s. På tysk vert han uttalt som ts, utanom i den eldre sambindinga sz = ss. På italiensk vert han uttalt som ts eller dz, på spansk som ustemt lespelyd [þ], men i Latin-Amerika vanlegvis som s. I kinesisk (pinyin) vert z uttalt som dz.
Somme samiske språk og dei europeiske språka estisk, latvisk, litauisk, tsjekkisk, slovakisk og slovensk har òg varianten Ž (Z háček).
Versalen Z kan stå for:
endre- hovudrolla i animasjonsfilmen Antz
- prefikset zetta- (=1021) i SI-systemet
- Z er i fysikk og kjemi symbol for atomnummeret til eit atom.
- vanleg symbol for impedans.
- nemning for mengda av heile tal for (positive og negative). Symbolet kjem av tysk Zahlen, som tyder «tal».
Minuskelen z kan stå for:
endre- prefikset zepto- (=10-21) i SI-systemet
- ein vanleg bokstav nytta i matematikk for ein tredje ukjend storleik eller ein tredje koordinat når dei to første er x og y.
- vert ofte nytta som symbol for komplekse tal: z = x + iy, der x og y er reelle tal og i = Ö-1.
- z, i fysikk og kjemi vanleg symbol for ioneladningstal, det vil sei talet på frie elementærladningar i eit ion.
- i matematikken ofte teikn for den tredje ukjent storleiken i ei likning når dei første er blitt skrivne som x og y. Òg ofte nytta om den tredje koordinaten i eit koordinatsystem.
Kjelder
endre«Z – bokstav» i Store norske leksikon, snl.no.